Perzysk
|
||||||||||||||||||||||||||||
It Perzysk, (lokale nammen: Fârsy, Dary en Tōjiky) is de offisjele taal fan Iran (Perzje), Afganistan en Tadzjikistan en wurdt troch miljoenen yn Oezbekistan sprutsen. De taal heart krekt as it Frysk by de Yndo-Jeropeeske taalfamylje en yn dizze taalfamylje makket it diel út fan de tûke fan Iraanske of Aryske talen.
Yn Nederlân wurdt ek wol "Farsy" brûkt as oantsjutting foar de taal. Farsy is de ynhiemske namme foar it Perzysk en al syn dialekten. Farsy wurdt betiden ek wol hanteare om de "offisjele" fersy fan de taal mei oan te tsjutten lykas dy yn Iran sprutsen wurdt, ter ûnderskieding fan it Dary sa as dat yn Afganistan ien fan de fiertalen is en dat dêrfan wat ferskilt.
Skiednis[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Ald-Perzysk[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
Der wurdt fan útgien dat it Ald-Perzysk him yn it westlik diel fan it Iraanske plato ûntwikkele hat fanút it Proto-Yndo-Iraansk. It is allinnich bekend fan in lyts oantal ynskripsjes yn spikerskrift út de 6e-4e ieu foar Kristus dy't troch de Achaemenidyske keningen (benammen troch Darius (522-486) en Kserkses (486-465)) oanbrocht binne. Yn tsjinstelling ta wat meastentiids oannomd wurdt, spile it Ald-Perzysk yn it Achaemenidyske ryk gjin grutte rol, omdat de bestjoerstaal it Arameesk wie. Yn tsjinstellint ta it Middel-en Nij-Perzysk wurdt de taal karakterisearre troch in wiidweidich stelsel fan ferbûgingen en ferfoegingen.
| Ald-Perzysk | Middel-Perzysk | |
|---|---|---|
| nominativus | pārsa | pārs |
| genitivus | pārsahiyā | pārs (ē) pars |
| accusativus | pārsam | pārs |
| locativus | pārsaiy | pārs |
| ablativus | pārsā | pārs |
Middel-Perzysk[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It Middel-Perzysk is in rjochtstreekse fuortsetting fan it Ald-Perzysk en is oant de fal fan it Achaemenidyske Ryk yn 338 f.Kr. oant de oermastering fan it Sassanidyske ryk troch de Arabieren yn 651 in libjende taal west. Yn de earste ieuwen fan syn bestean wie de taal lykwols fan lokaal belang en ûndergeskikt oan it Partysk. Sûnt de tredde ieu nei Kristus waard de taal hieltyd wichtiger en krige stadichoan de funksje fan bestjoerstaal en de taal fan de elite en dominant kultuer. Nei de fal fan de Sassaniden ferlear de taal syn foarname rol en soe úteinlik allinnich noch yn swang bleauwen yn Soroastryske kringen. Yn dizze nije rol wie de taal sels sa wichtich de 9e en 10e ieu as fruchtberste tiidrekken jilde út de Middel-Perzyske literatuerskiednis.
Perzysk[bewurkje seksje | boarne bewurkje]
It tsjintwurdige Perzysk is in fuortsetting fan de sprutsen fariant fan it Middel-Perzysk. Want netsteande dat it skreaune Middel-Perzysk op wisse hichte it karakter fan in deade taal krige hie troch syn ûntwikkeling yn stagneare foarm, hie de sprektaal (Fārsi-ye Dary of Dary) him as libbene taal fierder ûntwikkele. Yn de eastlike provinsjes fan it Abbasidyske ryk, gebieten dy't feitlik ûnôfhinklik fan Bagdad wienen, wurde fan de 9e ieu ôf it Dary útein mei help fan it Arabyske skrift op skrift stelt en is it dizze taal dy't ûnder de namme Nij-Perzysk bekend wurden is. Ut soarte hat ek it Nij-Perzysk n ûntwikkeling trochmakke dêr't fiif fazen yn te ûnderskieden binne:
- Formative perioade (8e-10e ieu): yn dit tiidrek kaam de standerdisearing fan de taal troch poëzy ta stân.
- Heroïske perioade (10e-12e ieu): yn dit tiidrek kaam de standerdisearing fan de proza ta stân.
- Klassike perioade (13e-15e ieu)
- Post-Klassike perioade (15e-19e ieu)
- It tiidrek fan it hjoeddeiske Persysk
Ien fan de opfallendste kenmerken fan dizze foarm fan Perzysk is it enoarme diel oan Arabyske wurden. Troch ûndersyk docht bliken dat it persintage Arabyske wurden waakse is fan 25-30% yn de 10e ieu oant goed 50% yn de 12e ieu. It is dan ek net ferwonderlik dat yn de rin fan de skiednis in protte besikingen dien binne om de ûntwikkeling fan de Perzyske wurdenskat te beynfloedzjen. Yn de 20e ieu krige dizze besikingen ek in ynstitusjonalisearre karakter. De Farhangestān-e Irān (1935) en syn opfolger de Farhangestān-e Zabān-e Fārsi (1970) krigen de taak it Perzysk safolle mooglik te suverjen fan bûtenlânske (lês Arabyske) eleminten. Undertusken hawwe dizze taalakademisy tsientallen wurden ûntwurpen dy't in fêst plak krigen hawwe yn it Perzysk. .
