Utah

Utah
State of Utah
Flaga stanowa Utah Pieczęć stanowa Utah
Przydomek: Beehive State
Dewiza: Industry
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Salt Lake City
Język urzędowy	język angielski
Mieszkańcy	Utahan, Utahn
Gubernator	Gary R. Herbert (R)
Największe miasto	Salt Lake City
Powierzchnia  • ogółem  • lądowa  • wodna  • % wodna	na 13. miejscu 220 080 km² 212 988 km² 7092 km² 3,2 %
Szerokość Długość Wzniesienie  • najwyższe  • średnie  • najniższe	435 km 565 km   4123 (King's Peak) m 1920 m 610 (Beaver Dam Wash) m
Szerokość geograficzna	37° – 42°N
Długość geograficzna	109°W – 114°W
Populacja (2000)	na 34. miejscu 2 233 169
Gęstość (2000)	na 41. miejscu 10,50 os./km²
Wejście do Unii  • kolejność  • data	45 4 stycznia 1896
Strefa czasowa Czas letni	UTC-7:00 UTC-6:00
ISO 3166-2	US-UT
Strona internetowa
Portal Stany Zjednoczone

Utah (wymowa: /ˈjuːtɑː/) – stan na środkowym zachodzie USA, leżący na obszarze Wielkiej Kotliny (północno-zachodnia część stanu) i Wyżyny Kolorado (południowo-wschodnia część). Graniczy na północy z Idaho i Wyoming, na wschodzie z Kolorado, na południowym wschodzie z Nowym Meksykiem (w jednym punkcie), na południu z Arizoną i na zachodzie z Nevadą.

Został przyłączony do Unii Stanów Zjednoczonych w dniu 4 stycznia 1896 roku jako 45 stan.

Nazwa „Utah” pochodzi z języka Indian Ute (pol. Jutowie), oznacza „ludzie gór”.

Utah jest znane z bycia jednym z najbardziej homogenicznych religijnie stanów USA. Pomiędzy 58% a 72% mieszkańców jest zdeklarowanymi mormonami.

Etymologia

Pierwowzorem jest nazwa z języka Apaczów Juttahih „ten, który mieszka wyżej”, to jest w górach White Mountains „góry białe”. Mormoni kolonizując kraj nad Wielkim Jeziorem Słonym, nazwę tę przenieśli (1847) w formie Ute na tamtejsze plemiona indiańskie.

Warunki naturalne

Stan leży na obszarze Gór Skalistych, Wielkiej Kotliny i Wyżyny Kolorado. Obszar stanu jest wyżynny i górzysty. W północno-zachodniej części stanu rozpościera się bezodpływowe Wielkie Jezioro Słone i Wielka Pustynia Słona.

Klimat

Klimat stanu jest podzwrotnikowy, wybitnie suchy. Według klasyfikacji klimatów Köppena klimat Utah należy do stref BWh (klimat pustyń podzwrotnikowych), BWk (klimat pustyń stref umiarkowanych) i BSh (klimat stepów) z dużym oddziaływaniem klimatu górskiego ze względu na obecność gór których wysokość sięga 4123 m n.p.m. (King's Peak).

Opady

Opady w Utah należą do najniższych w USA. Niewielkie opady są spowodowane położeniem Utah w cieniu opadowym gór Sierra Nevada, a ponadto wschodnia część w cieniu opadowym łańcucha Wasatch. Wyróżnia się dwa kierunki napływu wilgotnego powietrza zawierającego potencjalnie wodę opadową. W okresie zimowym, od października do maja, z kierunku zachodniego napływa wilgotne powietrze pacyficzne. Spowodowane jest to często występującymi w tym okresie sztormami na Oceanie Spokojnym, których kierunek przemieszczania jest wschodni. W okresie letnim dociera do Utah, szczególnie jego wschodniej części, powietrze monsunowe znad Zatoki Meksykańskiej.

Większość terenów o nizinnym charakterze rzeźby terenu (mimo dużego wyniesienia nad poziom morza) ma opady na poziomie poniżej 305 mm rocznie. Nieco wyższe opady ma korytarz, którym poprowadzona jest autostrada I-15, gdyż wynoszą 381 mm. Rejon Wielkiej Pustyni Słonej otrzymuje mniej niż 127 mm rocznie opadów. Szczyty górskie w Utah mogą jednak otrzymywać opady na poziomie 1500 mm.

W zimie śnieg może zdarzać na terenie całego stanu jednak najczęściej ogranicza się do wierzchołków gór oraz dolin na południu. Jednak i tutaj zdarzają się różnice, gdyż rejon miasta St. George, leżącego w południowo-zachodnim krańcu stanu ma średnio rocznie tylko 8 cm śniegu, podczas gdy Salt Lake City ze względu na wpływ sąsiedztwa Wielkiego Słonego Jeziora otrzymuje rocznie nawet 152 cm śniegu. Tak wysokie opady śniegu sprzyjały podjęciu decyzji o przyznaniu Salt Lake City organizacji Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2002 roku. Rekordowe opady śniegu w SLC miały miejsce zimą 1951/52 kiedy suma wyniosła 287,4 cm. Rejony górskie Utah, jak na przykład pasmo górskie Wasatch otrzymują rocznie nawet do 1270 cm śniegu.

Temperatura

Temperatura w stanie Utah przyjmuje szeroki zakres wartości. Zimą, w zależności od wysokości spadki mogą być bardzo znaczne, natomiast lato jest upalne w całym stanie z wyjątkiem szczytów gór. Leżące na północy i wschodzie góry zabezpieczają przed napływem arktycznego powietrza w zimie, choć sporadycznie taki napływ się zdarza. Średnia maksymalna temperatura stycznia zawiera się pomiędzy −1 °C na północy i prawie 13 °C w St. George, na południu.

Temperatury poniżej −18 °C w większości lat zdarzają się na terenie całego stanu, jednak w niektórych rejonach ma to miejsce regularnie. Na przykład w mieście Randolph średnio przez 50 dni rocznie temperatura spada poniżej −18 °C. W lipcu średnie maksymalne temperatury zawierają się w przedziale pomiędzy 29 °C a 38 °C. Jednak niska wilgotność względna oraz wysoki poziom powyżej poziomu morza powodują dużą amplitudę dobową i nawet w środku lata noce zwykle są zimne. Rekordowo wysoka temperatura została zanotowana 4 lipca 2007 roku w St. George i wyniosła 48 °C, natomiast rekord zimna zmierzono w dniu 1 lutego 1985 roku, w miejscu Peter Sinks w Dolinie Niedźwiedziej, na północy Utah kiedy stwierdzono −56 °C. Najniższa temperatura w miejscu zamieszkałym wyniosła −45 °C a zmierzono ją w Woodruff 12 grudnia 1932 roku.

Parki narodowe i obszary chronione

Kanion Bryce

Na terenie stanu jest wiele obszarów i obiektów chronionych prawodawstwem federalnym lub stanowym. Najbardziej znane są parki narodowe, których jest pięć, co plasuje stan na trzecim miejscu w USA, po Alasce i Kalifornii, a zważywszy na dużo mniejszy obszar stanu daje największe zagęszczenie w Stanach. Ponadto na terenie stanu jest siedem Pomników Narodowych, dwa narodowe rejony ochrony krajobrazu, trzydzieści trzy obszary o statusie chronionych obszarów naturalnych ((ang.) United States Wilderness Areas) oraz kilkanaście innych obiektów chronionych przez prawo federalne. Ze względu na to iż ochronie federalnej mogą podlegać wyłącznie tereny będące w całości własnością państwa część parków ma status parków stanowych, których jest w Utah czterdzieści trzy. Atrakcyjne obszary znajdujące się w całości na terenie rezerwatów podlegają jurysdykcji społeczności Indian, jak na przykład ma to miejsce w Kanionie Antylopy, bądź w spektakularnej Monument Valley (Dolina Pomników), leżącej na pograniczu Utah i Arizony, która ma status parku szczepu Indian Nawaho ((ang.) Monument Valley Navaho Tribal Park).

Parkami narodowymi w Utah są:

• Kanion Bryce
• Zion
• Canyonlands
• Arches
• Capitol Reef

Demografia

Mapa gęstości zaludnienia w przeliczeniu na milę kwadratową

Według spisu w 2010 roku stan Utah zamieszkiwało 2 763 885 mieszkańców.

. Najpowszechniej używanymi językami są:

• język angielski – 85,96%,
• język hiszpański – 9,07%.

88% ludności mieszka w aglomeracji Salt Lake City, co czyni stan szóstym najbardziej zurbanizowanym w USA. Pięć największych miast stanu Utah: Salt Lake City, Provo, Ogden, Orem, St. George.

Salt Lake City jest siedzibą Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego członkowie są potocznie zwani mormonami. Stanowią oni 62,4% ludności stanu. Przyczynia się to do największego w USA współczynnika urodzeń – populacja stanu jest czwartą najszybciej rosnącą w USA – w latach 1990-2000 o 29,6%. Innym skutkiem jest zakaz hazardu – jedyny w USA obok Hawajów. Z kolei 17% deklaruje brak przynależności religijnej, co daje 10. miejsce w USA pod względem wielkości odsetka.

Religia

Dane z 2008 roku:

• mormoni – 58%
• bez religii – 16%
• protestantyzm – 14%
• katolicyzm – 10%
• pozostali – 2%

Największymi grupami religijnymi w 2010 roku, były:

• Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich: 1 910 504
• Kościół katolicki: 160 125
• Protestantyzm bezdenominacyjny: 15 580
• Południowa Konwencja Baptystów: 12 593
• Zbory Boże: 11 944
• Buddyzm: 8 602
• Zjednoczony Kościół Metodystyczny: 6 156
• Kościół Episkopalny: 5 407
• Grecka Prawosławna Archidiecezja Ameryki: 5 130

Podział administracyjny

Mapa podziału Utah na hrabstwa

Stan Utah podzielony jest na 29 hrabstw (counties). Pod względem liczebności hrabstw jest to stan, który posiada ich stosunkowo mało co jest zrozumiałe ze względu na pustynny charakter i słabe zaludnienie znacznych obszarów Utah. Z liczbą 29 hrabstw znajduje się dopiero na 36 miejscu pośród stanów Stanów Zjednoczonych.

W pierwszym, prowizorycznym Stanie Deseret, obejmującym także część obecnych sąsiednich stanów, w 1849 roku utworzono 7 hrabstw: Davis, Iron, Sanpete, Salt Lake, Tooele, Utah i Weber. Po utworzeniu Terytorium Utah w 1851 roku (w skład którego wchodziła prawie cała obecna Nevada oraz część Kolorado i Wyoming), władze ustawodawcze terytorium na posiedzeniach w latach 1851–1852 utworzyły trzy kolejne hrabstwa: Juab, Millard i Washington. Następne 17 hrabstw powstało w latach 1854–1894 poprzez odpowiednie akty prawne Terytorium Utah. Były to Beaver, Box Elder, Cache, Carbon, Emery, Garfield, Grand, Kane, Morgan, San Juan, Piute, Rich, Sevier, Summit, Uintah, Wasatch i Wayne.

Ostatnie dwa hrabstwa powstały już po powstaniu stanu Utah i przyłączeniu jego do Stanów Zjednoczonych w 1896 roku. Utworzone w 1915 roku Duchesne objęło rezerwat Indian Ute, który w roku 1905 został na mocy ustawy o zasiedlaniu został otwarty dla osadników. W dniu 7 stycznia 1918 poprzez podział hrabstwa Uintah, drogą głosowania jego mieszkańców, utworzono ostatnie hrabstwo – Daggett. Było to podyktowane względami praktycznymi, gdyż najodleglejsi mieszkańcy hrabstwa musieli do siedziby hrabstwa w miejscowości Vernal pokonać odległość nawet 1300 km.

Historia

Petroglify kultury Fremont z Kanionu Nine Mile w hrabstwie Duchesne, Utah

Ruiny osiedla klifowego Indian Anasazi w Parku Stanowym w Hrabstwie Garfield

Okres prekolumbijski

Człowiek na terenie obecnego Utah pojawił się około 12 000 lat temu. Krótko po ostatnim zlodowaceniu na kontynencie amerykańskim występowała liczna megafauna i ona oprócz zbieractwa jagód, nasion i innych części roślin stanowiła źródło pożywienia. Życie było łatwiejsze, gdyż klimat Utah był chłodniejszy i bardziej wilgotny. Wielkie Jezioro Słone nie było tak zasolone jak obecnie i wokół niego oraz wokół innych jezior, a także wzdłuż licznych strumieni koncentrowało się życie. Najstarszymi zamieszkałymi miejscami jakie dotychczas odkryto są jaskinie leżące na wybrzeżu Wielkiego Jeziora Słonego.

Około 8 tysięcy lat temu zmienił się klimat, wzrosła temperatura i zmniejszyły się opady co spowodowało zmianę stylu życia. Archeologowie nazwali ten okres okresem Kultury Archaicznej. W dalszym ciągu podstawą było zbieractwo i łowiectwo choć odmiennych gatunków roślin i zwierząt. Pozostałościami po tym okresie, odkrytymi przez archeologów, jest wiele typów grotów do różnego rodzaju, włóczni oraz liczne naskalne malowidła przedstawiające ludzi, zwierzęta oraz polowania.

Ewolucja stylu życia zaszła około 2000 lat temu. Wtedy mieszkańcy zaczęli prowadzić bardziej osiadły tryb życia. Zaczęto uprawiać ziemię i siać kukurydzę, fasolę oraz różne gatunki dyni (dynia olbrzymia, dynia piżmowa, dynia zwyczajna). Na terenie Utah ewoluowały dwie kultury Indian; na południu i południowym wschodzie Anasazi oraz na północy, północnym zachodzie stanu Kultura Fremont. Obie kultury około 750 roku naszej ery wprowadziły nową technologię łowiectwa: łuk i strzały. Około 500 lat później (połowa XIII wieku) zanikła kultura Fremont, a 30-letnia susza która zaczęła się około 1270 roku spowodowała migrację Indian Anasazi w kierunku południowym.

Przypuszcza się, że zanik czy migrację spowodował napływ z północy Indian z uto-azteckiej rodziny językowej. Kultura Fremont najprawdopodobniej zasymilowała się z przybyszami natomiast Anasazi zostali wyparci do Arizony i Nowego Meksyku. Przybysze ewoluowali i stworzyli na terenie Utah cztery grupy. Plemiona północnych Szoszonów, zajmujący się zbieractwem i łowiectwem, zajmujący oprócz północnej części Utah także tereny obecnych Idaho i Wyoming. Druga grupa to Indianie Goshute, żyjący na pustyniach w zachodniej części stanu Utah, do warunków których zaadaptowali się po mistrzowsku. Trzecią grupę stanowili Południowi Pajutowie zasiedlający południowo-zachodnią część stanu, żyjąc ze zbieractwa oraz uprawy gleby z wykorzystaniem sztucznego nawadniania. Ostatnim, największym plemieniem, obejmującym kilka grup, byli Jutowie, żyjący w północnej i centralnej części stanu utrzymujący się z handlu końmi i niewolnikami.

Podbój i tworzenie stanu

• 1776 – hiszpańscy misjonarze Silvestre Velaz de Escalante i Francisco Atanasio Dominquez jako pierwsi badali centralną część dzisiejszego stanu.
• 1824-1825 – Jim Bradger odkrył Wielkie Jezioro Słone.
• 1847 – pierwsza grupa mormonów pod wodzą Brighama Younga przybyła w rejon Wielkiego Jeziora Słonego, dając początek intensywnego napływu osadników mormońskich.
• 1848 – cały obszar należał do Meksyku, który utracił go tego roku w wyniku przegranej wojny.
• 1849 – powstaje zalążek stanu – Terytorium Utah.
• 1861
  • fragmenty wschodnie zostają przyłączone do Terytorium Nebraski i Terytorium Kolorado
  • z zachodniego fragmentu powstaje Terytorium Nevady
• 1868 – dalsze fragmenty zachodnie przekazane już stanowi Nevada. Mały fragment północno-wschodni przeszedł do Terytorium Wyoming.
• 1890 – wprowadzenie zakazu wielożeństwa.
• 4 stycznia 1896 – data przyjęcia do Unii (jako 45 stan). Warto nadmienić, że 32 lata po tym jak Terytorium Nevady stało się stanem, mimo iż liczyło mniej mieszkańców niż swoja macierzysta jednostka.

Gospodarka

Najważniejszymi dziedzinami gospodarki są: górnictwo z produkcją soli, hodowla bydła oraz turystyka.

Uczelnie

• Uniwersytet Brighama Younga
• College of Eastern Utah
• LDS Business College
• Southern Utah University
• University of Utah
• Utah State University
• Utah Valley State College
• Weber State University
• Westminster College of Salt Lake City

Informacje dodatkowe

Dewiza stanu Utah to: Industry (Pracowitość). Inne symbole stanowe to między innymi: ul pszczeli, mewa kalifornijska, świerk kłujący, trójednik Calochortus nuttallii i wiśnia.

Zobacz też

• Terytorium Utah
• podział terytorialny Stanów Zjednoczonych
• historia Stanów Zjednoczonych Ameryki
• USS Utah (BB-31) – pancernik nazwany na cześć stanu