Португал улс

Бүгд Найрамдах Португал Улс República Portuguesa (португал)
тусгаар тогтносон орон, бүрэн эрхт улс
Төрийн далбаа Төрийн сүлд
Төрийн дууллын нэр: порт. A Portuguesa (Португал хүн)
Европын холбоон дахь Португал, арлуудын хамт
Нийслэл		Лиссабон
Том хот		Порту, Брага
Албан хэл		португал хэл
Ард түмэн  (2007 он)		96.9% – португал үндэстэн    3.1% – бусад ард түмэн
Төр засаг		Ардчилсан дэглэм, нэгдмэл байгууламж, парламентын бүгд найрамдах засагтай
-	Ерөнхийлөгч	Анибал Каваку Силва (2006)
-	Улсын хурал	Улсын хурал (230 гишүүн)
-	Ерөнхий сайд	Педру Пасуш Коэлью (2011)
Түүхэн товчоо
-	868 он	Хошуу үүсэв
-	1139 он	Вант улс үүсэв
-	1668-02-13	Испаниас жинхэнээр салж тусгаар тогтнол сэргэсэн
-	1910-10-05	Бүгд найрамдах улс
Нутаг дэвсгэр
-	Бүх талбай	92,090 км2 (109)
-	Гадаргын ус (%)	0.5 хувь
Хүн ам
-	Тооцоо (2011)	10,570,803 (77)
-	Тооллого (2011)	10,561,614
-	Нягт сийрэг	115 хүн/км2
ДНБ (ХАЧТ)		2011 оны тооцоо
-	Нийт дүн	$247.310 тэрбум (49)
-	Нэг хүнд	$23,204 (42)
ДНБ (Нэрлэсэн)		2011 оны тооцоо
-	Нийт дүн	$229.336 тэрбум (38)
-	Нэг хүнд	$22,699 (34)
ОТББИ (2009)		33.7
ХХИ (2011)		▲ 0.809 (дээд) (41)
Мөнгөний нэгж		Евро (€) (EUR)
Цагийн бүс		+0
Домэйн нэр		.pt
Утасны томьёо		+351
Португалын эргийн жирийн нэгэн хот

Бүгд Найрамдах Португал Улс (порт. República Portuguesa) нь баруун өмнөд Европ, Иберийн хойгт Испанитай хил залган орших улс юм.

Баруун талаараа Атлантын далайгаар хүрээлэгддэг ба Атлантын далай дахь Азор, Мадейра олтригууд Португалийн нутаг болно. Португал орны 92,090 хавтгай дөрвөлжин км нутагт 10,570,803 хүн ам оршин суудаг. Хүн ам нь Атлантын далайн эргээр хоёр том хот руугаа шахан нягтран суурьшсан байдаг. Хоёр том хотынх нэг нь 547,631 хүн амтай нийслэл Лисбоа (орос. Лиссабон), нөгөөх нь Порту юм. Хүн амын үнэмлэхүй олонх нь Португалчууд, дийлэнх олонх нь Христийн шашинтан (түүнд дотроо Католик) юм.

15-16-р зууны далайд гарч шинэ газар нээх аянд Португалынхан оройлжээ. Ингэснээр Португал нь Өмнөд Америк, Африк, Ази, Номхон далайд нутагтай далайн гүрэн болж байв. 19-р зуунд хамгийн том гадаад эзэмшил Бразил орон тусгаар тогтносноор Португалын хүч буурсан. Эзэмшлээсээ хамгийн сүүлд 1999 онд Макаог Хятадад шилжүүлэн өгч байлаа.

Португал нь амьдрах таатай орчин бүрэлдсэн, ХХИ-ээр дээд ангилалд багтах, даяарчлагдсан, дайнгүй, ЕХ, НҮБ, Латин хэлт орнуудын холбоо, ЭЗХАХБ, НАТО, Евробүс, Шенгений гэрээ зэрэг олон улсын байгууллага, гэрээг анх байгуулалцсан, гишүүн орон нь юм.

Түүх

• 1139/1143 — Португалын вант улс байгуулагдав (Кастилийн вант улсын хараат байв)
• 1385 — Кастилийн вант улсаас тусгаарласан.
• 1415 — Мароккогийн хойд хязгаарт орших Сеута бэхлэлтийг эзлэв.
• 1488 — Бартоломей Диас Африкийн өмнөд үзүүр Сайн Итгэлт Хошууг тойрсон.
• 1490 — Анголыг колоничилж эхлэв.
• 1494 — Тордесилласын гэрээг Испанитай байгуулж, Европоос бусад газрыг хувааж авахаар тохирсон байна.
• 1498 — Васко да Гама Энэтхэгт хүрсэн.
• 1500 — Бразилыг колоничилж, 1822 он хүртэл захирсан байна.
• 1557 — Мин улсаас Макаод суурьших эрх олж авсан.
• 1580 — Испанийн хаант улсад нэгтгэгдэв.
• 1629 — Мозамбикийг колоничилсон.
• 1640 — Испаниас тусгаар тогтнов.
• 1755 — Лиссабоны их газар хөдлөлт болов.
• 1807 — Наполеоны дайнаар хааны гэр бүл Бразил руу дүрвэж, 1808-1821 онд Рио-де-Жанейрод нийслэллэсэн.
• 1822 — VI Жоан хаан Португалдаа буцаж ирэн, үндсэн хуульт хаант засаглал руу шилжив.
• 1832 — 1834 он хүртэл Португалын иргэний дайн үргэлжилсэн.
• 1887 — Макаог захирах эрхийг манж Чин улсаас авав.
• 1910 — Хувьсгал гарч, бүгд найрамдах засагт шилжсэн.
• 1926 — Төрийн эргэлт гарч, цэргийн дарангуйлал тогтсон.
• 1933 — Антонио Салазар шинэ үндсэн хуулийн дагуу өөрийн засгийг тогтоов.
• 1961 — Энэтхэгийн арми Гоа дахь Португалын колонийг довтолж эзэлсэн. 1974 онд Гоаг Энэтхэгийнх гэж хүлээн зөвшөөрсөн аж.
• 1974 — Улаан лишийн хувьсгалаар Европын түүхэнд хамгийн урт удаан хугацаанд тогтсон, Салазарын дарангуй дэглэмийг түлхэн унагалаа.
• 1975 — Африк тив дэх хоёр том колониос Ангол, Мозамбик зэрэг 5 улс ээлж дараалан тусгаар тогтнолоо зарласан. Индонез улс Зүүн Тиморт халдсанаар Макаогаас бусад бүх колонио алдсан байна.
• 1986 — Европын холбоонд элссэн.
• 1999 — Макаог Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсад эргүүлэн өгөв.
• 2002 — Зүүн Тимор тусгаар тогтнолоо зарласан.

Газар зүй

Байр зүйн газрын зураг

Португал 92,090 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай дэлхийн 109-р том орон юм.

Байрлал

Португал орон Евразийн эх газрын туйлын баруун зах, Иберийн хойгийн баруун өмнөд буланд зүүн талаараа Испани улстай хиллэн оршдог. Хоёр улсын хилийн урт 214 км. Үндсэн нутгаас зайдуу Атлантын далайд Азор, Мадейра хэмээх бага биш хоёр олтригтой.

Газар

Нутгийн дундуур урсдаг Тежу голын умард тал, ялангуяа дорно умард хэсэг нь уулархаг, түүнээс авсан гол мөрөн ихтэй бол Тежугийн өмнөд талын газар нутаг (Алентежу) нам доор тэгш тал юм. Яг өмнөд үзүүрийн Алгервид уулын бага шиг нуруу бий. Нутгийн төв хэсэгт Эштрела (1993 м) гэж харьцангуй өндөр нуруу байдаг бол Азорын олтригт хамгийн өндөр Пику уул нь (2351 м) байгаа.

Гол мөрний хөндийг эс оруулвал ихэнх хэсэгтээ хүчиллэг, галт уулын шороотой. Эндэхийн галт уулс идэвхтэй.

Ус

Португал нутгийн хойд хилээр Минью, хойд талаар Дору (Порту хавьд далайд цутгадаг) болон Мондегу, дундуур Тежу (Лиссабоны орчим цутгана), зүүн урд хилээр Гвадиана зэрэг гол урсдаг. Томоохон нуургүй ч УЦС-ын цөөрөм, далан хийсэн нь нэлээд бий.

Уур амьсгал

Эх газрын Португалд газрын дундад тэнгисийн болон талын уур амьсгал зонхилдог. Арлууд дээр тропикийн уур амьсгалтай. Өвөлдөө 5—10 °C сэрүүн, зундаа 20—27 °C халуун байна. Жилд дунджаар 400 — 800 мм, уулархаг нутгаар 1000 — 2500 мм хур тунадастай.

Амьтан ургамал

Португалийн нутаг дэвсгэрийн 50 хувийг ой мод эзэлнэ. Ихэвчлэн нарс, бас царс ургадаг. 607 га илчүү царс тариалж, дэлхий үйсэн бөглөөний талыг Португал үйлдвэрлэдэг. Цаас, ялзмагийн түүхий эд ургадаг.

Европт өргөн тархсан шилүүс, зэрлэг муур, чоно, үнэг, зэрлэг гахай, баавгайнаас гадна Африкт байдаг хамелеон зэрэг олон төрөл зүйлийн амьтан Португалд бий. Нүүдлийн шувуу дайран өнгөрдөг. Сардина, анчоус, туна зэрэг 200 зүйлийн загас Атлантын далайгаас барьдаг.

Португал орны байгалийн зургийн түүвэр

Алгерви нутгийн хадан цохио, элст эрэг   Пенеда-Жереш хэмээх байгалийн цогцолборт газар   Эх газрын оргил өндөр Эштрела нуруу (1993 м)   Португалын хамгийн өндөр Пику арлын уул (2351 м)   Алгерви нутгийн хамелеон

Төр засаг

2011 онд ажлаа авсан 118 дахь ерөнхий сайд Педру Пасуш Коэлью

Португал улс 1910 онд хаант засгаа халж бүгд найрамдах засагтай болжээ. 1976 онд шинэчлэн баталсан үндсэн хуулиа одоо мөрдөж байна. Үндсэн хуулинд хууль журам тогтоох, түүнийг хэрэгжүүлэх, гэмтэй эсэхийг шүүх төрийн эрхт байгууллагыг ялгаж салгажээ. Үүнд:

1. Улсын ерөнхийлөгч (порт. Presidente da República Portuguesa) — 5 жил тутамд бүх ард түмний саналаар сонгогддог, төрийн тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч; ерөнхий сайд болон бусад сайдыг томилох, огцруулах эрх мэдэлтэй;
2. Улсын хурал (Assembleia da República) — 4 жил тутам бүх ард түмний саналаар сонгогддог нэг танхимын 230 суудалтай хууль тогтоох улсын хурал; газар газраас харилцан адилгүй гишүүн сонгогдоно, Лиссабоны тойргоос 47, Порталегрийн тойргоос 2 суудал эзнээ олдог. 2011 оны сонгуулиар Социал Демократ Нам (47%), Социалист Нам (32%), Ардын Нам (10%) гурав бусад 14 намын хамтаар Сан-Бенту ордноо суух эрхээ авчээ.
3. Засгийн газар (Governo da República Portuguesa) — Улсын хурлын сонгуулийн үр дүнгээр сонгогдсон намуудын саналыг ерөнхийлөгч харгалзан засгийн газрыг бүрдүүлж, тохирох ерөнхий сайдыг (primeiro-ministro) томилдог. Хууль тогтоомж, төрийн шийдвэр тушаалыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Ерөнхий сайдаас гадна шадар сайд, чиглэсэн яамдын сайд нар, төрийн нарийн бичгийн дарга нар төлөөлөн бүрдүүлнэ. 1976 оноос хойш өдгөө 19-р ээлжийн засгийн газар ажиллаж байна.
4. Шүүх байгууллага — Португал улсын шүүх байгууллага ерөнхий, төр захиргааны, санхүүгийн гэж салбарладаг. Эцсийн шатны маргааныг Дээд шүүх (Supremo Tribunal de Justiça) шийддэг бол үндсэн хуулийн манаанд 13 гишүүнтэй Үндсэн хуулийн цэц зогсож байна. Гол хуулиудаас хэлвэл 1976 онд үндсэн хууль, 1966 онд иргэний хууль, 1982 онд эрүүгийн хууль эцэслэн батлагджээ. Цаазаар аваачих ялгүй, дээд тал нь 25 жил хорьж шийтгэдэг ба 2010 онд ижил хүйстэнтэйгээ гэрлэх эрхийг зөвшөөрчээ.

Орон нутаг

Португал улсын бүхэл нутаг дэвсгэр 308 суурин газарт (порт. município) хуваан захирагдаад, цааш 4,260 хороо (freguesia) болж задарна. Хэдий албан ёсны засаг захиргааны хуваарь ийм боловч олон улсын жишигтэй нийцэж арай том нэгж болгон бүлэглэх хэрэгцээ гардаг. Хоёр зүйлийн гурван хэсэг нутаг болохыг хэлвэл үндсэн Португал орон (Portugal Continental — Эх газрын Португал) болон Азор, Мадейра хэмээх өөртөө засах хоёр нутаг (regiões autónomas) байгаа юм.

Дээрх үндсэн Португал орон нь дотроо тэнцүүхэн газар нутаг бүхий 18 тойрог (distrito) болдог. Дандаа төв хотынхоо нэрээр нэрлэгдсэн.

Эх газрын Португалын 18 тойрог
	Тойргийн нэр	Нутаг дэвсгэр	Хүн ам			Тойргийн нэр	Нутаг дэвсгэр	Хүн ам
1	Лиссабон	2,761 км²	2,250,533		10	Гуарда	5,518 км²	160,939
2	Лейрия	3,517 км²	470,930		11	Коимбра	3,947 км²	430,104
3	Сантарен	6,747 км²	453,638		12	Авейру	2,808 км²	714,200
4	Сетубал	5,064 км²	851,258		13	Визеу	5,007 км²	377,653
5	Бежа	10225 км²	152,758		14	Браганса	6,608 км²	136,252
6	Фару	4,960 км²	451,006		15	Вила-Реал	4,328 км²	206,661
7	Эвора	7,393 км²	166,706		16	Порту	2,395 км²	1,817,117
8	Порталегри	6,065 км²	118,506		17	Брага	2,673 км²	848,185
9	Каштелу-Бранку	6,675 км²	196,264		18	Виана-ду-Каштелу	2,255 км²	244,836

Далайн дундах өөртөө засах 2 нутаг
	Нутгийн нэр	Нутаг дэвсгэр	Хүн ам	Олон нийт
1	Aзор	2,333 км²	246,772	Азорынхан
2	Мадейра	801 км²	267,785	Мадейрынхан

Цэрэг зэвсэг

Гурван замын зэвсэгт хүчний гол зэвсэг, техник

Португалын армийн хуягт тэрэг

Португалын байлдааны хөлөг онгоц

Португалын F-16 сөнөөгч онгоц

Португал улс хуурай, тэнгисийн, агаарын замын цэргийн хүчинтэй. Эдгээр нь өөрийн улсыг гадны халдлагаас батлан хамгаалах үүрэгтэй. Бас гадаад улсад хүний эрхийг хамгаалах үүднээс туслалцаа үзүүлдэг. 2008 онд 39,200 цэрэг армийн (үүнээс 7,500 нь эмэгтэй) хүнтэй байж, 2009 онд ДНБ-ийн 2.1 хувьтай тэнцэх 5.2 тэрбум ам.доллар энэ салбарт зарахаар төсөвлөж байв. Үүнээс армид 21 мянга, тэнгисийн зэвсэгт хүчинд 11 мянга, агаарын зэвсэгт хүчинд 7500 хүн оногддог.

XX зуунд Португал Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Португалын колонийн дайнд (1961—1974) тэмцэлдсэн. Колонит гүрнээ байсан 1975 оноос хойш Дорно Тимор, Босни, Косово, Афган, Сомали, Ирак, Ливанд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож, Ангол (1992), Гвиней-Биссау (1998)-д ажилласан.

Гадаад холбоос

• Travel and Tourism office website
• Previsão do Tempo - Weather forecast for Portugal

Викимедиа зургийн сан: «Португал»