Беларусия

Беларусь Җөмһүрияте
белар. Рэспубліка Беларусь

Байрак Илтамга
Һимн: «Мы, беларусы»
Нигезләнгән	25 март 1918
Рәсми телләр	беларус теле, урыс теле
Башкала	Минск
Эре шәһәрләр	Минск, Гомель, Могилёв, Витебск, Гродно, Брест
Идарә итү формасы	Президент республикасы
Президент Премьер-министр	Александр Лукашенко Михаил Мясникович
Мәйдан • Барлыгы • су өслеге проценты	207 600 км² 2,26 %
Халык саны • Бәя (2014) • Халык тыгызлыгы	9 468 074 кеше 45,6 кеше/км²
ТЭП (САМП)   • Барлыгы (2012)   • Кеше башына	147,565 млрд. $ (57-нче) 15 592 $
ТЭП (номинал)   • Барлыгы (2012)   • Кеше башына	63,267 млрд. $ 6 685 $
КПҮИ (2013)	0,793 (югары) (50-нче-нч.)
Акча берәмлеге	беларус сумы
Авиаширкәт	Белавиа
Интернет домены	.by һәм Q18109066?
ISO коды	BY
ХОК коды	BLR
Телефон коды	+375
Сәгать пояслары	UTC+03:00

Белоруссия Җөмһүрияте (Белоруссия, белор. Рэспубліка Беларусь) – Көнчыгыш Аурупада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Белорусс Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Русия, Латвия, Литва, Польша, Украина.

География

Чиктәшлек

Як	Ил
Төньяк	Латвия (чик озынлыгы — 143 км), Русия
Көнчыгыш	Русия (чик озынлыгы — 990 км)
Төньяк-көнчыгыш	Литва (чик озынлыгы — 462 км)
Көнбатыш	Польша (чик озынлыгы — 399 км)
Көньяк	Украина (чик озынлыгы — 975 км)

Кырый ноктлалар

• төньякта — Освейское күле тирәсендә, Витебск өлкәсе (56˚10′ т. к.).
• көньякта — Комарин шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Гомель өлкәсе (51˚16′ т. к.).
• көнбатышта — Высокое шәһәре тирәсендә, Брест өлкәсе (23˚11′ кч. о.).
• көнчыгышта — Хотимск шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Могилёв өлкәсе (32˚47′ кч. о.).

Белорусиянең Витебск өлкәсендә Аурупаның географик үзәге урнаша.

Рельеф

Белорусь Көчыгыш Аурупа тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Белорус таулар тезмәсе урнаша; Белорус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Белорусиянең иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Белорусиянең иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

Климат

Белорусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климаты. Иң җылы ае — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ае — гыйнвар (урта температурасы — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

Гидрография

Төп елгалар — Днепр, Көнбатыш Двина, Неман, Припять. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп торалар, алар күбесенчә Полесьеда урнашалар.

Тарих

Борынгы тарих

Беренче сәяси берләшмәләр хәзрге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда оешалар. Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка киләләр.

Киев Русе эчендә

XI гасыр Киев Русе

IX гасырның ахырында Киев Русе барлыкка килә, аның тәркибенә акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында XI гасырның ахырында — XII гасырның башында Полоцк, Смоленск һәм Туров кенәзлекләре аерып чыгалар; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка киләләр.

Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге составына кертеләләр.

Русия империясе эчендә

XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның өч бүленешләре һәм Тильзит солыхы нәтиҗәсендә Белорусия территориясе Русия империясе составына кертелә.

1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

1862—1863 елларда Белорусия, Польша һәм Литва җирләрендә Поляк күтәрелеше була.

1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юлы (Мәскәү —Смоленск—Брест) төзелә.

1917 елның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.

1914—1918 елларда Беларусь — Беренче бөтендөнья сугышы хәрәкәтләре мәйданы. 1915 елда Горлица-Тарново арасындагы рус фронтын өзү нәтиҗәсендә Алмания Двинск—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен басып ала, ә 1918 елның Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен диярлек басып ала.

Ватандашлар сугышы вакытында

Моны да карагыз: Русия ватандашлар сугышы

1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Белорусия Халык Республикасы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 декабрьдагы Русия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Белорусиянең совет хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Совет Социалистик Беларусь Республикасы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда ССРБ РСФСР составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Русиянең хөкүмәте таный.

27 февральдә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән Литва-Белорус Совет Социалистик Республикасына (кыскача Литбел) берләшә.

1919 елның яз-җәй эчендә Литбел территориясе Польша гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл Армиянең 1920 елның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Белорусиянең зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда Белорус Совет Социалистик Республиканы игълан итә. 1921 елгы ССРБ һәм Польша арасындагы Рига килешүе нәтиҗәсендә, Көнбатыш Белорусия Польша составына күчә.

Беларус Совет Социалистик Республикасы

1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — белорус, рус, поляк һәм идиш.

1939 елда БССР составына Көнбатыш Белорусия кертелә.

1941 елның 22 июньдә Алмания Совет Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басыла. Оккупация чорында Беларусь территориясендә Аурупада иң зур партизан хәрәкәте җәелә. Беларусь территориясе 1943—1944 елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Белорус Совет Социалистик Республикасы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

1986 елның 26 апрельдә Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Белорусия территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

1990 елның 27 июнендә Белорус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

Бәйсезлек периоды

1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Белорусиядә рус теленә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителәләр.

Халык

Торак пунктлар

Моны да карагыз: Беларусия шәһәрләре исемлеге
2009 елның җанисәбе буенча Белорусиядә 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә һәм 23 549 авыл торак пункт исәпләнә.

115px Минск Гомель Могилёв Витебск	Урын	Шәһәр	Белорус исеме	Халык саны	Гродно Брест Бобруйск Барановичи
	1	Минск	Мінск	1 836 808
	2	Гомель	Гомель	482 652
	3	Могилёв	Магілёў	347 928
	4	Витебск	Віцебск	347 928
	5	Гродно	Гродна	327 540
	6	Брест	Брэст	309 764
	7	Бобруйск	Бабруйск	215 092
	8	Барановичи	Баранавічы	168 240
	9	Борисов	Барысаў	147 381
	10	Пинск	Пінск	130 355
	11	Орша	Орша	117 225
	12	Мозырь	Мазыр	108 792
	13	Солигорск	Салігорск	102 297
	14	Новополоцк	Наваполацк	98 138
	15	Лида	Ліда	97 629
	16	Молодечно	Маладзечна	94 282
	17	Полоцк	Полацк	82 547
	18	Жлобин	Жлобін	75 866
	19	Светлогорск	Светлагорск	69 995
	20	Речица	Рэчыца	64 731
2009 ел җанисәбе буенча

Белоруссия татарлары

Моны да карагыз: Польша-Литва татарлары

Административ бүленеш

Беларусиянең административ бүленеше

Белоруссия — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Белоруссия 6 өлкәгә бүленә:

• Брест өлкәсе (үзәге – Брест)
• Витебск өлкәсе (үзәге – Витебск)
• Гомель өлкәсе (үзәге – Гомель)
• Гродно өлкәсе (үзәге – Гродно)
• Могилев өлкәсе (үзәге – Могилев),
• Минск өлкәсе (үзәге – Минск).

Транспорт

Тимер юл транспорты

Белорусия тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

Һава транспорты

Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилёвда урнашалар.

Символика

• 

  Беларусь байрагы (1991—1995)

• 

  Беларусь байрагы (1995—х.в.)

• 

  Беларусь гербы (1991—1995)

• 

  Беларусь гербы (1995—х.в.)

Моны да карагыз

• Урал Латыйпов