Danimarka

Danimarkako Erresuma
Kongeriget Danmark

Goiburua: Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke (Jainkoaren laguntza, Herriaren maitasuna, Danimarkaren indarra)

Nazio ereserkia:
Der er et Yndigt Land (nazionala)
(Herrialde eder bat bada)

Kong Kristian stod ved højen mast (erreginarena)
(Kristian erregea)

Hiriburua
(eta hiri handiena) Kopenhage
55°43′N 12°34′E / 55.717°N 12.567°E / 55.717; 12.567

Hizkuntza ofiziala(k) daniera¹

Gobernua

Erregina
Lehen Ministroa

Monarkia konstituzional
Margarita II.a
Lars Løkke Rasmussen

Sorrera Historiaurretik

Eremua

• Guztira
• Ura

43.098,31 km² (134.)
% 1,64

Biztanleria

• Zenbatespena (2011)
• Dentsitatea

Herritarra

5.671.050 (111.)
129 biztanle/km² (88.)

daniar edo danimarkar^[1]

Dirua Daniar koroa (DKK)

Ordu eremua
• Udan (DST) CET (UTC +1)
CEST (UTC +2)

Interneteko domeinua

.dk

Telefono aurrezenbakia +45²

¹ koofiziala groenlandierarekin Groenlandian eta faroeerarekin Faroeetan.
² Danimarkako aurrizkia Groenlandia eta Faroeak kenduta.

Danimarka^[1] (danieraz: Danmark ˈd̥ænmɑɡ̊ ahoskatua), ofizialki Danimarkako Erresuma (danieraz: Kongeriget Danmark, ˈkɔŋəʁiːəð ˈd̥ɛnmɑɡ̊ ahoskatua), Iparraldeko Europako estatu bat da, Suediaren hego-mendebaldean eta Norvegiaren hegoaldean kokatua, hegoaldean Alemania mugakide duena. Erresumak bi lurralde autonomo ditu Ipar Atlantikoan: Groenlandia eta Faroeak. Eskandinaviar herrialde bat da, eta historiaren nahiz kulturaren aldetik lotura estuak ditu bere auzoko Suedia eta Norvegiarekin. Kopenhage du hiriburu.

Danimarka monarkia konstituzionala da, demokrazia parlamentariotzat eratua. Herrialde zentralizatua da, baina Groenlandiak eta Faroeek autogobernua dute. Danimarka kontinentalean dautza erresumaren botere judizial, legegile eta exekutiboa. Faroeak erresumaren barnean dagoen herritar-komunitatea da; eta Groenlandia, bereizirik dagoen eta autodeterminazio eskubidea onartzen zaion herria. 1973an Danimarka Europar Batasuneko kide bihurtu zen, baina Faroeek eta Groenlandiak kanpoan geratzea erabaki zuten.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Danimarkako uharte nagusiak»

Danimarka satelite irudian

Jutlandiako penintsulak eta zenbait uhartek (Sjaelland, Fionia, Vendsyssel-Thy, Lolland, Falster, Bornholm) osatua; Groenlandia eta Faroe Uharteak ere Danimarkaren menpe daude. 43.069 km² eta 5.167.000 biztanle (danimarkarrak, daniarrak). Hainbeste uharterekin itsasertz luzea dauka Danimarkak, 7.314 kilometroko ertza hain zuzen ere. Danimarkako inongo puntu ez dago itsasertzetik 52 kilometro baino urruago. Bestalde, 68 kilometro luze den muga dauka Jutlandian Alemaniarekiko.

Danimarkan iparralderen dagoen puntua Skagen da, 57°43′23 iparraldera hain zuzen ere, hegoalderen dagoen puntua berriz Gedser, Falster uhartean. Bornholm uhartea berriz Danimarkako uharteditik urrun samar dago, Baltikoan ondo sartuta. Urrutiago daude oraindik Faroeak eta Groenlandia, hauek Ozeano Atlantikoan.

Lurralde zapala da (gune gorena: Ejer-Bavnehøj, 172 m). Ibai eta erreka ugari daude, laburrak. Klima ozeanikoa du, heze samarra, izan ere itsasoz inguraturik dago, mendebaldean Skagerrak itsasartea baitu eta ekialdean berriz Kattegat itsasartea.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Danimarkako historia»

Neolito arotik bizi da jendea Danimarkako lurretan. Brontze Aroan zibilizazio aurreratu bat izan zen bertan. Erromatarrek jutoen leinu germanikoa kokatu zuten gaur egungo Jutlandian, heruloak ekialdeko irletan eta danioak Suedia hegoaldeko Eskania eskualdean.

III. mendean danioek hartu zuten gaur egungo Danimarka jutoak eta heruloak beren lurraldeetatik kanporatuz. IV. eta VI. mendeen arteko migrazio handietan jutoek, anglo eta saxoiekin batera, Ingalaterra konkistatu zuten. Heruloek berriz Odoakro erregearen gidaritzapean Mendebaldeko Erromatar Inperioaren bukaera ekarri zuten 476. urtean Erroma konkistatuz.

Bikingoen garaia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marinel daniarrak, XII. mendea

VIII. mendetik X.eraino, daniarrei, suediarrei eta norvegiarrei bikingoak zeritzen. Europa osoan barna ibili ziren, kolonizatzen, arpilatzen eta salerosten.

X. mendean Harald erregeak Danimarkako lurraldea kristautu eta batu zuen, eta 1017an haren iloba Kanuto Ingalaterrako koroaz jabetu eta Ingalaterra, Danimarka eta Norvegia elkartu zituen Danimarkako Erreinuan. Kanuto II.a hil ondoren (1036), ordea, berriro bereizi ziren hiru estatuak.

Erdi Aroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdi Aroan elizaren eta erregeen arteko loturak estutu ziren eta feudalismoa finkatu zen. XII-XIII. mendeetan Valdemar etxearen eskutik Danimarkako koroa Europako iparraldean nagusitu zen. Absalon apezpikua izan zen garai hartako estrategarik handiena, Itsaso Baltikoko piratekin bukatu eta itsasoz haraindiko Estoniako lurrak konkistatuz. Ordukoa da Dannebrog banderaren kondaira ere. Itsaso Baltikoaren gaineko kontrol honi esker ekonomia asko indartu zen eta urte oparoak izan zituen, baina Alemaniako merkatari-hirien ezinikusia irabazi zuen eta 1343. urtean Hansa ligak Danimarkari gerra deklaratu eta garaipena lortu zuen. Valdemar IV.ak bere lurren subiranotasuna mantentzeko kalte-ordain handiak onartu behar izan zituen.

1397. urtean Margarita I erreginak Norvegia, Suedia eta Danimarkako monarkiak batu zituen Kalmarko Batasunean Estatu handi eta boteretsua osatuz. Suedirarren eta daniarren arteko lehia ordea handia zen eta hainbat matxinaden ondoren Suediak askatasuna lortu zuen 1523an. Norvegia eta Danimarkak elkarrekin jarraituko zuten 1814 arte.

Erreforma[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1520. urtearen inguruan Luteranismoa iritsi zen Eskandinaviara. 1534 eta 1536 arteko gerra zibilak protestanteen garaipena ekarri zuen. Nobleek apezpiku katolikoak atxilotu zituzten eta abade-etxe eta monasterioak konfiskatu. XVI eta XVII. mendeetan Kristian IV.a erregearen eskutik Danimarkak borroka ugaritan hartu zuen parte hegoaldean indarra hartzen ari zen katolikoen aurka eta iparraldean gero eta indartsuagoa zen Suediaren aurka.

Aro modernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1849 arte absolutismoa izan zen nagusi, eta lehenago eskuratutako hainbat lurralde galdu zituen; Napoleonen gerretan haren alde borrokatu ondoren Norvegia eman behar izan zion Suediari (Kielgo ituna, 1814), eta Schleswig eta Holstein galdu zituen 1864an. XIX. mende bukaeran gizarte aldaketa sakonak izan ziren: industriaren hazkundearekin batera langile migrazio handiak gertatu ziren, sindikatuak sortu ziren, nekazaritza eraberritu zen eta legedi aurrerakoia ezarri zen.

XX mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Neutrala izan zen Lehen Mundu Gerran, eta neutral iraun nahi izan bazuen ere, Hitlerren osteek inbaditu zuten 1940an. Naziek daniarrekin elkarlana bultzatu nahi zuten hala ere, eta 1943an hauteskundeak egitea ere onartu zieten, alderdi komunista kanpoan utzita izan arren. Naziek beren aldetik juduak atxilotzeari ekin zioten eta askok Suediara ihes egin zuten. Normandiako Lehorreratzea gertatu zenean, naziak beldur ziren polizia daniarrak arazo bihurtuko ote ziren eta denak atxilotzea erabaki zuten. Gehienek hala ere Suediara alde egin zuten baina atxiloturiko 2000 poliziak Alemaniara deportatuak izan ziren eta gehienak ez ziren itzuli. Daniar erresistentziako burua zen Ole Lippmanek Erresuma Batuko Royal Air Forcerekin batera planifikatu zuen Kopenhagen zeuden alemaniarre egoitzen aurkako aire erasoa. 1945eko martxoaren 22an izan zen. 123 zibil hil ziren (hegazkin batek nesken eskola baten kontra jo baitzuen) eta 26 preso politikotatik 18k ihes egitea lortu zuten.

Nazio Batuen Erakundeko (1945) eta NATO-ko (1949) kide da, eta Europako Ekonomia Erkidegoko kidea 1973tik. 1992an Maastrich-eko Itunari ezezkoa eman zion Danimarkako herriak, baina baietz esan zion 1993an. Urte horretan sozialdemokratek koalizio gobernua eratu zuten, Poul Nyrup Rasmussen sozialdemokrata Lehen ministro dela.

Banaketa administratiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Danimarkaren banaketa administratiboa»

Danimarka 5 eskualdeetan banatzen da. 2007tik aurrera ezarri zuten banaketa administratibo mota hau. 2007ra arte konderritan banatzen zen herrialdea. Hona hemen egungo eskualdeen zerrenda:

Eskualdea	Hiriburua	Hiri handiena	Biztanleria	Azalera (km²)	Biz. dentsitatea (bizt./km²)
Hovedstaden	Hillerød	Kopenhage	1,645,825	2,561	642.6
Midtjylland	Viborg	Århus	1,237,041	13,142	94.2
Nordjylland	Aalborg	Aalborg	578,839	7,927	73.2
Sjælland	Sorø	Roskilde	819,427	7,273	112.7
Syddanmark	Vejle	Odense	1,194,659	12,191	97.99
Danimarka	Kopenhage	Kopenhage	5,475,791	43,094	127.0

Groenlandia eta Faroeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Groenlandia» eta «Faroeak»

Nahiz eta Danimarka estatu zentralizatua den, Faroe uharteei eta Groenlandiari autonomia eman zitzaien 1948 eta 1979 urteetan hurrenez hurren. Aurretik konderri estatusa zuten. Gaur egun, bi autonomiadun lurralde horiek, beraien gobernu eta legebiltzar propioa dute. Hala ere, Danimarkako Parlamentuan bi eserleku ditu lurralde bakoitzak.

Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sistemaren deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Margarita II.a erregina.

1849an Danimarkako monarkia konstituzional bihurtu zen. Erregea (edo erregina) estatuaren batasun-ikur garrantzitsuena den arren, funtzio protokolarioak dituen pertsonaia bat da, botere exekutiboa erabat gobernuaren esku baitago.

1953tik aurrera Danimarkako botere legegilea ganbera bakarreko parlamentuaren esku dago. Parlamentua herritarrek aukeratzen dute gutxienez lau urtetik behin, nahiz eta lehen ministroak hauteskundeak aurreratzeko ahalmena duen. Parte hartze handia izan ohi da hauteskundeetan, % 85 ingurukoa. Sistema proportzionala denez, botoen % 2 baino gehiago lortzen duten alderdi guztiak ordezkatuta daude parlamentuan, baita Faroe Uharteak eta Groenlandiako ordezkariak ere.

Alderdi asko dauden arren, garrantzitsuenak sozialdemokratak eta liberalak dira nagusi. Sozialdemokratek Bigarren Mundu Gerratik 1982ra eta 1993tik 2001era agindu zuten. Tradizioz langile alderdia izan arren, egun klase ertainen ordezkariak dira gehienbat. Liberalek (popular-kontserbadoreekin batera) 1982tik 1993ra eta 2001tik aurrera gobernatu dute azken hauteskundeetaraino. Hauteskunde hauek 2011eko irailaren 15ean izan ziren eta liberalek irabazi bazuten ere, sozialdemokratek osatu dute gobernua beste bi alderdirekin batera. Helle Thorning-Schmidt lehen ministro izatea lortu duen lehen emakumezkoa izan da.

Bestalde, 1908an Fredrik Bajerrek Bakearen Nobel Saria jaso zuen, Danimarkan ez ezik Europan ere erakunde bakezaleak bultzatzeagatik.

Lehen ministroen zerrenda[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Margrethe II erreginarekin, hauek izan dira herrialdeko gobernuaren buruak 1972tik gaur egun arte:

Anker Jørgensen (1972-73).
Poul Hartling (1973-75).
Anker Jørgensen (1975-82).
Poul Schlüter (1982-93).
Poul Nyrup Rasmussen (1993-2001).
Anders Fogh Rasmussen (2001-09).
Lars Lokke Rasmussen (2009-11 eta 2015-)
Helle Thorning-Schmidt (2011-15)

Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Danimarkan 5.557.709 biztanle daude. Bi metropoli eremu handi daude, Kopenhagekoa (%33,8) eta Århuskoa (%22,3), bien artean herrialde osoko populazioaren erdia gainditzen dutelarik. Ondorengo datuak 2012ko erroldakoak dira.

#	Metropoli eremua	Biztanleak
1	Kopenhage	1.937.611
2	Århus	1.245.046
3	Aalborg	201.142
4	Odense	191.610
5	Esbjerg	114.244
6	Vejle	108.021
7	Randers	94.221
8	Viborg	93.819
9	Kolding	89.071
10	Horsens	81.565

#	Hiria	Biztanleak
1	Kopenhage	551.900
2	Århus	252.107
3	Odense	168.798
4	Aalborg	126.556
5	Frederiksberg	100.814
6	Esbjerg	71.579
7	Randers	61.121
8	Kolding	57.540
9	Horsens	54.450
10	Vejle	51.804

Danimarkako biztanle gehienak jatorri germaniar-gotikoa dute, historiaurrean bertan bizi ziren leinuen ondorengo dira. Groenlandian inuit jatorriko herritarrak daude, baita Feroe Uharteetako herritarrak ere.

Inmigrazio tasa %6 ingurukoa da. %96 baino gehiago arraza zurikoa da (daniarra edo Europako beste herrialderen batekoa). Gainerakoak Afrika edo Asiatik etorritako etorkinak edo beraien ondorengoak dira.

Daniera da estatuko hizkuntza ofiziala, eta Danimarka osoan hitz egiten da. Alemana hegoaldeko zenbait lurraldetan hitz egiten da.

Erlijioz, daniar gehienak (%84) Estatuko Elizako kide dira (luteranoak). Gainerako gehienak katolikoak dira. Hala ere, etorkinen artean musulmanak gero eta gehiago dira, biztanleria osoaren %3 inguru.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Danimarkako ekonomia»

Ekonomiaren oinarriak nekazaritza (laboreak, patata), abeltzaintza eta industria (nekazaritza gaiak, kimika, botika gaiak, mekanika gaiak) dira. Arrantzak ere garrantzia du. Biztanleen bizi maila garaia da, orohar.

Kopenhage hiriburua Eskandinavia-Baltiko eskualdeko ekonomi zentru indartsua da, izan ere 50 kilometroren barrruan 3'5 milioi biztanle izanik Europa iparraldeko hirigune populatuena baita. Horrela, Suedia eta Danimarkaren Barne produktu gordinaren %25a ekoizten du. Atzerriko 2.100 konpainia finkatu dira Kopenhagen, jarduera desberdinak betetzen dituztenak. Sektore garrantzitsua medikuntza, biologia eta ikerketak osatzen dute, horregatik sarritan eman izan zaio "Medicon Valley" ezizena. Untzigintza ere aipatzekoa da, bertan baitago munduko ontziegile nagusia den Maersk konpainiaren egoitza nagusia. Azkenik Microsoft konpainiak Europa Iparralderako egoitza bertan ezarri du.

Energia ustiaketari dagokionez, Ipar itsasoan petrolio ugari du eta munduko exportatzaileen artean 32.a da. Argi-indarra sortzeko ikatza erabiltzen badu ere, dagoeneko ekoizpenaren % 25-28a haize-sorgailuek sortzen dute.

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Danimarkan garraioaren inguruan egindako lanik garrantzitsuenak uharte arteko zubiak izan dira, izan ere Belt Handiko zubia (Europako luzeena, munduko hirugarrena) eta Øresund zubiari esker Eskandinavia Europa kontinentalarekin errepidez eta trenbidez lotzea lortu baita.

Kopenhageko aireportua Eskandinavia guztiko handiena da, eta herrialdeko hiri handi guztiek beren aireportua ere badute.

Ferri zerbitzu bikaina dauka Danimarkak, bai uharteen artean eta baita Norvegia, Suedia, Alemania eta Poloniarekin lotzen dutena ere.

Azkenik aipatzekoa da bizikleta dela daniarren garraiobiderik gustokoena eta 12.000 kilometrotik gorako bidegorri sarea egina dago.

Ingurugiroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haize-sorgailuak Øresund itsasartean.

Danimarka ingurugiroa eta energia berriztagarrietan aintzindaria den herrialdea da. 70. hamarkadan energiaren %50a energia eoliko bidez lortzeko helburua finkatu zuen eta gaur egun jadanik %20ra iritsi da, mundu mailan bosgarrena, indar elektrikoaren kontsumoan 56. izan arren. Horretarako Jutlandiako mendebaldeko kostan hamar itsasparke eoliko ditu, tartean munduko bigarren handiena den Horns Rev 2 bere 91 haize-sorgailuekin, Esbjergetik 60 kilometrotara itsasoan barrena. Mundu mailako haize-sorgailuen ekoizle handiena ere bada, merkatu guztiaren %38a (2003) ekoizten duelarik.

Samsø irla bereziki da aipagarria, izan ere bertako biztanleen elektrizitatea %100ean energia eolikoak sortzen baitu (10 aerosorgailuko itsasparkea dute) eta beroaren %75a berriz eguzki-energia eta biomasa-energiarekin lortzen baitute.

Bestalde 2009ko abenduan Klima aldaketari buruzko XV konferentzia antolatu zuen Nazio Batuen Erakundeak Kopenhagen^[2].

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Danierazko literatura»

Hans Christian Andersen da zalantza barik daniar idazlerik ezagunena mundu mailan haur-literaturan egindako lanagatik ("Sirenatxoa" eta "Ahatetxo itsusia"). Azpimarratu behar da Nobel Saridunak izan ziren Henrik Pontoppidan (1917), Karl Adolph Gjellerup (1917) eta Johannes Vilhelm Jensen (1944).

Filosofoen artean Søren Kierkegaard da nagusi. Bere pentsakerak eragin handia izan zuen ondorengo Eskandinaviako eta Alemaniako idazle eta filosofoetan.

Carl Nielsenek sei sinfonia eta bi opera idatzi zituen.

Zinema mailan Lars von Trier eta beste zenbait zuzendarik Dogma95 proiektua aurrera atera zuten eta hau izan da daniar zinemagintza famatu egin duen proiektua.

Zientzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Danimarkak zientzilari handiak eman ditu eta hainbatek Nobel Saria irabazi ere bai. Hona hemen Nobel sarituen zerrenda:

Fisikako Nobel Saria:

1922: Niels Bohr, atomoaren egitura kuantikoa aztertzeagatik (kuantum teoria).
1975: Aage Bohr eta Ben Roy Mottelson, nukleo atomikoaren egitura aztertzeagatik.

Kimikako Nobel Saria:

1997: Jens Christian Skou, garraio ionikoa duen lehen entzima aurkitzeagatik.

Medikuntzako Nobel Saria:

1903: Niels Ryberg Finsen (Faroetarra), Lupus vulgarisaren tratamenduan argia erabiltzeagatik.
1920: August Krogh, biriketako gas elkartrukea eta kapilareen fisiologia finkatzeagatik.
1926: Johannes Fibiger, minbiziaren etiopatogenia aztertzeagatik.
1943: Henrik Dam, K bitaminaren aurkitzeagatik.

Kirola[aldatu | aldatu iturburu kodea]

FC København eta Brøndby IF tadeen arteko partida.

Danimarkako kirol nagusia futbola da, baina aipatzekoak dira eskubaloia eta txirrindularitza besteak beste.

Futbolari dagokionez garaipenik handiena Danimarkako futbol selekzio nazionalak lortu zuen 1992an Eurokopa irabaztean eta ondoren 1995eko FIFA Konfederazio Kopa ere irabazi zuten. Klub mailan aipatzekoak dira Danimarkako Superligan aritzen diren FC København eta Brøndby IF taldeak. Beste batzuk aipatzekotan Aalborg BK, Odense BK eta Aarhus GF.

Eskubaloiari dagokionez nesken selekzioa da aipagarriena, Olinpiar Jokoetan hiru urre, eta Munduko Txapelketa bat ere irabazi baitute, baita Europako hiru txapelketa ere. Mutilen selekzioak 2008 eta 2012ko Europako txapelketak irabazi ditu eta 2011.ko Munduko Txapelketan bigarrena izan da.

Txirrindulari famatuak ere izan ditu Danimarkak, hala nola 1996ko Frantziako Tourraren irabazlea izan zen Bjarne Riis eta baita Michael Rasmussen ere.

Azkenik tenisari dagokionez Caroline Wozniacki aipatu behar da, 2011ean WTAko lehenengo postuan dagoena.