Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Союз Советских Социалистических Республик Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
← ← ← ← 1922-1991 → → → → →
Flaga Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Godło Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich
Dewiza: (ros.) Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!)
Hymn: Гимн Советского Союза
Konstytucja	Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich
Język urzędowy	rosyjski (język ogólnozwiązkowy), lokalnie także inne
Stolica	Moskwa
Ustrój polityczny	realny socjalizm
Typ państwa	republika federalna
Ostatnia głowa państwa	prezydent Michaił Gorbaczow
Ostatni zastępca głowy państwa	wiceprezydent Giennadij Janajew
Ostatni szef rządu	premier Iwan Siłajew
Powierzchnia  • całkowita	22 402 200 km²
Liczba ludności (1991)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	293 047 571 13 osób/km²
Jednostka monetarna	rubel radziecki (SUR)
Data powstania	30 grudnia 1922
Data likwidacji	26 grudnia 1991
Religia dominująca	państwo oficjalnie laickie, o większości prawosławnej, z dużą mniejszością islamską.
Strefa czasowa	UTC +2 (Mińsk) do +13 (Kamczatka)
Domena internetowa	.su
Kod samochodowy	SU

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Związek Radziecki, ZSRR (ros. Союз Советских Социалистических Республик, Советский Союз, СССР; trb. Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik, Sowietskij Sojuz, SSSR) – historyczne państwo socjalistyczne w Europie północnej i wschodniej oraz Azji północnej i środkowej.

Państwo to obejmowało obszar 22 mln km² od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku, istniało od 30 grudnia 1922 do 26 grudnia 1991.

Związek Radziecki powstał 30 grudnia 1922 z połączenia Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (potocznie znanej jako Rosja Radziecka) i wcześniej kontrolowanych, lecz formalnie niepodległych republik: Białoruskiej SRR, Zakaukaskiej FSRR i Ukraińskiej SRR.

W okresie od powstania (1922) do wybuchu II wojny światowej (1939) ZSRR graniczył z Finlandią, Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią w Europie; Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami i Japonią w Azji. Mongolska Republika Ludowa i Tuwińska Republika Ludowa były marionetkowymi państwami buforowymi ZSRR w Azji. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR graniczył z: Norwegią, Finlandią, Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami, Mongolią, Koreą Północną i Japonią.

Spośród republik wchodzących w skład ZSRR jedynie Białoruska SRR i Ukraińska SRR posiadały podmiotowość międzynarodową i były członkami-założycielami Organizacji Narodów Zjednoczonych a także członkami większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ.

W 1991 ZSRR uległ rozwiązaniu na 15 niepodległych państw (największe z nich to, będąca jego sukcesorem, Rosja), z których część próbowała kontynuować współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw.

Geografia

ZSRR miał prawie 20000 kilometrów długości granicy lądowej z dwunastoma krajami. W Azji sąsiadami ZSRR były Korea Północna, Chiny, Mongolia, Afganistan, Iran i Turcja natomiast w Europie Rumunia, Węgry, Czechosłowacja, Polska, Norwegia i Finlandia.

Rekordy geograficzne

• Najwyższy punkt – Pik Komunizmu 7495 m n.p.m.
• Najniższy punkt – Kotlina Karagije 132 m p.p.m
• Główne rzeki – Ob-Irtysz, Amur, Lena, Jenisej, Wołga
• Największe jeziora – Morze Kaspijskie, Morze Aralskie, Bajkał, Bałchasz, Ładoga, Onega

Podział administracyjny

W dniu swojego rozpadu Związek Radziecki dzielił się na:

• 15 republik związkowych
• 20 republik autonomicznych
• 8 obwodów autonomicznych
• 10 okręgów autonomicznych
• 6 krajów
• 121 obwodów

Największe miasta Związku Radzieckiego

miasto	liczba ludności	republika związkowa
Moskwa	11 612 943	Rosyjska FSRR
Leningrad	4 953 219	Rosyjska FSRR
Kijów	2 814 043	Ukraińska SRR
Taszkent	2,1 mln	Uzbecka SRR
Baku	1,7 mln	Azerbejdżańska SRR
Charków	1 434 330	Ukraińska SRR
Mińsk	1,5 mln	Białoruska SRR
Gorki	1,4 mln	Rosyjska FSRR
Nowosybirsk	1,4 mln	Rosyjska FSRR
Swierdłowsk	1,3 mln	Rosyjska FSRR
Kujbyszew	1267 tysięcy	Rosyjska FSRR
Tbilisi	1,2 mln	Gruzińska SRR
Erywań	1 mln 148 tysięcy	Armeńska SRR
Kazań	1 mln 100 tysięcy	Rosyjska FSRR

Nazwa i ideologia

O utworzeniu państwa i jego nazwie zadecydowały władze Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) w 1922 i w nazwie tej nie ma żadnego odniesienia do geografii ani do tradycji narodów je zamieszkujących. Dlatego często unikano oficjalnej nazwy, używając innych określeń: Sowiety, Bolszewia, a nawet Rosja. Nazwa streszczała ideologię państwową:

• Związek (Союз) – władze komunistyczne głosiły internacjonalizm oraz samostanowienie i równe prawa narodów. ZSRR został utworzony jako federacja (państwo związkowe) formalnie niepodległych państw narodowych (republik związkowych), mających prawo wystąpienia ze Związku. Kiedy władza partii komunistycznej – KPZR – upadła, republiki związkowe uzyskały niepodległość.
• Socjalistycznych (Социалистических) – ideologią państwową był marksizm, który głosił zastąpienie społeczeństwa kapitalistycznego przez socjalistyczne (oparte na zasadzie każdemu według jego pracy), a następnie komunistyczne (oparte na zasadzie każdemu według jego potrzeb); w komunizmie państwo i własność prywatna miały zostać zniesione, ale w okresie przejściowym rządzić miała klasa robotnicza (tzw. dyktatura proletariatu), a właściwie jej awangarda, tzn. partia komunistyczna (do 1925 Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) РКП(б), 1925–1952 Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) ВКП(б), od 1952 – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego КПСС).
• Republik (Республик) – republikańska forma rządów; w rzeczywistości władza ustawodawcza miała fasadowy charakter, a władza wykonawcza i sądownicza była podporządkowana Partii; lider partii (sekretarz generalny albo pierwszy sekretarz KC) dysponował ogromną – często nieograniczoną – władzą.
• Radzieckich (Советских) – republiki radzieckie i ich związek zostały powołane przez zdominowane przez bolszewików zjazdy rad (w jęz. ros. sowiety советы) deputowanych robotniczych, chłopskich i żołnierskich.

Związek Radziecki a Związek Sowiecki

Ponieważ w oryginalnej nazwie państwa występuje przymiotnik советский (sowietskij) o wyżej wymienionym znaczeniu, w języku polskim powstał problem oddania treści tej nazwy. Dla oficjalnej nazwy państwa początkowo stosowano formę Związek Socjalistycznych Republik Rad lub skrót Z.S.R.R., (bez tworzenia przymiotnika), natomiast w przypadku potrzeby użycia przymiotnika pospolitego stosowano formę sowiecki. Później zaczęto się posługiwać przymiotnikiem radziecki, który w polszczyźnie funkcjonował w innym znaczeniu od okresu staropolskiego (został on po raz pierwszy odnotowany ok. 1455-1460 roku w znaczeniu ‘związany z funkcją radcy miejskiego’). Współcześnie stosowane są obie formy – uważane za poprawne i synonimiczne, aczkolwiek zgodnie z opinią niektórych językoznawców forma sowiecki ma konotację negatywną.

Argumentem językowym na rzecz użycia w języku polskim słowa sowiecki, również w nazwie państwa, jest fakt występowania tego zapożyczenia (od rosyjskiego przymiotnika советский lub rzeczownika совет) w wielu językach (np. niem. Sowjetunion, ang. Soviet Union, fr. Union soviétique, czes. Sovětský Svaz). Z kolei przytoczone zapożyczenia, będące rusycyzmami, są wskazywane jako niepożądane przejawy zastępowania słów rodzimych wyrazami obcymi. Ponadto można wskazać inny niż polski przypadek, gdy stosuje się powszechnie nazwę rodzimą, mianowicie w języku ukraińskim w odniesieniu do ZSRR stosuje się określenie radianśkyj (радянський). Jednak, podobnie jak w polszczyźnie, również w języku ukraińskim funkcjonują, będące rusycyzmami i nacechowane pejoratywnie lub wyznaczające dystans mówiącego, przymiotniki sowitśkyj (совітський) i sowiećkyj (совєцький).

Słowa sowiecki używano w aktach urzędowych ogłaszanych w oficjalnych publikatorach przed II wojną światową (np. Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik w Dz. U. z 1930 r., Nr 68, poz. 538; Związek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad w Dz. U. z 1933 r., Nr 17, poz. 115). Obecnie polski ustawodawca konsekwentnie używa w ogłaszanych aktach normatywnych formy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako nazwy byłego państwa). W języku urzędowym dopuszcza się użycie innej nazwy wyłącznie na zasadzie cytatu wcześniejszego aktu urzędowego, w którym użyto nazwy poprzedniej.

Historia

Historia Rosji Monografie

Państwo rosyjskie

Narodziny Rusi Ruś Kijowska Rozbicie dzielnicowe Republika Nowogrodzka Ruś Włodzimierska Wielkie Księstwo Litewskie Wielkie Księstwo Moskiewskie Carstwo Rosyjskie Imperium Rosyjskie Republika Rosyjska Związek Radziecki Rosyjska FSRR Federacja Rosyjska

Pozostałe

Naród rosyjski Władcy Rosji Ustrój polityczny Rosji Stosunki polsko-rosyjskie

Portale

Rosja • Historia

Geneza

Car Mikołaj II nie cieszył się wśród poddanych zbyt dużym autorytetem. Carycę Aleksandrę Fiodorownę podejrzewano o sprzyjanie Niemcom; jej ojciec był księciem Hesji. Caryca coraz bardziej ulegała wpływom rzekomego mnicha Rasputina, który wykorzystywał jej wpływy, aby niszczyć swoich wrogów. Rodzina carska mieszkała w pałacu w Carskim Siole, w zupełnym rozbracie z rosyjską rzeczywistością. Car uważał że Petersburg – z jego krytykanckimi intelektualistami, dekadencką arystokracją, kłótliwymi politykami i ciągle niezadowolonymi robotnikami – nie odzwierciedlał prawdziwej Rosji, której lud miał być zjednoczony duchowo ze swoim carem. Monarcha wierzył że jest narzędziem w ręku Boga, tylko przed nim odpowiadał i został przez niego wyznaczony, by chronić prawosławie i autokrację.

Car stracił rzeczywistą władzę nad Rosją a caryca i Rasputin, jeśli któryś minister sprzeciwiał się ich zdaniu, namawiali cara do natychmiastowej dymisji polityka. W ten sposób najbardziej kompetentni członkowie rządu popadali w niełaskę. W rezultacie rząd tworzyli niemal sami nieudacznicy i protegowani Rasputina. Dodatkowo caryca i Rasputin ingerowali w różne inne dziedziny życia imperium. Potęgujące się niedożywienie i niezadowolenie społeczne wzmagały pretensje Rosjan do carycy na co Mikołaj II pozostawał głuchy.

I wojna światowa

Czynnikami które doprowadziły do rewolucji 1917 roku był przede wszystkim udział Rosji w I wojnie światowej. Rosja znalazła się w stanie wojny z Niemcami od 1 sierpnia 1914 roku, a od 5 sierpnia z Austro-Węgrami. Po stronie Rosji stanęli jej zachodni sojusznicy – Wielka Brytania i Francja. W pierwszych chwilach wojny, car poparty został przez większość Rosjan a ku poparciu wojny organizowano dziesiątki manifestacji patriotycznych. Pod Pałacem Zimowym w Petersburgu zebrała się największa manifestacja którą osobiście z balkonu pałacu powitał monarcha. Pisma o każdej orientacji politycznej pisały artykuły patriotyczne wzywające obywateli do zachowania spokoju, jedności narodowej i walki z wrogiem Słowian. Podobnie zachowały się partie polityczne i stowarzyszenia.

Na V posiedzeniu Dumy Państwowej przeważały tendencje zwolenników wojny, poparto kredyty wojenne i składano oświadczenia solidarnościowe z rządem. Jedyną frakcją która nie poparła tych głosów była grupa socjaldemokratyczna która odrzucała wszelką możliwość „jednoczenia się” z caratem.

W obliczu wojny likwidowano wszelkie ślady niemieckości w życiu Rosjan. Nazwę stolicy zmieniono na Piotrogród, zamknięto gazety niemieckojęzyczne, wielu Rosjan zmieniało swoje nazwiska a towarzystwa naukowe wykluczały ze swoich członków Niemców i Austriaków. Większość robotników nie poparła tej akcji jednak większość z nich zgodziła się na zaprzestanie organizacji strajków. Najbardziej antywojenne stanowisko zajęli bolszewicy choć wojnę poparła moskiewska frakcja tzw. inteligentów. Duży wpływ na przekonanie ogółu bolszewików do przyjęcia taktyki pacyfizmu miał Włodzimierz Lenin który w listopadzie wydał w szwajcarskim piśmie „Socjaldemokrata” artykuł „Wojna a socjaldemokracja w Rosji”. W artykule Lenin przedstawił cele bolszewików w czasie wojny – prowadzenie propagandy, organizacja rewolucji socjalistycznej, budowa republiki rosyjskiej, polskiej i niemieckiej, walka z caratem, szowinizmem wielkorosyjskim, walka o ośmiogodzinny dzień pracy oraz konfiskata ziem należących do obszarników. Działania te które wkrótce bolszewicy zaczęli realizować poważnie osłabiły partię – rząd rozpoczął falę represji które zmusiły rewolucjonistów do emigracji lub sprawiły że trafili oni do więzień. Bolszewicy kontynuowali działalność w podziemiu gdzie wydawali nielegalne pisma i prowadzili działania o charakterze propagandowym. W listopadzie pod Piotrogrodem doszło do tajnej narady bolszewików, wśród uczestników znaleźli się m.in. posłowie bolszewiccy w Dumie, narada została zaatakowana przez policjantów a jej uczestnicy zostali skazani na dożywotnie zesłanie na Syberii.

Od początku wojny rząd Niemiec utrzymywał kontakty z rosyjskimi bolszewikami mieszkającymi na emigracji, głównie w Szwajcarii.

Rosja carska prowadziła wojnę z różnymi efektami. Początkowo armie Rosjan wkroczyły do niemieckich Prus Wschodnich, ich ofensywa została jednak załamana na skutek kontrofensywy a dowódca wojsk rosyjskich, Aleksandr Samsonow popełnił samobójstwo. Straty carskie wyniosły 200 tysięcy ludzi. Z drugiej strony w listopadzie Rosjanom udało się osiągnąć zwycięstwa na froncie południowo-zachodnim w m.in. łódzkim i Galicji.

Zwycięstwa wojenne i likwidacja ruchu strajkowego doprowadziły do wzrostu wpływów burżuazji która jednak nie posiadało żadnego wpływu na decyzje cara. Aby zaspokoić żądania tej klasy społecznej, car powołał Ogólnorosyjski Związek Ziemstw i Ogólnorosyjski Związek Miast reprezentujące interesy burżuazji. Związki te organizowały pomoc dla uchodźców, rannych, chorych, zakładały szpitale i zaopatrywały wojsko w lekarstwa. Sytuacja zmieniła się gdy doszło do pierwszych klęsk militarnych a wojsko zdezorganizowało życie gospodarcze – fabryki odczuły braki surowców oraz zabrakło dostaw z zagranicy. Wyczerpano także zapasy broni a sojusznicy Rosji nie posiadali jej na tyle aby wspomóc siły carskie. Szybko wzrastały ceny na żywność co doprowadziło do pogorszenia się nastrojów społecznych. Klęska galicyjska z 1915 roku wywołała falę niepokojów. Car chcąc zachować spokój zmienił rząd i w czerwcu 1915 roku zdymisjonował ministrów spraw wewnętrznych i wojny.

Na początku 1916 roku na czele rządu rosyjskiego stanął Borys Panin (przed wojną, Stunaer), reprezentant kół zdecydowanej prawicy. Polityk ten nie zdobył szerszego poparcia i zyskał miano germanofila oraz zwolennika zawarcia pokoju z Niemcami. Od 1916 w armii nasilały się strajki i bunty, w których uczestniczyli głównie świeżo powołani żołnierze. Pod koniec 1916 Mikołaj II popadł w depresję.

W ciągu rządów Panina rozpoczęły się strajki na które rząd odpowiedział represjami. Policja poddała represjom zarówno partie robotników, jak i burżuazji. W Piotrogrodzie wybuchł duży strajk w którym udział wzięło dziesięć fabryk który został szybko brutalnie stłumiony. Równocześnie pogarszało się sytuacja na wsi a zrozpaczeni chłopi organizowali coraz to liczniejsze wystąpienia. Pod koniec 1916 roku w Dumie swoje przemówienie wygłosił lider kadetów, Milukow, który wyraził się krytycznie wobec rządu cara a jego przemowa według części historyków stała się „hasłem do rewolucji”.

Rewolucja lutowa

Walki uliczne w 1917 roku

Już od połowy 1916 roku wyższe kręgi rosyjskie zaczęły rozpatrywać usunięcie Mikołaja II z tronu i przekazanie władzy jego potomstwu. Spisek organizować mieli przedstawiciele komitetów wojskowo-przemysłowych, Związku Miast i Związku Ziemiaństwa.

22 lutego 1917 roku Mikołaj II opuścił Carskie Sioło i udał się do Mohylewa poza linią frontu. Za pierwszy dzień rewolucji lutowej uznaje się 1 marca gdy Mikołaj II znajdował się poza frontem, a w Piotrogrodzie doszło z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet doszło do utworzenia Inicjatywy kobiet – grupy działaczek robotniczych które zorganizowały w stolicy szereg antyrządowych demonstracji. W demonstracjach udział wzięli mienszewicy, eserowcy i bolszewicy. W strajku 1 marca udział wzięło około 300 tysięcy osób z czego najbardziej zorganizowaną grupę stanowili metalowcy. Oprócz fabryk zastrajkowali tramwajarze, drobni przedsiębiorcy i warsztaty. W godzinach popołudniowych do akcji przeciwko strajkującym stanęli carscy żołnierze i policjanci.

Decydującym dniem wystąpień był 12 gdy do protestujących przyłączyli się żołnierze którzy negatywnie ocenili rozkazy o strzelaniu do pokojowych demonstracji. Wojskowi wypuścili więźniów wśród których znaleźli się także kryminaliści. Zniszczono gmach sądu okręgowego, pałac dworu, willę Żamsarana Badmajewa i komisariaty policji. W dzielnicy piotrogrodzkiej doszło do starcia między robotnikami a wiernymi carowi policjantami. Wkrótce doszło do wybuchu powstań w pozostałych okołostołecznych miastach w m.in. Carskim Siole. Ostatnie garnizony zwolenników reżimu przebywające w Piotrogrodzie poddały się na skutek utraty zapasów amunicji i odcięcia od pozostałych sił procarskich.

W rewolucji zginęło około 1400 osób w tym 700 żołnierzy i 237 robotników. Wspólny pogrzeb ofiar starć odbył się na Polu Marsowym.

Wkrótce władzę przejął Rząd Tymczasowy, a w marcu formalną władze utracił Mikołaj II. Rząd opowiedział się za kontynuacją wojny którą uważał za obronną, a w kraju powstał system dwuwładzy – z jednej strony oficjalną władzę sprawował Rząd Tymczasowy, a z drugiej rady robotnicze powoływane w różnych obszarach kraju. Już wkrótce doszło do pierwszych napiec między rządem a radami.

Obalenie cara zostało przyjęte entuzjastycznie przez większość obywateli Imperium. Rząd Tymczasowy podjął się pierwszych reform, zajęto się problemami narodowościowymi w tym sprawą Polaków, Rząd wydał manifest w którym stwierdzono że naród polski ma prawo do uzyskania niepodległości. Na dwa dni przed manifestem Rządu podobny manifest uchwaliła Rada Piotrogrodzka. Rozpoczęto prace nad planami reformy rolnej i uruchomiono Konstytuantę, czyli Zgromadzenie Narodowe które w praktyce działać zaczęło dopiero po rewolucji październikowej. Rząd zgodził się na publikowanie nowych pism i nieskrępowaną działalność polityczną. Do kraju z emigracji lub zesłania powrócił szereg emigrantów. Z zesłania wrócili m.in. Lew Kamieniew, Józef Stalin, Lenin czy Jerzy Plechanow.

Powrót Lenina do Rosji umożliwili Niemcy z którymi negocjował Friz Platten, sekretarz Szwajcarskiej Partii Socjalistycznej.

Po powrocie do kraju uchodźców, Rząd Tymczasowy uformował nowy gabinet w skład którego weszli również ludowi socjaliści i mienszewicy. Zorganizowano ogólnorosyjski zjazd rad, wybory wygrali mienszewicy i eserowcy którzy zdobyli kolejno 248 i 285 miejsc, bolszewicy zdobyli 105 miejsc. Mienszewicy prezentowali opinię według której koalicja możliwa jest jedynie z rewolucyjną burżuazją. Niemożność sformowania rządu mogącego pogodzić interesy przedstawicieli rad i Rządu Tymczasowego zaowocowała kolejną falą kryzysu politycznego. W wyniku konfliktu wewnętrznego do dymisji poddali się ministrowie kadeccy. W lipcu w stolicy wybuchło kolejne powstanie robotnicze tym razem wywołane z inspiracji bolszewików. Przeciwko bolszewikom wystąpiły pozostałe ugrupowania socjalistyczne, a w starciach bolszewicko-socjalistycznych zniszczono lokal redakcyjny i drukarnię organu bolszewickiego „Prawdy”, na sile ruszyła kampania przeciwko Leninowi którego oskarżano o agenturalną działalność względem Niemiec.

Lenin i Zinowiew wydostali się ze stolicy i przedarli się do Bazliw 33 kilometry od Piotrogrodu skąd szykowali plany przeprowadzenia zbrojnego zamachu stanu.

Konflikt w Rządzie Tymczasowym

W tym samym czasie sprzeciw wobec nadaniu niepodległości poszczególnym narodom Imperium wyraziła prawica co doprowadziła do konfliktu z lewicą popierającą ruchy niepodległościowe. W geście poparcia wobec lewicy w szeregu miast Rosji wybuchł jednodniowy strajk generalny zorganizowany przez bolszewików.

W konflikcie po stronie prawicy jednoznacznie opowiedział się generał Ławra Korniłowa, dotychczasowy głównodowodzący armii rosyjskiej. Korniłow w lipcu 1917 roku zażądał od premiera Aleksandra Kiereńskiego, przywrócenia kary śmierci dla dezerterów i buntowników, likwidacji komitetów żołnierskich i przywrócenia uprawnień dyscyplinarnych dowódców. Poparcie przez prawicę Korniłowa i jego potępienie przez lewicę doprowadziło do jeszcze większej polaryzacji Rządu Tymczasowego.

6 lub 7 sierpnia Korniłow polecił generałowi Krymowowi przesunięcie 3. Korpusu Kawalerii z frontu rumuńskiego do Wielkich Łuków, by siły te mogły w razie potrzeby zdławić wystąpienie bolszewickie w Piotrogrodzie lub Moskwie. Korniłow jak sam twierdził chciał w ten sposób wywrzeć presje na rząd, a w razie wybuchu zamieszek w Piotrogrodzie zamierzał utworzyć „nową, silną władzę”.

W tym czasie Lenin, Włodzimierz Antonow-Owsiejenka, Podwojskiin i Włodzimierz Newski ustanowili w Piotrogrodzie, Komitet Centralny partii bolszewików, Komitet Wojskowo-Rewolucyjny i Centralny Komitet Wykonawczy Rad oraz rozpoczęli przygotowania do wywołania powstań w Moskwie i innych największych miastach. Bolszewicy piotrogrodzcy nawiązali kontakt z liczącą około 70 tysięcy członków partią bolszewicką z Moskwy. Lenin z liderami bolszewickimi z Moskwy spotkał się dopiero 10 października, gdyż wcześniej tamtejsi bolszewicy nie mieli sprecyzowanego poglądu odnośnie walki rewolucyjnej. Równocześnie bolszewicy zaaktywizowali swoje ogniwa wśród żołnierzy na Ukrainie, Białorusi, Uralu i na Syberii. Ponadto na północny Kaukaz wysłano Sergiusza Kirowa, do Kraju tladwołżańskiego, Łazara Kaganowicza, Waleriana Kujbyszewa i Mikołaja Szwernlka.

O próbach powstania dowiedział się Rząd Tymczasowy i podjął akcje przeciwko bolszewikom. W nocy 15 października komisarze i inspektorzy ze stołecznego Zarządu Milicji dokonali wizytacji dzielnic robotników. 16 października na obradach rządu ministrowie zapoznali się z informacjami odnośnie szykowanego przewrotu. Rząd jako datę wybuchu powstania wymienił 19 lub 20 października. Równocześnie wzmocniono posterunki mlicji w pobliżu Pałacu Zimowego. Rząd Tymczasowy jak się okazało dysponował w Piotrogrodzie jedynie tysiącem lojalnych żołnierzy, podczas gdy bolszewicy dysponowali około 150 tysiącami wiernych im żołnierzy i kolejnymi dziesiątkami tysięcy marynarzy. Proporcja taka (na drastyczną korzyść bolszewików) istniała jednak wyłącznie w stolicy, lecz to właśnie jak się miało okazać to miasto odegrało znacząca rolę w rewolucji październikowej.

Korniłow nakazał gen. Krymowowi stłumienie buntu bolszewickiego w Petersburgu, gdyby takowy wybuchł.

Konflikt między Korniłowem a Kiereńskim nasilił się poprzez działalność Władimira Lwowa. Lwow był byłym oberprokuratorem Świątobliwego Synodu Rządzącego. 25 sierpnia Lwow fałszywie podając się za wysłannika premiera Kiereńskiego oznajmił Korniłowowi, że Kiereński dopuszcza możliwość mianowania go dyktatorem na co Korniłow stwierdził że zgadza się na przejęcie w Rosji pełni władzy. Po tym Lwow udał się do premiera i przekonał go o tym, że Korniłow szykuje przewrót wojskowy. Kiereński w rezultacie odwołał Korniłowa ze stanowiska głównodowodzącego armii

Po dymisji, Korniłow zdecydował się na otwarty bunt przeciwko Kiereńskiemu. W swoim oświadczeniu stwierdził że rząd działa na korzyść Niemiec i bolszewików. Zarówno Kiereński i Korniłow zaczęli zabiegać u poszczególnych dowódców o ich poparcie w ewentualnej wojnie. Kiereński na wieść o marszu Korniłowa ku stolicy, wezwał do obrony rewolucji, a w celu osłabienia Korniłowa zezwolił bolszewikom na tworzenie własnych oddziałów zbrojnych które mogłyby obronić stolicę przed prawicowym zamachem stanu i wypuścił przywódców bolszewickich z więzienia. Jak się okazało oddziały wierne Korniłowi nie dotarły do miasta na skutek strajku kolejarzy i braków w zaopatrzeniu. Dowodzący korpusem puczystów, generał Aleksandr Krymow popełnił samobójstwo.

Po katastrofie jaką okazała się inwazja na Piotrogród, Korniłow pozwolił się aresztować i do czasu rewolucji październikowej był więziony w w Bychowie.

W obliczu afery Korniłowa, Kiereński stracił poparcie wśród kół liberalnych i konserwatywnych a bolszewicy odebrali dużą część poparcia eserowców i mienszewików.

Chaos spowodowany rewolucjami spowodował ustrojową i terytorialną dezintegrację Rosji. Niepodległość ogłosiły kraje, których terytorium częściowo lub całkowicie wchodziło w skład tego państwa do I wojny światowej, w tym: Polska, Finlandia, Litwa, Estonia, Łotwa.

Rewolucja październikowa

Czerwonogwardziści w 1917 roku

22 października odbyła się narada liczącej około 20 tysięcy żołnierzy, Gwardii Czerwonej z okolic Piotrogrodu. Aby powstrzymać bolszewików, Rząd Tymczasowy sprowadził do stolicy oddziały kozackie. Na terenie Piotrogrodu, Kronsztadu i w Finlandii ogłoszono stan oblężenia. Komisarzem nadzwyczajnym stolicy mianowano ministra oświaty Mikołaja Kiszkina. W chwili wybuchu starć, w Pałacu Zimowym rząd dysponował 808 żołnierzami dysponującymi sześcioma działami, sześcioma samochodami, 684 karabinami, 40 rewolwerami i 19 cekaemami. Na chwilę przed powstaniem, 22 października Związek Wojsk Kozackich zaplanował procesję z okazji święta Obrazu Matki Boskiej przeciwko czemu zaprotestowała Rada Piotrogrodzka. W rezultacie obchody kozackiego święta zostały wstrzymane przez rząd aby uniknąć wybuchu wcześniejszych walk.

24 rząd podjął próby zamknięcia pism bolszewickich. Bolszewicy zebrali pośpiesznie naradę na której zdecydowano o wybuchu rewolucji, sygnałem do zrywu miało być wywieszenie czerwonej latarni na iglicy soboru Twierdzy Pietropawłowskiej. Zdaniem niektórych autorów oraz według oficjalnej, radzieckiej propagandy, sygnałem miał być także sygnał artyleryjski z krążownika Aurora (1903).

W nocy z 24 na 25, oddziały bolszewików zdobyły Pocztę Główną, elektrownię centralną, Dworzec Nikołajewski i pozostałe najważniejsze budynki. Nad ranem w ich rękach znalazł się Bank Państwowy i Dworzec Warszawski oraz Centrala Telefoniczna. O ósmej zajęto gmach Wiadomości Giełdowych. Przedpołudniem zajęto Pałac Maryjski. Kiereński podjął decyzję o pośpiesznym opuszczeniu miasta. Akcję ewakuacji premiera przeprowadziła ambasada Stanów Zjednoczonych. Pałac Zimowy zajęto o drugiej w nocy. Żołnierze którzy zajęli pałac chcieli dokonać natychmiastowej egzekucji ministrów ostatecznie jednak ministrów oszczędzono i trafili oni do Twierdzy Pietropawłowskiej, po drodze nie obeszło się bez incydentu w trakcie którego żołnierze z jednego z komisariatów ostrzelali ministrów i eskortujących ich żołnierzy.

25 października o trzeciej w nocy wznowiono obrady II Zjazdu Rad, nad ranem przyjęto odezwę „Do robotników, żołnierzy i chłopów” w której poinformowano o likwidacji Rządu Tymczasowego.

Kształtowanie się nowego ustroju, wojna domowa

W nocy z 25 na 26, powołano nowy rząd Rosji, Radę Komisarzy Ludowych do którego dołączyli wyłącznie reprezentanci bolszewików. Premierem został Lenin. Do rządu weszli też Aleksy Ryków (minister spraw wewnętrznych), Aleksander Szlapnikow (praca), Włodzimierz Kilutin (rolnictwo), Iwan Teodorowicz (aprowizacja), Wiktor Nogin (handel), Anatiol Łunczarski (oświata), Iwan Skworcow-Steipanow (finanse), Lew Trocki (sprawy zagraniczne), Grzegorz Łomów (sprawiedliwość), Józef Stalin (sprawy narodowościowe). Komisariatem Spraw Wojskowych i Floty kolegialnie kierowali Włodzimierz Antonow-Owslejenko, Michał Krylenko i Paweł Dybłenko.

Lenin przemawiający w 1920 roku

II Zjazd Rad obradował w napiętej atmosferze – mienszewicy i prawicowi eserzy oskarżyli bolszewików o hipokryzję polityczną. Opozycja twierdziła że kryzys należy rozwiązać metodami pokojowymi. Ostatecznie mienszewicy i eserowcy w proteście przeciwko puczowi opuścili obrady. Wraz z kadetami udali się do gmachu dumy miejskiej gdzie powołali Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Na zjeździe rad pozostali natomiast lewicowi eserowcy, grupa ta opowiadała się za współpraca z bolszewikami i w grudniu założyła nową partię która zdobyła swoich reprezentantów w Radzie Komisarzy Ludowych.

Na zjeździe bolszewicy uchwalili dwa dekrety – o pokoju i ziemi. Pierwszy wzywał rządy państw prowadzących wojnę do zawieszenia działań zbrojnych na okres trzech miesięcy i rozpoczęcie rozmów pokoju. Według bolszewików wojnę zakończyć miał pokój pozbawiony aneksji i kontrybucji. Ogłoszono likwidację tajnej dyplomacji i ogłoszono treść układów rządu carskiego i Tymczasowego z innymi krajami. Część bolszewików skrytykowała treść dekretu twierdząc że może on zostać odebrany jako dowód słabości nowego rządu.

Nowy rząd zaproponował natychmiastowe zawieszenie broni na wszystkich frontach i oddanie gruntów (bez żadnego wykupu) rolnych w ręce chłopów. Dysponentami dóbr cerkiewnych, klasztornych i obszarniczych stawały się gminne komitety rolne i rady powiatowe.

Na gruncie pragmatyzmu politycznego Lenin porzucił tezę Marksa dotyczącą priorytetu ekonomii nad polityką.

Zniesiono karę śmierci na froncie i przekazano władzę w terenie w ręce rad. Powołano Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy składający się z 101 członków (62 bolszewików i 29 eserowców lewicowych).

Krytycznym momentem była fala pogromów w Piotrogrodzie organizowana przez środowiska przestępcze, została ona zakończona w grudniu tego samego roku.

Tuż po przewrocie, nowe władze zaaresztowały szereg osób ze środowiska liberalno-burżuazyjnego w tym Włodzimierza Burcewa i lidera kadeków. Część z nich zwolniono po kilku dniach, niejasna jest sprawa Szyngriowa i Kokoszia którzy zostali zabici w nocy z 6 na 7 stycznia. Lenin co prawda rozpoczął śledztwo w sprawie morderstwa, lecz cała sprawa została nagłośniona w prasie prawicowej. Silną opozycję antybolszewicką utworzył Związek Zawodowy Kolejarzy opanowany przez zwolenników eserów i mienszewików. Związek wysłał do rządu ultimatum w którym zażądał utworzenia Rady Ludowej i jednolitego rządu socjalistycznego składającego się z członków wszystkich „partii radzieckich”. W przeciwnym razie zagrożono strajkiem. KC partii bolszewickiej omówiło ultimatum i zgodziło się na poszerzenie składu rządu. Negocjacje ze związkiem prowadził Solomon Łozowski, Dawid Riazanow, Grzegorz Sokółnlkow, Ryków i Lew Kamieniew. Decydując się na te rozmowy bolszewicy mieli nadzieję na przeciągnięcie na swoją stronę lewicowej części eserowców i mienszewików i utworzenia z nimi wspólnego rządu. Jak się szybko okazało przeciwko takim rozmowom wypowiedzieli się Lenin, Feliks Dzierżyński czy Stalin.

Strona pisma New York Times informująca o dojściu do władzy w Rosji ekstremistów

Bolszewicy uznając formalnie zasadę „samostanowienia narodów” dążyli do światowej rewolucji i wkrótce zaczęli instalować i wspierać w tych państwach lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. Na zajętych obszarach proklamowano „władzę radziecką”, sprawowaną formalnie przez robotników i chłopów – faktycznie przez partyjnych „komisarzy”, konfiskowano zakłady przemysłowe i nieruchomości, a chłopom zabierano „nadwyżki” żywności. Zaprowadzano także terror (CzeKa) wobec przeciwników politycznych i przedstawicieli „klas posiadających”: ziemian, przedsiębiorców, zamożnych chłopów.

Czeka aresztowała członków Centralnej Rady Strajkowej Komitetów Instytucji i Urzędów Piotrogrodu i unieszkodliwiła amerykański plan wysłania nad Don pomocy dla tamtejszych wojsk kozackich.

W przeciągu lat 1917-1918 wydano szereg dekretów – wprowadzających ośmiogodzinny dzień pracy, kontrolę robotniczą nad przedsiębiorstwami, o proklamowaniu suwerenności narodów dawnego Imperium, nacjonalizacji banków, zniesieniu rang cywilnych i stanów, wprowadzeniu rozwodów, oddzielenia państwa i edukacji od cerkwi, utworzeniu Armii Czerwonej, nacjonalizacji magazynów zbożowych, handlu zagranicznego, przemysłu naftowego, wielkiego przemysłu, floty handlowej, przedsiębiorstw kolejowych, transportu, młynów, wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego, walki ze spekulacją, konfiskaty majątku rodziny carskiej, likwidacji kolei prywatnych. Przeciwko otworzeniu regularnej armii i włączaniu do niej oficerów z dawnego wojska carskiego opowiedziała się grupa lewicy partyjnej na czele z Osińskim, Sapronowem i Smirnowem.

Bolszewicy jeszcze kilkukrotnie próbowali zawrzeć blok z lewicą eserowską. Próby zawarcia sojuszu ostatecznie załamało powstanie lewicowych eserowców.

Plakat przedstawiający Czerwoną Kawalerię

Proklamowano kilka republik o takim ustroju, z których większość wkrótce upadła. Największa z tych republik nosiła od 1917 (do 1991) nazwę Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. W tym samym roku powstała republika ukraińska, a w 1919 – białoruska. W latach 1920–1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armenię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką.

Wybory do Konstytuanty w Rosji 1917

Wybory wyznaczone zostały jeszcze przez Rząd Tymczasowy jednak odbyły się już za rządów bolszewików na mocy dekretu. Rozpoczęły się 25 listopada 1917 roku. Zakończyły się one zdecydowanym zwycięstwem socjalistów-rewolucjonistów, którzy zdobyli 17 943 000 głosów – ponad dwa razy więcej głosów od bolszewików (10 661 000 głosów – na drugim miejscu). Na dalszych miejscach znaleźli się kadeci oraz mienszewicy . Lewicowi eserowcy zdobyli zaledwie 1% głosów (451000 głosów).

W styczniu w Pałacu Taurydzkim odbyło się pierwsze i jedyne posiedzenie Zgromadzenia. Jego przewodniczącym wybrany został eserowiec Wiktor Czernow. Gdy bolszewicy zażądali od Zgromadzenia zrzeczenia się uprawnień legislacyjnych w Piotrogrodzie wybuchły demonstracje w obronie Konstytuanty stłumione przez bolszewików. Spotkanie zostało odwołane na skutek wtargnięcia na obrady uzbrojonych oddziałów wiernych bolszewikom.

Traktat brzeski

3 marca 1918 w Brześciu podpisano traktat pokojowy między między Trójprzymierzem a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (RFSRR).

Rokowania rozpoczęły się już w grudniu 1917 roku. Zawarcie pokoju było zgodne z polityką środowisk Lenina które uważało iż pokój musi być zawarty, gdyż rząd musi zająć się siłami kontrrewolucyjnymi. Decyzję Lenina skrytykowali lewicowcy partyjni, którzy twierdzili że wojna musi być kontynuowana a jej celem jest poniesienie haseł rewolucji październikowej na zachód, utworzenie ochotniczej armii rewolucyjnej i prowadzenie wojny z burżuazją całego świata.

Inne od Lenina i lewicowców stanowisko prezentował Trocki który głosił hasło „ani pokoju, ani wojny”, według niego traktat pokojowy Rosji to zdrada rewolucji z drugiej strony kraj nie był zdolny do prowadzenia wojny. Reprezentując to stanowisko Trocki w dniu 10 lutego zerwał samodzielnie rozmowy. Po tej samodzielnej decyzji został on odwołany ze stanowiska a ministerstwem spraw zagranicznych kierować zaczął Gieorglij Cziczęrin.

Traktat ostatecznie podpisano 3 marca, za podpisaniem go opowiedzieli się m.in.: Stalin, Swierdłow i Lenin a przeciw: Bucharin, Orycki, wstrzymali się: Trocki i Dzierżyński.

Na mocy traktatu wojska rosyjskie opuściły miały Finlandię, Wyspy Alandzkie i kilka innych terenów spornych ponadto strona rosyjska zgodziła się na demobilizację.

Sytuacja na Zakaukaziu

Jeszcze 22 marca Rząd Tymczasowy stworzył Komitet Specjalny ds. Zakaukazia mający powołać w regionie nową administrację. Znaczenie tejże organizacji nie było niewielkie ze względu na to iż np. w Gruzji większość miały zdominowane przez mienszewików rady robotnicze. Mienszewicy nie podjęli się jednak działań separatystycznych, gdyż wierzyli że Gruzja zdobędzie niepodległość od Zgromadzenie Konstytucyjnego. W lipcu 1917 roku utworzono gruzińską armię narodową. Wśród ludności Azerbejdżanu natomiast największym poparciem cieszyła się partia Musawat, jednak znaczące grupy muzułmanów opowiadały się za panislamską partią Unia, bliskim programowo eserowcom Muzułmańskim Blokiem Socjalistycznym oraz za socjalistycznym Hümmətem, podzielonym dodatkowo na frakcje sympatyzujące z mienszewikami i bolszewikami. W wyborach do rosyjskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego 615 tys. głosów zdobył Musawat, Muzułmański Blok Socjalistyczny – 159 tys., Hümmət – 84 tys., Unia – 66 tys.

Rewolucja październikowa miała początkowo na Kaukazie niewielki wpływ. 24 listopada delegaci rad robotniczych i partii politycznych w Gruzji zagłosowali przeciwko podporządkowaniu się Gruzji RSFRR. Działacze gruzińscy zawarli porozumienie z partiami ormiańską (Armeńska Federacja Rewolucyjna) i azerską (Musawat) i utworzyli wspólny Komisariat Zakaukaski.

22 kwietnia 1918 proklamowana została Zakaukaska Demokratyczna Republika Federacyjna, która nie była jednak stabilnym tworem politycznym i już wkrótce doszło do starć etnicznych, np. w Baku oddziały ormiańskie przeprowadziły ogromy Azerczyków. Na krótko przed proklamowaniem Republiki Federacyjnej, proklamowana została Komuna Bakijska. Komuniści bakijscy skłaniali się ku pokojowym metodom działania i rezygnacji z przemocy. Przekazanie władzy antybolszewickiej koalicji dokonało się pokojowo, również Czeka z Baku w trakcie swojego funkcjonowania wydała i wykonała tylko dwa wyroki śmierci. Ostatecznie Komunę obaliła inwazja turecka i brytyjska. Przywódca Komuny, Ormianin Stepan Szaumian został zabity przez Brytyjczyków.

Zakaukazie rozpadło się 26 maja gdy Gruzja ogłosiła swoją niepodległość tego samego dnia, zaś Azerbejdżan i Armenia – dwa dni później. W Gruzji wybuchła wojna gruzińsko-osetyjska 1918-1920.

Rozbicie Zakaukazia zakończyły radzieckie interwencje z 1921 roku przeprowadzenie w Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie.

Międzynarodówka Komunistyczna

Pismo kominternowskie

Na VII Zjeździe SDPRR(b) zmieniono nazwę partii na Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików). Partia rozrosła się w dość szybkim tempie. W 1920 roku liczyła już około 730 tysięcy działaczy. Od stycznia 1917 do stycznia kolejnego roku liczba grup partii wzrosła o 35% a liczba jej członków wynosiła wtedy 390 tysięcy (z czego 10% przeszło do komunistów z innej partii).

Partia rzuciła hasło powstania Międzynarodówki Komunistycznej jako organizacji międzynarodowego ruchu komunistycznego. 2 marca 1919 roku odbyła się w Moskwie konferencja komunistyczna 52 delegatów z 35 organizacji z 21 państw Ameryki, Europy oraz Azji. 4 marca konferencja przerodziła się w Pierwszy (Założycielski) Kongres Międzynarodówki Komunistycznej. Wybrano Komitet Wykonawczy międzynarodówki i jej Biuro. Siedzibą międzynarodówki stała się Moskwa. W maju ruszyło wydawanie oficjalnego pisma grupy które ukazywało się w języku rosyjskim, niemieckim, angielskim, francuskim, a później w hiszpańskim i chińskim.

Działania zbrojne wojny domowej

Według większości historyków wojna zaczęła się wiosną 1918 roku choć do pierwszych starć doszło tuż po rewolucji. Grupa przeciwników reżimu bolszewików była zróżnicowana i często dochodziło do zmian w jej szeregach – jedne organizacje stawały się sojusznikami bolszewików a inne ich przeciwnikami (tj. lewicowi eserowcy). Generałowie opowiedzieli się przeciwko rewolucji, anarchiści poparli bolszewików do czasu aż ci nie stłamsili wystąpień generałów podobnie uczynił Związek Socjalistów-Maksymalistów i Ludowa Partia Socjalistyczna.

Centrum przeciwników bolszewików stał się Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji dowodzony przez eserowca, Abrama Coca. Drugim z punktów był Mały Komitet Ministrów składający się z dawnych członków Rządu Tymczasowego.

Z 28 na 29 w Piotrogrodzie odbył się bunt junkrów mający wesprzeć ofensywę wojsk Krasnoja podległych Kiereńskiemu. Wojska Kiereńskiego liczyły 5 tysięcy kozaków i 600 podchorążych. Oddziały ruszyły na stolicę pod koniec października nie napotykając większego oporu. Wojska bolszewickie dowodzone przez podpułkownika Michała Murawiowa liczyły 12 tysięcy ludzi. Pierwsza bitwa bolszewików z siłami Kiereńskiego stoczona została 30 października i zakończyła się zwycięstwem czerwonych. Pokonani kozacy rozpoczęli rokowania z bolszewikami na wieść o których Kiereński przez Skandynawię przedostał się do Francji, a następnie USA.

Już dzień po stłamszeniu powstania w Piotrogrodzie przeciwko czerwonym wystąpili Kozacy dońscy którzy ustanowili własną stolicę w Nowoczersku gdzie zaczęli się zjeżdżać kontrrewolucjoniści. Przybyli tam m.in. Aleksandr Łukomeiko, Sergiusz Markow i Iwan Komanowskleg. Powołany został Kozacki Rząd Wojskowy. 25 lutego bolszewicy zdobyli Nowoczersk a 2 marca proklamowali tam Radziecką Republikę Donu.

Kozacy dońscy wycofali się na Kubań a kolejne powstanie wywołali Kozacy openburscy na czele zabajkalscy. Równocześnie na południu pojawił się kozacki bolszewicki ruch oporu na czele którego jesienią 1918 roku stanął Front Południowego Biura Dońskiego dla Kozaków i Północnokaukaski Komitet Partii dla terenów terenów nad Morzem Czarnym oraz Noworosyjski Komitet Podziemny RKP(b) dla północnego Kaukazu. NKP RKP(b) i PKP dla Morza Czarnego połączyły się w lipcu 1919 roku i powołały wspólny sztab. W Dagestanie powstał ruch czerwonych kurali podporządkowany Dagestańskiemu Komitetowi Obwodowemu RKP(b) na czele z Ułłubijem Bujnakskim i Dżełał-ed-Dinem Korkmasowem. Górale uniemożliwili wojskom Denkina zdobycie Astrachania.

Przeciwko bolszewikom do walki stanął Korpus Czechosłowacki składający się z byłych jeńców czeskich i słowackich walczących po stronie Austrii. Oddziały te zostały uznane przez kraje Ententy za część swoich oddziałów. Wraz ze zbliżeniem się Czechosłowaków do Jekaterynburgu bolszewicy stracili cara i całą jego rodzinę. W lipcu kontrrewolucjoniści opanowali Daleki Wschód z m.in. Kamczatką. W sierpniu Czechosłowacy zdobyli Kazań gdzie zrabowali koło 700 miliona rubli w złocie. Na ternach zajętych przez Czechosłowaków powstawały rządy lokalne, jeden z nich powstał w Samarze, a na jego czele stanęli eserowcy, z kolei w Omsku utworzono Tymczasowy Rząd Syberyjski z grupą autonomistów z Piotrem Wołogodskim. Dyktatorem Syberii został Aleksandr Kołczak który wkrótce wdał się w konflikt ze stronnictwami demokratycznymi.

Gdy zaczęto odnosić pierwsze zwycięstwa nad białymi, czerwoni zdecydowali się na rozbrojenia anarchistów z czarnej gwardii. Ponadto czerwoni toczyli walki z pozostałym ze stronnictw lewicy, lewicowymi eserowcami którzy wywołali powstanie w Moskwie oraz zorganizowali własne oddziały w Jarosławiu, Muromie, Symbirsku, Bybińsku i Piotrogrodzie, oddziały eserowców zostały jednak rozbite a ich partia niemalże w całości zlikwidowana, zanim jednak do tego doszło eserowcy dokonali szeregu zamachów terrorystycznych i sabotażowych.

5 września Rada Komisarzy Ludowej uchwaliła dekret o czerwonym terrorze, który przewidywał umieszczanie wrogów czerwonych w obozach pracy i rozstrzeliwanie działaczy kontrrewolucyjnych.

Na południe na pomoc białym przybyli alianci. Brytyjczycy zdobyli Baku i Batumi, Francuzi, Odessę, Chersoń i Krym, były to jednak krótkotrwałe sukcesy, gdyż Armia Czerwona wkrótce pokonała aliantów na południu i rozbiła Brytyjczyków pod Szenkurskiem na północy. W marcu 1919 roku Kołczak bezskutecznie próbował podbić Powołże i Ural. Przeciwko Kołczakowi stanęli jednak chłopi a powodem tego były zbrodnie Kołczaka dokonywane na ludności cywilnej. Kołczak, jak i premier jego rządu, Wiktor Piepiełajew zostali pojmani i rozstrzeleni w Irkucku w lutym 1920 roku.

Flaga anarchistycznej Rewolucyjnej Powstańczej Armii kontrolującej południe Ukrainy

Dnia 10 grudnia 1918 roku wojska radzieckie wsparte przez białoruskich partyzantów zajęły Mińsk, a 5 stycznia 1919 roku Wilno.

W działaniach wojennych zginęło 780 tysięcy żołnierzy a 1,4 miliona osób zginęło lub ciężko zachorowało w wyniku chorób i głodu.

Biali

Głównym przeciwnikiem Armii Czerwonej był ruch białych. Biali deklarowali że chcą wprowadzić w Rosji porządek i ład, zwalczając zdrajców, barbarzyńców i morderców. Często działali na obszarach wcześniej zajmowanych przez czerwonych i likwidowali wszystkie organizacje radzieckie na zajętych przez siebie terenach oraz zabijali ich pracowników.

W kontekście rosyjskim ruch białych miał trzy główne skojarzenia:

1. Polityczne przeciwieństwo wobec Czerwonych;
2. Historyczne odniesienie do monarchii absolutnej, szczególnie czasów Iwana III zwanego Białym królem;
3. Noszenie przez niektórych białych, mundurów z okresu carskiego w których przeważały białe barwy

Ogólnie rzecz biorąc, Biała Armia reprezentowała rosyjski nacjonalizm. Biali zwalczali separatystów, którzy chcieli utworzyć państwa narodowe i domagali się odbudowy carstwa i imperium. Wśród białych powszechnym zjawiskiem był antysemityzm, wśród białych żywy był stereotyp żydokomuny przypisujący Żydom główną rolę w stworzeniu komunizmu, który miał im otworzyć drogę do zdobycia władzy nad całym światem.

Wielu przywódców białych było konserwatystami i autokratami, inni oprócz antybolszewizmu nie wyznawali określonej ideologii. Wśród białych w mniejszej ilości znaleźli się m.in. kadeci i republikanie.

Do białych ani czerwonych nie zalicza się Armii Zielonych, które organizowały ludność chłopską i broniły jej przed białym i czerwonym terrorem. Do zielonych zalicza się m.in. powstańców tambowskich czy też machnowców. Odrębną grupę stanowiła anarchistyczna Czarna Gwardia.

Wojna polsko-bolszewicka

Przywódca Polski, Józef Piłsudski podjął się zajęcia Wilna co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny Rosji bolszewickiej. Do pierwszych walk doszło 17 lutego 1919 roku. Na przełomie sierpnia i września 1919 polskie Biuro Szyfrów złamało pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfry Armii Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej oraz szyfry Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej. Dane dostarczone przez Biuro informowały stronę polską o koncentracji wojsk rosyjskich przy wschodniej granicy.

W 1920 roku Piłsudski nakazał swoim wojskom zająć Kijów, tym razem Piłsudskiego wsparła Armia Czynna URL. Z początkiem czerwca kontrofensywa rosyjska zmusiła wojska polskie do wycofania się z Kijowa, którego niewielkie oddziały ukraińskie Petlury nie były w stanie same utrzymać. Wojska polskie opuściły Kijów w dniu 13 czerwca. W odpowiedzi na wyprawę bolszewicy zorganizowali kontrofensywy na północy północy – kierowaną przez Michaiła Tuchaczewskiego, i na południu – przez Siemiona Budionnego, dowodzącego Konarmią.

Bitwa warszawska trwała od 13 do 25 sierpnia 1920. W ciągu czterech początkowych dni bitwy rozwijające się uderzenie radzieckie spowodowało znaczne wysforowanie się do przodu i odsłonięcie jednego ze skrzydeł sił bolszewickich. Dowodzona przez Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia wyszła na tyły armii rosyjskiej i zaatakowała odsłonięte skrzydło, co zadało siłom RSFRR decydujący cios. Oznaczało to pełne powodzenie wojska polskiego. Decydującym starciem wojny okazała się bitwa nad Niemnem, która okazała się zwycięstwem Polski. Wojna zakończyła 12 października tego samego roku. Stan wojny między RSFRR a Polską zakończył traktat ryski.

Pierwsze koncepcje gospodarki

Srebrne ruble z 1924 roku

Pierwszym wariantem gospodarki przyjętym przez RSFRR był komunizm wojenny, który zakładał nacjonalizację przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz prywatnych przedsiębiorstw. Komunizm wojenny miał pełnić tymczasową funkcję.

Koncepcja komunizmu wojennego opracowana została przez Nikołaja Bucharina i jego środowisko polityczne. Sam Lenin uważał że w ZSRR funkcjonować powinien kapitalizm państwowy.

Polityka komunizmu wojennego założyła nacjonalizację przedsiębiorstw powyżej 5 osób, wymianę pieniężną zamieniła na wymianę towarową (znaczenie pieniądza zostało zniszczone na skutek szalejącej w Rosji hiperinflacji). Wprowadzono też obowiązek pracy.

Komunizm wojenny nie przyniósł spodziewanych korzyści i przyczynił się do pogorszenia gospodarki, autorzy koncepcji uważali efekty jej wprowadzenia w życie za sukces. W 1920 Bucharin w tekście Ekonomika okresu przejściowego z satysfakcją opisywał zniszczenie w Rosji kapitalizmu. Inni przedstawiciele skrajnej lewicy w partii byli zdania, że klęski komunizmu wojennego wynikają z nie dość zdecydowanego zwalczania kapitalizmu i przedsiębiorstw prywatnych. Innego zdania był Lenin który w 1921 roku zapoczątkował politykę rynkowego NEP-u.

Powstanie ZSRR

Początkowo bolszewicy sądzili, że rewolucja rosyjska jest tylko wstępem do rewolucji światowej. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych (którym udało się przejściowo, zwłaszcza na Węgrzech i częściowo w Niemczech przejąć władzę), nieudanej wyprawie na Zachód (tzw. wojna polsko-bolszewicka) oraz załamaniu gospodarki rosyjskiej wskutek eksperymentów komunizmu wojennego, a także zniszczeń wojennych, bolszewicy zostali zmuszeni do zmiany kursu.

W 1921 roku wybuchł głód na Powołżu, który pochłonął 5,1 miliona ofiar. Była to największa katastrofa humanitarna w Europie od czasów czarnej śmierci. Herbert Hoover, amerykański sekretarz handlu jako przewodniczący Amerykańskiej Organizacji Pomocy (American Relief Organisation) udzielił pomocy finansowej 11 milionom głodujących. Rząd bolszewicki zaoszczędzone w ten sposób fundusze przeznaczył na zakup broni za granicą.

Bolszewicy siłą stłumili bunty chłopskie, w tym powstanie w guberni tambowskiej pod wodzą Aleksandra Antonowa oraz powstanie marynarzy w Kronsztadzie. W czasie walk z tymi przeciwnikami Armia Czerwona straciła w latach 1921–1922 237 908 żołnierzy.

W 1921 wprowadzono w życie nową gospodarkę rynkową (tak zwany NEP – Nowa Polityka Ekonomiczna), ograniczono terror, zachowując jednak zasadę dyktatury partii (zwanej dyktaturą proletariatu). Jednocześnie postanowiono dokonać umocnienia państwowości. 16 kwietnia 1922 Rosja podpisała z Republiką Weimarską układ w Rapallo, co zapoczątkowało intensywną współpracę niemiecko-rosyjską.

Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich: Ukrainy, Białorusi, Rosji i Federacji Zakaukaskiej w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do RSFSR jako republik autonomicznych. Związek republik w skład której weszła Federacja Rosyjska, Kazaska ZSRR, Kirgiska SRR, Białoruska SRR, Federacja Zakaukaska i Ukraińska SRR powołano do życia 30 grudnia 1922. Pierwszym szefem rządu ZSRR został Lenin, a funkcje nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik.

W 1921 roku Rosjanie wspomogli rewolucjonistów mongolskich. W tym roku bowiem w Chanacie Mongolii doszło do wybuchu wojny domowej. Rządzącego autonomiczną prowincją Bogda Chana (Świętego Władcę) poparli białogwardziści dowodzeni przez barona Ungerna-Sternberga oraz Republikę Chińską. Przeciwko nim opowiedział się Tymczasowy Rząd Ludowy na czele którego stanął Damdin Suche Bator, wsparty przez komunistyczną Republikę Dalekiego Wschodu. W czerwcu 1921 siły komunistyczne w sile 10 100 żołnierzy, 20 dział i 4 samolotów wkroczyły do Mongolii, obierając kurs na Urgę. Oddziały Ungerna liczące 10 500 jazdy, 200 piechoty oraz 21 dział, zmuszone zostały do odwrotu. Zwycięzcy rewolucjoniści utworzyli Mongolską Republikę Ludową na czele z Mongolską Partią Ludowo-Rewolucyjną.

W 1921 roku powstała Tuwińska Republika Ludowa, której niepodległość ZSRR potwierdziła w 1926 roku.

Liberalizacja kursu

W 1921 roku, komunizm wojenny zastąpiono dość liberalną Nową Polityką Ekonomiczną w ramach którego wprowadzono wolny handel i prywatną własność przedsiębiorstw. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju.

Polityka NEP-u zakładała współistnienie firm należących do osób prywatnych i do państwa, model ten nazywany jest gospodarką mieszaną. Rząd odszedł od nacjonalizacji w rezultacie inwestycje NEP-u w części wsparte zostały przez inwestorów zagranicznych. Za priorytet NEP uważał politykę rolną. W 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej.

Polityka współpracy z Chinami

Chiński przywódca, Sun Jat-sen zwrócił się ku ZSRR, już w 1922 dyplomata Adolf Joffe odwiedził Szanghaj. ZSRR w 1923 roku zrezygnowało z roszczeń do Mongolii Zewnętrznej, a w styczniu spisano Manifest Sun-Joffe regulujący stosunki między krajami. Po namowach dyplomatów radzieckich chińscy komuniści zdecydowali się na współpracę z nacjonalistycznym Kuomintangiem sprawującym władzę w kraju.

W październiku 1923 r. przyjechał do Szanghaju Michaił Borodin. Na początku 1924 r. Sun Jat-sen zreorganizował i scalił Kuomintang w hierarchiczną strukturę, wzorowaną na partii radzieckiej. Z mocy jego polecenia delegaci Kuomintangu wybrali do jego Komitetu Wykonawczego trzech przedstawicieli komunistów i zgodzili się na powołanie akademii wojskowej (na czele której stanął Czang Kaj-szek).

Lenin pochwalił Suna za jego próby reform społecznych i walkę z obcym imperializmem. W odpowiedzi Sun nazwał Lenina „wielkim człowiekiem” i wysłał do Rosji gratulacje z okazji zwycięstwa rewolucji.

Dzięki pomocy ZSRR, Sun rozwinął wojsko rządu południowego i zorganizował ekspedycję północną skierowaną przeciwko rządom na północy kraju.

W połowie lat 20. przeszkolenie na Uniwersytecie im. Sun Jat-sena w Moskwie przeszło 28 bolszewików, skąd następnie zostali oni skierowani jako wysłannicy Kominternu do Chin. Ciesząc się poparciem Stalina, zdołali w styczniu 1931 roku przejąć kontrolę nad KPCh, cztery lata później jednak Stalin utracił wpływy w KPCh z powodu zwycięstwa w partii zwolenników tendencji maoistycznych.

W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojsk Białych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamski Sinciang gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku gdy stłumili oni w Sinciangu rebelię islamistyczną.

Radziecki ruch partyzancki na terenie II RP

W 1920 Lenin utworzył Towarzystwo Wiedzy Obronnej, które miało być organem przysposobienia wojskowego ludności. Po podpisaniu traktatu ryskiego, w marcu 1921 ZSRR rozpoczął kampanię odrzucenia nowo uznanej granicy z Polską, używając argumentu, że nie była ona wytyczona zgodnie z zasadą samostanowienia narodów. Władze radzieckie zaczęły wspierać i inspirować oddziały terrorystyczne mniejszości narodowych w Polsce oraz wypady zwartych oddziałów o charakterze partyzanckim z terytorium BSRR/USRR na wschodnie rejony Polski. Akcja miała charakter masowy.

Apogeum nieoficjalnej agresji radzieckiej nastąpiło w sierpniu 1924, kiedy to z terytorium Związku Radzieckiego uzbrojony oddział liczący około stu osób pod dowództwem oficera regularnej armii przekroczył granicę i w nocy z 3 na 4 sierpnia zaatakował Stołpce w województwie nowogródzkim. Partyzanci zajęli całe miasto i uwolnili ponad 150 więźniów, w tym członka KC Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi Pawła Korczyka i członka KC Komunistycznej Parti Polski Stanisława Mertensa (Stefana Skulskiego).

We wrześniu 1924 pod miejscowością Łowcza oddział dywersyjny zatrzymał pociąg relacji Pińsk – Łuniniec wiozący wojewodę poleskiego Stanisława Downarowicza, senatora Bolesława Wysłoucha oraz biskupa Zygmunta Łozińskiego.

W ciągu całego 1924 w strefie granicy polsko-radzieckiej miało miejsce ponad 200 większych napadów i aktów dywersji, w których wzięło udział ok. 1000 partyzantów, a zginęły co najmniej 54 osoby. Zbrojne napady dywersyjne, za które oficjalnie rząd nie przyjmował odpowiedzialności, kompromitowały polską administrację i policję i wspierały propagandę miejscowych komunistycznych partii ukraińskich i białoruskich o tymczasowości granicy polsko-radzieckiej. Akcje dywersyjne na masową skalę ustały po powołaniu polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza.

Stalinowski ZSRR

Walka o władzę w partii

Główny przeciwnik Stalina, Lew Trocki

Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w partii.

Trocki w 1923 roku, a więc jeszcze za życia Lenina, skrytykował dotychczasowy kształt partii. W październiku 1923 w liście otwartym do Komitetu Centralnego zarzucił przywódcom partii, że zarzucili demokratyczne procedury wewnątrzorganizacyjne. Krytykował nadmierne skupienie władzy w centralnych organach partyjnych i wzywał do nadania demokracji partyjnej podstaw prawnych. W grudniu 1923 opublikował artykuł Nowy kierunek (Nowy kurs), w którym sugerował ściślejszą kontrolę nad rosnącą partyjną biurokracją. Kontrastował postawę młodych aktywistów partyjnych, których przedstawiał jako przywiązanych do demokracji wewnątrzpartyjnej, i łamiącej jej zasady „starej gwardii”.

Radykalnym zmianom w partii sprzeciwili się najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu z Józefem Stalinem usunęli Trockiego uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza.

Na XIII Zjeździe partii w maju 1924 roku odczytano testament lidera rewolucji. Treść testamentu nie spodobała się Stalinowi ze względu na poddanie go krytyce przez Lenina. KC bolszewików mimo to pozwolił mu dalej pełnić urząd sekretarza generalnego partii. Prostalinowska decyzja Komitetu wymierzona była w trockistów. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji. Zwolennicy Trockiego z pozycji skrajnej lewicy krytykowali ZSRR i władzę partii. W listopadzie 1927 roku KC partii wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników. W 1929 roku działacz ten wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa. Od 1929 do 1933 Trocki przebywał w Turcji, we Francji od 1933 do 1935, w Norwegii od 1935 do 1937, a na końcu swego życia w Meksyku. Przebywając na wygnaniu kontynuował swoją działalność. W 1936 wydał pracę Zdradzona rewolucja. W 1938 utworzył IV Międzynarodówkę grupującą zwolenników orientacji trockistowskiej.

Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. Sojusz ten przetrwał do „roku wielkiego przełomu” – 1929, w którym zapadła decyzja o zasadniczej zmianie polityki. Zmianę tę wymusiły z jednej strony stagnacja ekonomiczna, powszechna krytyka „biurokratyzacji” partii oraz nierówności społecznych. Z drugiej strony Stalin i jego zwolennicy w aparacie postanowili rozprawić się z opozycją i dokończyć budowę państwa totalitarnego.

Nowy kurs

Socrealistyczny budynek Ogólnorosyjskiego Centrum Wystawowego

Po likwidacji Lewicowej Opozycji i umocnieniu władzy, Stalin porzucił politykę NEP-u i rozpoczął politykę pełnego planowania gospodarki i kolektywizacji rolnictwa. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego, polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci milionów ludzi.

Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod wojsko. Szybki rozwój nastąpił kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej” i ofiarami poniesionymi w okresie Wielkiego Terroru.

Wielki terror

Władza Stalina w 1934 stała się na tyle absolutna, że nikt nie odważał się na krytykę jakichkolwiek posunięć władz, co jednak tym bardziej czyniło go podejrzliwym wobec współpracowników. Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina policję polityczną oraz zalążek systemu obozów koncentracyjnych Gułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów.

Skrytobójcze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, uważanego za potencjalnego następcę Stalina i największego jego rywala w walce o władzę w partii komunistycznej (z tego powodu część historyków twierdzi iż Kirow został zamordowany z polecenia Stalina, chociaż brak na to jednoznacznych dowodów) było sygnałem do tzw. Wielkiej Czystki (1934-39) w trakcie której dokonano po sterowanych procesach sądowych wymordowania większości starych rewolucjonistów, działaczy partyjnych, a także oficerów Armii Czerwonej i różnych niewygodnych wodzowi osób. Czystka w Armii dotknęła ponad 30 000 oficerów (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% generałów i pułkowników).

Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika – Genricha Jagody, a za czasów Berii – protegowanych Jeżowa).

Stalin zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego – w 1936 przekonał Niemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie Gestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach tylko z lat 1937-1939, zawierających nazwiska 44 000 ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000 ludzkich szkieletów.

Postępy w „zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu” ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. „stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukaską SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925–1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.

Industrializacja i kolektywizacja

Wizerunek Józefa Stalina na jednym z plakatów

Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji Stalin przejął władzę dyktatorską, zgodnie z przewidywaniami Trockiego. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. kułaków – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się Wielki Głód na Ukrainie, który spowodował śmierć sześciu milionów osób. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%.

Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich, w przeciwieństwie do kolektywizacji doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, maszynowy).

W wyniku tej polityki do 1942 roku, wzrost gospodarczy rósł średnio w tempie 20% rocznie. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna co trwało do czasu utworzenia RWPG.

Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłowa dzięki czemu po wojnie kraj stał się nowym supermocarstwem.

W wyniku kolektywizacji oraz masowego terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. Proces ten ukoronował XVII zjazd partii bolszewików, w którym Stalin i polityka władz była gloryfikowana przez wszystkich uczestników. Jednak władca postanowił usunąć także potencjalną opozycję, do czego pretekstu dostarczyło zabójstwo popularnego działacza – Siergieja Kirowa (popełnione najprawdopodobniej na rozkaz samego Stalina). Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż. Zapanował powszechny strach, podsycany propagandowymi relacjami o procesach pokazowych oraz wezwaniami do „czujności” i denuncjacji (bohaterem stał się donosiciel na ojca-kułaka Pawlik Morozow).

W przededniu wojny

ZSRR po okresie ożywionej współpracy z Niemcami w latach 20. stopniowo reorientował swoją politykę zagraniczną na państwa dawnej ententy. ZSRR zawarł traktaty o nieagresji z Francją i Polską (w 1932), nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA (w 1933 roku), Czechosłowacją, Rumunią i Bułgarią oraz został przyjęty do Ligi Narodów w 1934. ZSRR poprzez Komintern wspierał zaangażowanie komunistów na świecie we wspólną walkę z faszyzmem w ramach tzw. Frontu Ludowego i zbrojnie wspierał republikanów w Hiszpanii (wojna domowa w Hiszpanii) 1936–1939.

Kraj ten był traktowany w latach 30. jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek faszyzmu do komunizmu. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow. W jego wyniku Stalin rozciągnął swoją władzę na wschodnie tereny ówczesnej Polski, a także Łotwę, Litwę, Estonię, Rumunię (Besarabia, Bukowina), które zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast Finlandia. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych).

Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow Bukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie Bułgarią, kontrolą przejścia z Morza Czarnego na Morze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego Hitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku), pomimo tego, że cały czas trwała bitwa o Anglię.

Aby zabezpieczyć się przed ewentualną agresją ZSRR rozpoczęło pośpieszną budowę umocnień nazwanych Linią Mołotową.

Wojna z Niemcami

Początek wojny

22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację Planu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata.

Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie. Rumunia wystawiła 13 dywizji i 9 brygad. ZSRR na zachodzie dysponował jedynie 2 517 054 żołnierzami. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie).

Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom.

22 czerwca 1941 roku, samoloty Luftwaffe przypuściły zmasowane naloty na lotniska znajdujące się przy granicy. Nad 66 lotnisk wybranych jako priorytetowe cele do zniszczenia wysłano 637 bombowców i 231 myśliwców. Straty Radzieckich Sił Powietrznych w pierwszym dniu wyniosły ok. 2000 samolotów zniszczonych na ziemi, w powietrzu, uszkodzonych i porzuconych bądź zniszczonych przez własne załogi w czasie odwrotu. W wyniku walk z radzieckimi samolotami, które zdążyły wystartować i ognia artylerii przeciwlotniczej, która zdołała otworzyć ogień do nieprzyjacielskich samolotów Luftwaffe straciła 61 samolotów, zaś lotnictwo rumuńskie 11 samolotów.

22 czerwca 1941 roku, odbyła się bitwa pod Rosieniami. Poskutkowała ona zajęciem przez Niemców mostów na Mituwie, dzięki czemu przez rzekę udało się szybko przerzucić cały korpus pancerny. W wyniku tej operacji Niemcy dotarli do rzeki Dubissy. 291. Dywizja Piechoty rozbiła radziecką 67. Dywizję Strzelecką i wieczorem zdobyła linię kolejową Lipawa–Ryga. Port w Lipawie został w ten sposób odcięty. Rano wojska radzieckie przygotowały kontruderzenie w rejonie Szawli. W natarciu miały wziąć udział 2., 23. i 28. Dywizja Pancerna oraz 48. i 25. Dywizja Strzelecka.

Już na początku września natarcie niemieckie straciło impet. Wiele czołgów Niemcy utracili, a uzupełnień nie było. Rozkaz był jednak wyraźny, nakazywał kontynuowanie natarcia na Leningrad. XXXVIII Korpus z 18. Armii zajął rejon Peterhofu. Walki były zacięte. Armia Czerwona zajmowała silne pozycja obronne, posiadali w tym rejonie 155 bunkrów. Oddziały niemieckiej 291. i 58. Dywizji Piechoty (na kierunku Duderhofu) poniosły duże strat. 1. Dywizja Pancerna zajęła Strelnię i wyszła nad Zatokę Narewską. Niemcy znajdowali się ok. 5 km od Leningradu. XXXIX Korpus zajął Szlisselburg (8 września) oraz dotarł do jeziora Ładoga. 122. Dywizja Piechoty w rejonie Iżony przecieła linię kolejową Leningrad – Moskwa. Leningrad znalazł się w okrążeniu. Oddziały radzieckiej 42. Armii były systematycznie spychane do miasta.

W kotle leningradzkim Niemcy zamknęli 17 dywizji strzeleckich oraz 2 bataliony piechoty morskiej. Znalazły się tam 42., 55. i 8. Armia. Dodatkowo w mieście utknęła w pułapce cała Flota Bałtycka, z okrętami liniowymi „Marat” i „Oktiabrskaja Riewolucja” na czele. Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski oraz systematyczne bombardowanie miasta i portu. 21 września został uszkodzony pancernik „Oktiabrskaja Riewolucja”, a 23 września łupem Junkersów Ju 87 Stuka padł „Marat”, który trafiony bombami osiadł na dnie basenu portowego. Rozpoczęły się długotrwałe walki pozycyjne i trzyletnie oblężenie miasta.

Ludobójstwo hitlerowskie

Grupa żołnierzy radzieckich w hitlerowskim obozie śmierci

Niemcom udało się pojmać znaczną ilość broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 miliona jeńców radzieckich zostało zgładzonych Choć III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących status jeńca wojennego. Mimo tego stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim na rasistowskich założeniach ideologii nazizmu. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści.

Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiego bolszewizmu” oraz zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem. Lebensraum). Według założeń „Generalnego Planu Wschodniego” terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” ze Słowian oraz nie nadających się do zgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez niewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiej kolonizacji. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte w Mein Kampf, skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów.

Po wyzwoleniu większość jeńców, którzy wrócili do ZSRR została zesłana do łagrów a ci, którzy je przeżyli byli dyskryminowani jako zdrajcy.

Punkt zwrotny w wojnie i zwycięstwo ZSRR

W 1943 (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego.

Wojskowi radzieccy wzięli też udział w walkach poza krajem. Pod koniec wojny poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy radzieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje zbrojne: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęła Nadieżda Lisowiec, a po niej – Rozalija Fridzon. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji.

Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach Lend Lease Act. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem.

Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow, Jałta, luty 1945

Stalin kilkakrotnie z premierem Wielkiej Brytanii, Winstonem Churchillem oraz prezydentami USA, Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (konferencja teherańska, konferencja jałtańska, konferencja poczdamska), deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację ekonomiczną, ideologiczną, i polityczną ZSRR krajom Europy Wschodniej.

W maju 1945 roku wojska radzieckie i polskie zajęły Berlin.

W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy oraz 11-15,9 mln. Liczba ta była wielokrotnie prezentowana jako dowód największego zaangażowania ZSRR w zwycięstwo nad III Rzeszą, jednak część historyków (m.in. Borys Sokołow) uważa, że świadczy ona raczej o nieudolności radzieckiego dowództwa i taktyce "zarzucania Niemców mięsem armatnim", która, choć okazała się skuteczna, skutkowała gigantycznymi kosztami społecznymi.

Żołnierze radzieccy w zdobytym Berlinie

Do czasu destalinizacji

Po zakończeniu wojny w ZSRR nie zmieniono systemu politycznego ani gospodarczego. Przywrócono przedwojenny terror: masowe deportacje objęły narody oskarżone o kolaborację: Tatarów krymskich, Czeczeńców, Niemców nadwołżańskich^{[potrzebne źródło]}. W przeddzień śmierci Stalina przygotowywano także czystkę antyżydowską. ZSRR zbudował własną bombę atomową (Sprawa Rosenbergów, Klaus Fuchs) i termojądrową (samodzielnie). Jednocześnie trwała budowa systemów demokracji ludowych w krajach podporządkowanych ZSRR. W krajach tych polityka została podporządkowana interesom ZSRR, a system gospodarczy i polityczny oraz terror i propaganda zostały skopiowane według wzorców radzieckich.

Istnieją jednak także istotne poszlaki, że Stalin został zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych współpracowników – wymieniane są różne nazwiska, w tym szefa służb specjalnych, Ławrientija Berii. Publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do warfaryny, a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny.

Śmierć Stalina spowodowała falę histerii ostatni realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie wiele setek (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostało śmiertelnie poturbowanych (stratowanych) w tłumach.

Ciało Stalina zmumifikowano i umieszczono w mauzoleum Lenina na placu Czerwonym. W 1961 ciało zostało usunięte i spopielone, a jego prochy umieszczone pod murem Kremla, za mauzoleum, obok grobów kilku najważniejszych działaczy bolszewickich i komunistycznych.

ZSRR 1953–1985

Czasy Chruszczowa

Śmierć Stalina 5 marca 1953 zapoczątkowała okres zaciętej walki o władzę. Najbardziej liberalny program polityczny zaproponował paradoksalnie szef MVD Ławrientij Beria: z jego inicjatywy ogłoszono amnestię, wstrzymano druk dzieł Stalina, rozpoczęto odprężenie w stosunkach międzynarodowych (negocjacje pokojowe w wojnie koreańskiej, przywrócenie stosunków z Jugosławią, obiecywano decentralizację i liberalizację gospodarczą. Jego obalenie (czerwiec 1953) i rozstrzelanie zostało jednak przyjęte powszechnie jako krok w stronę destalinizacji, gdyż kojarzył się ze stalinowskimi represjami.

W 1955 premierem ZSRR został Nikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow na XX Zjeździe KPZR potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina.

Stopniowo umacniała się pozycja nowego pierwszego sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który pozbył się w 1955 potężnego premiera Gieorgija Malenkowa, a w 1957 udaremnił próbę obalenia jego władzy przez „starą gwardię” stalinowców. Destalinizację ograniczały jednak ważne okoliczności: po pierwsze współwinnym zbrodni był sam Chruszczow i wielu popierających go działaczy; po drugie – czasy stalinowskie uformowały mentalność milionów obywateli ZSRR; po trzecie – w interesie aparatu partyjnego było utrzymanie ukształtowanego w czasach Stalina modelu politycznego i gospodarczego.

Polityka Chruszczowa była pełna sprzeczności. Z jednej strony zniósł masowy terror, przywrócił podstawowe prawa pracownicze i podstawy praworządności (nowy kodeks karny), unikał zamykania dysydentów i dopuścił do publikacji dzieła Sołżenicyna, z drugiej strony walczył ze sztuką abstrakcyjną, wzmógł prześladowania cerkwi i nakazał strzelać do demonstrujących robotników w Nowoczerkasku w 1962.

W 1959 odbył się XXI Zjazd KPZR, który ogłosił zakończenie budowy socjalizmu i proklamował przejście do budowy społeczeństwa komunistycznego.

W polityce zagranicznej z jednej strony pogodził się z niezależnością Jugosławii i mniejszym obciążeniem państw satelickich, głosił hasła rozbrojenia i „współistnienia” dwóch systemów – z drugiej brutalnie stłumił powstanie na Węgrzech w 1956, wysłał czołgi na Warszawę w październiku 1956 bo nie zgodził się na Gomułkę (na szczęście został przekonany i czołgi wróciły do baz, m.in. dzięki powstaniu węgierskiemu), sprowokował kryzys kubański.

Chruszczow doprowadził w 1961 roku do uchwalenia nowego programu Partii, obiecując zbudowanie komunizmu w ciągu 20 lat. Rządy Chruszczowa zakończył spisek najbliższych współpracowników, który pozbawił go władzy 14 października 1964. Na czele nowej ekipy stanął Leonid Breżniew, a stanowisko premiera objął Aleksiej Kosygin. Przyczynami odsunięcia go od władzy były m.in. ustępstwa wobec Stanów Zjednoczonych oraz konflikty o rzeki Amur i Ussuri.

Rządy Breżniewa

Priorytetem rządów Breżniewa było usprawnienie systemu zarządzania i planowania gospodarczego oraz udoskonalanie bodźców materialnych. W 1963 ZSRR, USA, i Wielka Brytania doprowadziły do zawarcia układu o zakazie doświadczeń z bronią atomową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą, do którego przyłączyła się większość państw. Porażką zakończyła się doktryna Breżniewa, którą zastosowano podczas wydarzeń praskiej wiosny, oraz rozpętanie kampanii antysyjonistycznej. Realne sukcesy władze ZSRR odniosły jedynie w polityce zagranicznej. Doszło do zbliżenia stanowisk na linii ZSRR – Francja, a w 1970 doszło do podpisania Układu ZSRR-RFN.

Dobra współpraca z państwami europy zachodniej zaowocowała wezwaniem do zwołania konferencji europejskiej (XXIV Zjazdu KPZR), która zaowocowała podpisaniem przez 33 państwa w Helsinkach Aktu końcowego KBWE oraz układu SALT II. W 1979 ZSRR dokonał interwencji w Afganistanie, co spowodowało nowy wyścig zbrojeń i pogorszenie stosunków z państwami Zachodu. Po śmierci Leonida Breżniewa na czele ZSRR stanął Jurij Andropow. Po śmierci Andropowa zastąpił go Konstantin Czernienko.

Świat w 1980:

     NATO

     inni sojusznicy USA

     Układ Warszawski

     kraje sojusznicze sprzymierzone z ZSRR

     inni sojusznicy ZSRR

Niebieskie krzyżyki to partyzantki antykomunistyczne, a czerwone – prokomunistyczne

Transformacja ustrojowa

Ekipa Breżniewa doszła do władzy na fali sprzeciwu aparatu partyjnego wobec eksperymentów poprzedniej ekipy i udało jej się ustabilizować system polityczny i gospodarczy tak skutecznie, że lata 1964–1985 uzyskały miano „epoki zastoju”. Konserwację systemu umożliwiły trzy czynniki: skuteczna walka z ruchem dysydenckim, prowadzona przez KGB pod sprężystym kierownictwem Jurija Andropowa, równowaga w wyścigu zbrojeń z USA, zmuszający Zachód do ustępstw oraz wysokie ceny eksportowych towarów (zwłaszcza ropy naftowej), które pozwoliły odroczyć kryzys gospodarczy (m.in. poprzez import zboża). Następcy Breżniewa – Jurij Andropow rządzący od 11 listopada 1982 do 9 lutego 1984 oraz Konstantin Czernienko sprawujący władzę od 13 lutego 1984 do 10 marca 1985 kontynuowali w zasadzie politykę Breżniewa.

Najważniejszymi wydarzeniami lat 1980–1985 były zgony całej generacji polityków, do których obok trzech kolejnych sekretarzy generalnych należał także premier Kosygin, główny ideolog Michaił Susłow oraz wpływowy lider kompleksu wojenno-przemysłowego Dymitr Ustinow.

11 marca 1985 na sekretarza generalnego KPZR wybrano Michaiła Gorbaczowa. Projekty reform przeprowadzonych przez Gorbaczowa miały być remedium na kryzys. Wzrost aspiracji narodowych i demokratycznych skłonił Gorbaczowa do ogłoszenia pierestrojki i głasnosti. Posunięcia te przyspieszyły rozpad ZSRR, bowiem ujawnienie ciemnych stron radzieckiego systemu doprowadziło do kompromitacji ustroju. W tym samym czasie Gorbaczow odnosił sukcesy na arenie międzynarodowej, pokazując się jako demokrata oraz zwolennik trwałego i realnego pokoju. Państwo radzieckie zostało skompromitowane przez katastrofę atomową w Czarnobylu.

Od 1988 „odgórna rewolucja” zaczyna rozwijać się według własnych praw. Ujawniły się tłumione dotąd konflikty narodowościowe, których najkrwawszym przejawem był pogrom Ormian w Sumgaicie 28 lutego tegoż roku. Wkrótce w większości republik powstały tzw. fronty ludowe, domagające się uwzględnienia praw narodowych. Jako pierwszy niepodległość ogłosił parlament litewski 11 marca 1990 (co sprowokowało interwencję armii radzieckiej).

W ekipie Gorbaczowa znaleźli się zarówno przedstawiciele „reformatorów” o poglądach demokratycznych (ich przywódcami byli nowy sekretarz KC KPZR ds. ideologii Aleksandr N. Jakowlew nazywany „ojcem pierestrojki”, minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze i popularny sekretarz obwodu swierdłowskiego, potem sekretarz komitetu miejskiego Moskwy Borys Jelcyn), jak i przeciwnicy daleko idących zmian, których przywódcą był sekretarz KC KPZR ds. organizacyjnych Jegor Ligaczow. Wskutek polaryzacji poglądów w partii oraz coraz mniejszej popularności społecznej autorytet Gorbaczowa stale malał. Najważniejsze realne znaczenie miało uwolnienie więźniów politycznych (w tym Andrieja Sacharowa) oraz „jawność”, tj. ograniczenie cenzury i liberalizacja polityki kulturalnej, która nieuchronnie prowadziła do pluralizmu politycznego. Także ograniczone reformy gospodarcze (kierowane przez premiera Nikołaja Ryżkowa) nie zahamowały narastającego kryzysu. Znaczne sukcesy Gorbaczow odniósł w dyplomacji, zwłaszcza w negocjacjach rozbrojeniowych z USA.

W 1989 zorganizowano zjazd delegatów ludowych, na którym doszło do krytyki ustroju kraju. 4 marca 1990 odbyły się pierwsze w historii demokratyczne wybory parlamentarne. 17 marca 1991 w referendum mieszkańcy ZSRR opowiedzieli się w większości (76%) za kontynuacją państwa związkowego. Referendum odbył się w w 9 z 15 republik ZSRR (udziału odmówiły republiki: Litewska, Łotewska, Estońska, Gruzińska, Armeńska, Mołdawska).

Michaił Gorbaczow usiłował zatem zachować ZSRR poprzez negocjowanie nowego traktatu związkowego (tzw. proces nowo-ogariowski) z 23 kwietnia 1991. Projekt traktatu wedle formuły „9+1” (9 republik ZSRR zainteresowanych nową organizacją: Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR, Uzbecka SRR, Kazachska SRR, Azerbejdżańska SRR, Kirgiska SRR, Tadżycka SRR, Turkmeńska SRR) zapowiadał przekształcenie ZSRR w nowe państwo konfederacyjne o nazwie „Związek Suwerennych Republik Radzieckich”.

Tymczasem Gorbaczowa opuścili zwolennicy bardziej radykalnych reform (Jelcyn, Szewardnadze), natomiast od grudnia 1990 zwiększyła się rola przeciwników jego koncepcji (szef KGB Władimir Kriuczkow, szef MSW Boris Pugo, premier Walentin Pawłow i wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew).

Michaił Gorbaczow i Ronald Reagan w 1987

Republiki ZSRR uczestnicy (czerwony), członkowie−obserwatorzy (pomarańczowy) i kraje nieuczestniczące (czarny) w nowym traktacie związkowym.

29 maja tego roku Borys Jelcyn został prezydentem Rosji. W sierpniu tego samego roku grupa twardogłowych polityków zorganizowała pucz mający na celu przywrócenie ustroju komunistycznego. Zamachowcy aresztowali przebywającego na Krymie Gorbaczowa i ogłosili wprowadzenie stanu wyjątkowego oraz przejęcie władzy w państwie przez Janajewa. Próba zdobycia siedziby władz rosyjskich skończyła się jednak niepowodzeniem, gdyż przed budynkiem zgromadziły się tłumy mieszkańców Moskwy, do których przemówił Jelcyn, a oddziały specjalne wysłane przez przywódców puczu nie wykonały rozkazu zajęcia moskiewskiego „Białego Domu”. W tej sytuacji spiskowcy niepewni poparcia żołnierzy nie zdecydowali się na dalsze próby użycia siły i po trzech dniach oddali władzę Gorbaczowowi. Głównym wygranym puczu był jednak Borys Jelcyn, na którego wniosek 29 sierpnia parlament rosyjski zakazał działalności KPZR i skonfiskował jej majątek. 6 września rząd rosyjski uznał niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii.

8 grudnia Borys Jelcyn, Leonid Krawczuk i Stanisłau Szuszkiewicz podpisali układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 zdjęto z masztu flagę ZSRR, a w następnych dniach ZSRR przestało istnieć z mocy prawa.

Obszar postradziecki

Sukcesja po ZSRR w odniesieniu do 15 państw poradzieckich jest złożona. Jako kontynuatorka i spadkobierczyni ZSRR najczęściej uważana jest Federacja Rosyjska, która zachowała wszystkie nieruchomości poradzieckich i ambasad i miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Za sukcesorów ZSRR nie uważane są kraje bałtyckie które de iure zachowały oficjalną ciągłość z republikami sprzed włączenia ich do ZSRR w 1940 roku. Pozostałe 11 krajów uważanych jest za niepodległe państwa będące następcami ZSRR.

Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaci Związku Rosji i Białorusi, który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich.

Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki.

W połowie lat 90. przez pewien czas rozważano (lecz wówczas nie uzgodniono) propozycję prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa z 29 marca 1994 roku, aby stworzyć Związek Euroazjatycki z pięciu republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan). W 2011 roku prezydent Władimir Putin powrócił do idei Związku Euroazjatyckiego na bazie Rosji, Białorusi i Kazachstanu.

Polityka

Przywódcy ZSRR
Władimir Iljicz Uljanow Włodzimierz Lenin 1917-1922
Josif Wissarionowicz Dżugaszwili Józef Stalin 1922-1953
Gieorgij Maksimilianowicz Malenkow 1953-1955
Nikita Siergiejewicz Chruszczow 1953 – 1964
Leonid Iljicz Breżniew 1964-1982
Jurij Władimirowicz Andropow 1982-1984
Konstantin Ustinowicz Czernienko 1984-1985
Michaił Siergiejewicz Gorbaczow 1985-1991

ZSRR zgodnie z konstytucją z 1924 było państwem federalnym, w których władze lokalne sprawowały Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsi Rady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów niż deputowani robotniczy.

W Związku Radzieckim istniały trzy hierarchie władzy: część prawodawcza reprezentowana przez Radę Najwyższą Związku Radzieckiego, rząd reprezentowany przez Radę Ministrów i Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego (KPZR), jedyną legalną partię i najwyższego decydenta w kraju.

Partia

Na czele Partii Komunistycznej stał Komitet Centralny, wybrany na Zjeździe lub Konferencji Partii. Z kolei Komitet Centralny wybierał Politbiuro (zwane Prezydium w latach 1952-1966), de facto najwyższy urząd w ZSRR.

W zależności od poziomu konsolidacji władzy było albo Politbiuro jako ciało kolektywne albo Sekretarz Generalny, zawsze będący członkiem Politbiura, który skutecznie wiódł partię i kraj (oprócz okresu szczególnej władzy jednostkowej Stalina, raczej sprawowanej bezpośrednio poprzez jego pozycję w Radzie Ministrów niż później po 1941 roku w Politbiurze). Nie było kontroli ze strony ogółu członków, gdyż kluczową zasadą organizacji partii był centralizm demokratyczny, wymagający ścisłego podporządkowania się wyższym ciałom władzy, wybory były przeprowadzane bez walki wyborczej, poprzez głosowanie na kandydatów zaproponowanych z góry.

Partia utrzymywała swoją dominację nad państwem głównie poprzez kontrolę nad nomenklaturą. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi i większość deputowanych Rady Najwyższej byli członkami KPZR. Oprócz sterowania samą partią, Stalin w latach 1941-1953 i Chruszczow w latach 1958-1964 byli też premierami. Po wymuszonym odsunięciu Chruszczowa od władzy takie podwójne urzędowanie było zabronione, lecz później sekretarze generalni, przynajmniej przez jakiś okres piastowania stanowiska zajmowali w dużej mierze ceremonialne stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej, nominalnej głowy państwa. Instytucje na niższych poziomach były nadzorowane i czasami urzędnicy usuwani przez organizacje partyjne wyższego szczebla.

W praktyce jednak stopień kontroli nad partią mógł być sprawowany poprzez stan biurokracji, szczególnie po śmierci Stalina, i daleki od totalnej, podczas gdy biurokracja dążyła do swoich celów, które czasami były sprzeczne z celami partii. Nie była też partia monolitem od góry do dołu, mimo że istnienie frakcji było oficjalnie zabronione.

Rząd

Rada Najwyższa (sukcesor Zjazdu Rad i Centralnego Komitetu Wykonawczego) był nominalnie najwyższym urzędem państwowym przez większość historii radzieckiej, z początku działającym jak pieczęć do zatwierdzania i wdrażania wszystkich decyzji podejmowanych przez partię. Aczkolwiek władza i funkcje Rady zostały rozszerzone pod koniec lat pięćdziesiątych, a potem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, włączając tworzenie nowych komisji państwowych i komitetów. Uzyskała dodatkowe uprawnienia do zatwierdzenia pierwszego Planu Pięcioletniego i radzieckiego budżetu państwowego. Rada Najwyższa wybierała Prezydium do sprawowania władzy pomiędzy sesjami plenarnymi(Prezydium pełniło też rolę kolegialnej głowy państwa), zazwyczaj zwoływanymi dwa razy do roku, i powoływała Sąd Najwyższy, Prokuratora Generalnego i Radę Ministrów (przed 1946 rokiem znaną jako Rada Komisarzy Ludowych), kierowaną przez przewodniczącego (premiera) i zarządzającą ogromną biurokracją odpowiedzialną za administrowanie ekonomią i społeczeństwem. Struktury państwowe i partii poszczególnych republik wchodzących w skład ZSRR szeroko rywalizowały ze strukturami instytucji centralnych, chociaż w RFSRR, w odróżnieniu od innych republik, przez większość historii nie było republikańskiej struktury KPZR. Republika była rządzona bezpośrednio przez Partię aż do 1990 roku. Władze lokalne zorganizowane były podobnie jak komitety partyjne w lokalne Rady i komitety wykonawcze. Podczas gdy system państwa był nominalnie federalny partia była jednolita.

Państwowy urząd bezpieczeństwa (KGB i jej poprzedniczki) odgrywały znaczącą rolę w polityce radzieckiej. Była pomocna podczas terroru stalinowskiego. Lecz po śmierci Stalina struktury bezpieczeństwa zostały wzięte pod ścisłą kontrolę partii. Podczas urzędowania Jurija Andropowa jako przewodniczącego KGB w latach 1967-1982 i sekretarza generalnego w latach 1982-1983 urząd brał udział w zwalczaniu opozycji politycznej i utrzymywał rozbudowaną sieć informatorów, umacniając się jako aktor polityczny w pewnym sensie niezależny od struktury państwowo-partyjnej, czego kulminacją była kampania antykorupcyjna biorąca za cel wyższych urzędników partyjnych w późnych latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych.

Oddzielenie władzy i reforma

Konstytucje ZSRR, ogłaszane w 1918, 1924, 1936 i 1977 roku nie ograniczały władzy państwowej. Nie istniało żadne formalne oddzielenie władzy pomiędzy partią, Radą Najwyższą i Radą Ministrów reprezentujących rządzące ośrodki decyzyjne. System był rządzony mniej prawnie a bardziej poprzez nieformalne zebrania, nie istniał też żaden określony mechanizm sukcesji. Zajadłe a czasami śmiertelne walki o władzę miały miejsce w samym Politbiuro po śmierci Lenina i Józefa Stalina, jak i po odsunięciu od władzy Chruszczowa, spowodowane decyzjami i Politbiura i Komitetu Centralnego. Wszyscy liderzy Związku Radzieckiego przed Gorbaczowem zmarli w swoim miejscu pracy, oprócz Gieorgija Malenkowa i Chruszczowa, obu odsuniętych od kierowania partią w wyniku walk wewnętrznych.

Między rokiem 1988 i 1990, w obliczu znacznej opozycji, Michaił Gorbaczow wprowadził reformy pozbawiające władzy oficjeli partyjnych i czyniące Radę Najwyższą mniej od nich zależną. Wprowadzono Zjazd Deputowanych Ludowych, większość członków którego wybrano w wyborach powszechnych, które odbyły się w marcu 1989 roku. Tak wybrany Zjazd obrał Radę Najwyższą, która stała się pełnoetatowym parlamentem, dużo silniejszym niż dotychczas. Po raz pierwszy od lat dwudziestych odmówiła zatwierdzania propozycji partii i Rady Ministrów. W 1990 roku, Gorbaczow wprowadził i zajął stanowisko prezydenta Związku Radzieckiego, koncentrując władzę wokół swojego biura wykonawczego niezależnego od partii i przejął osobisty nadzór nad rządem, teraz pod zmienioną nazwą jako Gabinet Ministrów ZSRR.

Wzrastały napięcia pomiędzy państwowymi urzędnikami Gorbaczowa, reformistami kierowanymi w Rosji przez Borysa Jelcyna i kontrolującymi nowo wybraną Radę Najwyższą Rosyjskiej FSRR i zwolennikami twardej linii w partii. W dniach 19-21 sierpnia 1991 roku ich grupa wszczęła próbę zamachu stanu. Po nieudanym puczu Rada Państwa Związku Radzieckiego stała się najwyższym organem władzy państwowej „w okresie przemian”. Gorbaczow zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego, pozostając jedynie na stanowisku prezydenta na końcowe miesiące istnienia ZSRR.

Republiki związkowe

Pod koniec swojego istnienia, w 1991, ZSRR składał się z piętnastu republik związkowych. W latach wcześniejszych ilość republik tworzących ten kraj była inna: początkowo były tylko 4: Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR; w latach następnych, podnosząc status niektórych dotychczasowych republik autonomicznych, wchodzących dotychczas w skład Rosyjskiej FSRR, tworzono nowe republiki: Turkmeńska (1925), Uzbecką (1925) Tadżycką (1929), Kazachską (1936), Kirgiską (1936); również w 1936 r. zlikwidowano Zakaukaską FSRR, a tworzące ją Armeńska SRR, Azerbejdżańska SRR i Gruzińska SRR weszły bezpośrednio w skład ZSRR. W 1940 r. po aneksji państw bałtyckich powstały Litewska SRR, Łotewska SRR i Estońska SRR; w tym samym roku podniesiono status 2 innych republik autonomicznych: z obszarów Karelskiej ASRR oraz większości ziem zdobytych na Finlandii w trakcie wojny zimowej powstała Karelo-Fińska SRR, zaś z części wchodzącej dotychczas w skład Ukraińskiej SRR Mołdwskiej ASRR oraz ziem przejętych od Rumunii utworzono Mołdawską SRR. W 1940 r. na ZSRR składało się 16 republik związkowych; w 1956 Karelo-Fińską SRR ponownie włączono do Rosyjskiej FSRR pod nazwą Karelska ASRR. Największą z republik, zarówno pod względem ludności, powierzchni, jak i siły polityczno-ekonomicznej, była Rosyjska Federacyjna SRR. W skład niektórych republik związkowych (głównie Rosyjskiej FSRR, ale też Gruzińskiej SRR, Uzbeckiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR) wchodziły też inne jednostki polityczno-administracyjne, tworzone dla mniejszości narodowych zamieszkujących ZSRR: republiki autonomiczne (w 1991: 20), obwody autonomiczne (1991: 8), oraz okręgi narodowościowe (od 1978 r. – okręgi autonomiczne) (1991: 10); prócz tego ZSRR z punktu widzenia administracyjnego dzielił się 6 krajów i 123 obwody.

Zaznaczyć należy, że jedynie republiki związkowe posiadały zapisane w konstytucji prawo do wystąpienia ze składu ZSRR i skorzystały z niego w 1991 r.; republiki autonomiczne prawa takiego nie posiadały, aczkolwiek niektóre z nich (zwłaszcza Czeczenia, w czasach ZSRR część Czeczeńsko-Inguskiej ASRR), korzystając z chaosu politycznego, jaki powstał po rozpadzie Związku Radzieckiego, próbowały (bezskutecznie) uzyskać na niepodległość.

Republiki ZSRR	Lata	Państwa współczesne	WNP	NATO	UE	EAWG	GUAM	WTO
Armeńska SRR¹	1936-1991	Armenia	1991	–	–	–	–	2003
Azerbejdżańska SRR¹	1936-1991	Azerbejdżan	1991	–	–	–	1997	–
Białoruska SRR	1922-1991	Białoruś	1991	–	–	2002	–	–
Estońska SRR	1940-1991	Estonia	–	2004	2004	–	–	1999
Gruzińska SRR¹	1936-1991	Gruzja	1993-2008	–	–	–	1997	2000
Kazachska SRR	1936-1991	Kazachstan	1991	–	–	2002	–	–
Karelo-Fińska SRR²	1940-1956	Rosja	–	–	–	–	–	–
Kirgiska SRR	1936-1991	Kirgistan	1991	–	–	2002	–	1998
Litewska SRR	1940-1991	Litwa	–	2004	2004	–	–	2001
Łotewska SRR	1940-1991	Łotwa	–	2004	2004	–	–	1999
Mołdawska SRR	1940-1991	Mołdawia	1991	–	–	–	1997	2001
Rosyjska FSRR	1922-1991	Rosja	1991	–	–	2002	–	2012
Tadżycka SRR	1929-1991	Tadżykistan	1991	–	–	2002	–	–
Turkmeńska SRR	1925-1991	Turkmenistan	1991-2005	–	–	–	–	–
Ukraińska SRR	1922-1991	Ukraina	1991	–	–	–	1997	2008
Uzbecka SRR	1925-1991	Uzbekistan	1991	–	–	–	1999-2005	–
Zakaukaska FSRR	1922-1936	Armenia, Azerbejdżan, Gruzja	–	–	–	–	–	–
¹ do 1936 w ramach Zakaukaskiej FSRR ² w 1956 włączona do Rosyjskiej FSRR
Mapa podziału administracyjnego ZSRR w 1989

Polityka zagraniczna

Wpływy ideologiczne

Według radzieckich teoretyków, podstawy charakteru polityki zagranicznej zostały określone w Dekrecie na rzecz pokoju Władimira Lenina przyjętego na II Zjeździe Rad w listopadzie 1917 roku. Dekret określał podwójny charakter polityk zagranicznej obejmującej zarówno proletariacki internacjonalizm i pokojowe współistnienie. Z jednej strony internacjonalizm proletariacki odnosi się do wspólnej sprawy klasy robotniczej wszystkich krajów, dążącej do obalenia burżuazji i budowania społeczeństwa komunistycznego, z drugiej strony pokojowe współistnienie, odnosi się do środków zapewniających dobre relacje z państwami kapitalistycznymi. Obie strategie mogły być realizowane równocześnie – Pokojowe współistnienie nie wyklucza, lecz zakłada określone formy sprzeciwu wobec imperialistycznej agresji i wspierania ludzi broniących rewolucyjnych zdobyczy lub walczących z obcym uciskiem.

Sztandar przedstawiający marksizm-leninizm

Choć zaangażowanie w sprawy proletariatu od czasu utworzenia państwa radzieckiego zmalały, to element ten miał pewien wpływ na późniejszą bardziej pragmatyczną politykę zagraniczną. Ideologia walki klas odgrywała pewną rolę jeszcze w latach 80. Ideologia marksistowsko-leninowska tworzyła podstawy konkurencji z państwami o odrębnych systemach ideologicznych.

Na przełomie lutego-marca 1986 roku ma XXVII Zjeździe KPZR przyjęto cele polityki zagranicznej – dążenie do eliminacji groźby wybuchu wojny światowej, dążenie do rozbrojenia, wzmacnianie roli światowego systemu socjalistycznego, opracowanie równych i przyjaznych stosunków z krajami Trzeciego Świata, pokojowe współistnienie z krajami kapitalistycznymi oraz solidarność z partiami komunistycznymi, narodowowyzwoleńczymi i rewolucyjno-demokratycznymi.

Według zachodnich analityków polityka zagraniczna ZSRR lat 70. i 80. była podzielona na priorytety. Pierwszym priorytetem była poprawa stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, drugim relacje z krajami Europy Wschodniej (Układ Warszawski) i Zachodniej (NATO), trzecim relacje z państwami wzdłuż południowej granicy ZSRR – Turcją, Iranem, Afganistanem, ChRL, Mongolią, Koreą Północną i Japonią. Czwartą kategorię stanowiły kraje nie graniczące z ZSRR, były to państwa Afryki Północnej, Bliskiego Wschodu, Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej. Ostatni priorytet nadano Afryce subsaharyjskiej, Ameryce Łacińskiej, wyspom na Pacyfiku i Oceanie Indyjskim (z wyjątkiem regionów strategicznych lub posiadających dostęp do cieśnin i szlaków morskich).

Historia

Ponieważ rewolucja październikowa dokonana została przy znacznym wsparciu Niemiec, liczących na wygraną w I wojnie światowej celem dyplomacji radzieckiej, kierowanej do 1930 przez Gieorgija Cziczerina, była jak najściślejsza współpraca z Niemcami, przy stopniowym wychodzeniu ZSRR z izolacji. ZSRR nawiązał ścisłą gospodarczą i wojskową współpracę z Niemcami na podstawie traktatu z Rapallo z 1922.

W tym samym czasie Komintern wspierał w wielu krajach (także w Niemczech) bojówki komunistyczne, licząc na wybuch światowej rewolucji.

Historia – okres stalinizmu

Zmiana na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych na anglofila Maksyma Litwinowa w 1930 zbiegła się ze stopniowym przeorientowaniem kursu: odbudowano relacje z krajami dawnej ententy: Wielką Brytanią, Francją i USA. Ukoronowaniem tych starań było przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów. Również Komintern zrezygnował z agresywnej polityki: jego deklarowanym celem było włączenie komunistów na całym świecie do walki z faszyzmem w ramach tzw. Frontów Ludowych, czego przykładem była wojna domowa w Hiszpanii.

Kolejna, nagła zmiana polityki zagranicznej nastąpiła w 1939, kiedy Litwinowa zastąpił Wiaczesław Mołotow. Pakt Ribbentrop-Mołotow był planem podziału Europy i wznowienia ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej.

Realizację tego planu przerwała niespodziewana napaść Niemiec 22 czerwca 1941, w wyniku której ZSRR stał się członkiem antyhitlerowskiej koalicji. Konferencje z sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie nakreśliły nowy podział Europy, w którym usankcjonowano obecność Armii Czerwonej w strefie wpływów, obejmującej Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię. Ponadto ZSRR objął strefy okupacyjne w Niemczech i Austrii.

Do 1943 radziecka polityka zagraniczna toczyła się dwutorowo: przez oficjalną dyplomację, oraz przez funkcjonariuszy Kominternu, a następnie Kominformu.

Zimna wojna

W 1948 doszło do pierwszego poważnego konfliktu z USA (kryzys berliński), a po wybuchu radzieckiej bomby atomowej oraz komunizacji Chin w 1949 potęga ZSRR zaczęła budzić powszechny niepokój na zachodzie. Relacje między ZSRR a USA (określane jako zimna wojna) stały się najważniejszym czynnikiem polityki na świecie. Na relacje te składały się: obustronne dążenie do uzyskania przewagi militarnej, tendencje do rozszerzenia strefy wpływów i zwalczania wpływów drugiej strony w każdym miejscu globu oraz powstrzymywanie się od bezpośredniej konfrontacji oraz użycia broni masowego rażenia. W efekcie w wojnach, w których uczestniczyły USA (wojna koreańska, wojna wietnamska) ZSRR uczestniczył tylko pośrednio, poprzez dostawy sprzętu i pomoc doradców, a interwencje Armii Radzieckiej również wywoływały ograniczoną reakcję USA.

W relacjach amerykańsko-radzieckich następowały cykliczne okresy osłabienie napięcia (odprężenie), kiedy zawierano traktaty rozbrojeniowe oraz okresy zaostrzenia kursu. Jednak tylko raz w 1962 ZSRR stanął na krawędzi konfliktu zbrojnego z USA (kryzys kubański). Stosunkową niezmienność powojennej polityki zagranicznej ZSRR symbolizował długi okres kierowania radziecką dyplomacją (1957–1985) przez Andrieja Gromyki.

Układ Warszawski

Kraje należące do strefy wpływów ZSRR zostały zmuszone do skopiowania ustroju politycznego oraz gospodarczego ZSRR – wprowadzano dyktaturę partii komunistycznej i gospodarkę planową. Margines suwerenności tych krajów był tak niewielki, że strefę wpływów nazywano czasem imperium zewnętrznym ZSRR. Ambasador ZSRR w tych krajach miał często silniejszą pozycję niż nominalny przywódca. Kiedy w tych krajach wybuchały powstania, albo władze zaczynały prowadzić nadmiernie niezależny kurs dochodziło do interwencji Armii Radzieckiej: w NRD w 1953, na Węgrzech w 1956 oraz w Czechosłowacji w 1968. Po okresie stalinowskim państwa te uzyskały większą suwerenność. Również w Polsce w 1981 planowano interwencję (choć zaawansowanie planów jest przedmiotem sporu historyków). Ostatnia interwencja ZSRR, który miał wspomóc komunistyczny zamach stanu w Afganistanie rozpoczęła przegraną wojnę (wojna afgańska).

Państwa strefy wpływów ZSRR jednoczył istniejący w latach 1955–1991 wojskowy pakt – Układ Warszawski oraz organizacja współpracy ekonomicznej o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Polityka informacyjna

ZSRR od samego początku przykładał ogromną wagę do kształtowania zagranicznej opinii publicznej, ściśle reglamentując dostęp zachodnich dziennikarzy, stosując na szeroką skale techniki dezinformacji oraz propagandy oraz utrzymując rozbudowaną siatkę agentów wpływu. Nie istniała niezależna prasa, funkcjonowała ścisła cenzura mediów, zaś do kraju wpuszczani byli dziennikarze i pisarze znani z komunistycznych sympatii, w których starano się ich utwierdzać podczas starannie planowanych, propagandowych wycieczkach po ZSRR. Wielu z nich publikowało później relacje o charakterze panegirycznym. Dzięki temu przez wiele lat informacje o naruszeniach prawa człowieka w ZSRR były traktowane sceptycznie, zaś ustrój komunistyczny w wydaniu radzieckim cieszył się poparciem wielu zachodnich intelektualistów.

Część z odwiedzających ZSRR sympatyków publikowała krytyczne komentarze (Malcolm Muggeridge, Gareth Jones, Bertrand Russell, André Gide). Spotykały się one jednak z agresywnymi zaprzeczeniami władz ZSRR oraz krytyką proradzieckiej prasy, która zarzucała im wyolbrzymianie chwilowych „wypaczeń” ustroju radzieckiego, wysługiwanie się agenturze państw imperialistycznych lub szkodzenie sprawie światowego ruchu robotniczego.

Z podobnymi reakcjami spotykały się relacje uciekinierów z ZSRR. W 1944 roku głośnym echem odbył się proces o zniesławienie, wytoczony (i wygrany) przez Wiktora Krawczenko francuskiej gazecie komunistycznej Les Lettres francaises, która, polegając na dokumentach sfałszowanych przez radzieckie służby specjalne, oskarżyła go o bycie agentem Stanów Zjednoczonych^{[potrzebne źródło]}.

Opozycja

Opozycja w ZSRR niemal nie istniała. Każdy, kto w jakikolwiek sposób sprzeciwił się władzy, milicji itp., mógł za czasów Stalina być wywieziony na Sybir, zesłany do łagrów, bądź po prostu zabity. Do wymierzenia kary wystarczył jeden donos dowolnego obywatela. Wszelkich wrogów politycznych w krwawy nierzadko sposób ścigała policja polityczna (NKWD), która niemal nie podlegała żadnym sądom (prócz bolszewików u władzy), nie ponosiła więc kary za żadne działania. Jakiekolwiek bunty, wystąpienia czy strajki były najczęściej krwawo tłumione^{[potrzebne źródło]}.

Społeczeństwo

Typowy pokój mieszkalny obywatela ZSRR w latach 50.

Ostatnie lata istnienia Carskiej Rosji i pierwsze lata od powstania ZSRR wiązały się ze spadkiem liczby ludności. Związane było to z dużą liczbą zgonów okresu wojny światowej, wojny domowej i powojennej klęski głodu, a od czasów stalinizacji związana była też z represjami tego okresu. Liczba zgonów związanych ze stratami w wojnach i klęskach wyniosła 18 milionów, a w latach 30., 10 milionów. W wyniku wojny obronnej 1941-45 zginęło 26 milionów mieszkańców kraju.

Współczynnik urodzeń w ZSRR spadł z 44 na tysiąc w 1926 roku do 18 w 1974 roku, związane to było z urbanizacją i rosnącym wiekiem zawierania małżeństw. Współczynnik zgonów spadł z 23,7 na tysiąc w 1926 do 8,7 w 1974 roku. Pod względem położenia geograficznego, liczba urodzeń w południowych republikach Azji Środkowej i na Zakaukaziu była znacznie wyższa niż na północy kraju. Zjawisko to związane było z wolniejszym tempem urbanizacji i tradycyjnym wczesnym zawieraniem małżeństw przez południowców.

Klasy społeczne

W wyniku rewolucji październikowej, wojny domowej, obustronnego terroru (na który składał się instytucjonalny terror Czeka, ale w jeszcze większym stopniu rewolucyjne pogromy ze strony zrewoltowanych żołnierzy), klęski głodu oraz emigracji zasadniczo zmienił się skład społeczny Rosji. Dawna arystokracja i ziemiaństwo, przedsiębiorcy, carscy urzędnicy, duchowni oraz działacze społeczni zostali wymordowani albo zmuszeni do emigracji, natomiast dominującą pozycję zajęli bolszewiccy dowódcy wojskowi, czekiści oraz działacze.

Radzieckie dzieci na wakacjach w Czechosłowacji w 1985 roku

Klasa robotnicza była formalnie hegemonem nowego państwa, ale już w kilka dni po rewolucji CzeKa była zmuszona stłumić strajk kolejarzy. Wielu działaczy bolszewickich było autentycznymi robotnikami i władza podejmowała wysiłki w kierunku polepszenia warunków pracy, ale państwo jako główny pracodawca do realizacji swoich celów musiał zwiększać wyzysk. Kolejne cele polityki były realizowane kosztem robotników: NEP spowodował falę bezrobocia, natomiast forsowna industrializacja lat 30. – śrubowanie norm, pogorszenie sytuacji socjalnej (olbrzymie budowy obiektów przemysłowych i skromne – mieszkań dla robotników), kary za naruszenia dyscypliny, utrata prawa do zmiany zakładu pracy. Partycypację we władzy często dotyczyła tylko robotników będących aktywnymi członkami partii, jeżeli zostali wysunięci przez lokalnych działaczy. Robotników nie ominął również stalinowski terror lat 30., kiedy setki tysięcy ludzi były zmuszane do niewolniczej pracy w Gułagu.

Dopiero rządy Chruszczowa przyniosły polepszenie sytuacji socjalnej: masowe budownictwo i wzrost spożycia (symbolizowały je bezpłatna kiszona kapusta i chleb w pracowniczych stołówkach). Mimo to poprawa była za mało satysfakcjonująca i stale dochodziło do krwawo tłumionych protestów społecznych.

Polityka wobec chłopów w latach 20. według znanej formuły Lenina miała polegać na zwalczaniu zamożnych chłopów (kułaków), pozyskiwanie średniozamożnych (średniaków) i opieranie się na najbiedniejszych (biedniakach). Preferencje dla tych ostatnich, a także zwalczanie cerkwi wywoływały jednak ciągłe napięcia. Koniec lat 20. przyniósł krach dotychczasowej polityki, który próbowano rozwiązać przez politykę przymusowej kolektywizacji, która skutkowała licznymi naruszeniami praw człowieka (Wielki Głód na Ukrainie). Z chłopów przymusem uczyniono spółdzielców (kołchoźników), ale produkcja była niska, a zarządzanie niekompetentne, co zmusiło w końcu do utworzenia tzw. działek przyzagrodowych. Dopiero w latach 70. zdecydowano się na wydanie kołchoźnikom paszportów, umożliwiających im swobodne podróżowanie (w efekcie wieś wyludniła się).

Inteligencja była w większości nastawiona antybolszewicko i była równie wrogo i pogardliwie traktowana przez nowe władze. Uważani byli w latach 20. za część burżuazji, niezbędną tylko do czasu wykształcenia nowej, ludowej inteligencji. Nie mieli wielu podstawowych praw: np. nie mogli posyłać dzieci na studia. Sytuację zmienił program industrializacji, do realizacji którego profesjonaliści stali się niezbędni. Profesor, inżynier i lekarz stali się pozytywnymi bohaterami propagandy, ich zarobki zostały podniesione. Duża część inteligencji poczęła utożsamiać się z państwem i brała udział w jego przedsięwzięciach. Znaczna część jednak sympatyzowała z dysydentami.

System radziecki stworzył nową elitę – nomenklaturę, obejmującą osoby na stanowiskach wymagających rekomendacji partyjnej. Nomenklatura dzieliła się na centralną (rekomendacja należała do kompetencji KC), republikańską, obwodową etc. Aparat partyjny i nomenklatura po terrorze lat 30. zmieniła się w kastę w pewnym stopniu dziedziczną, uprzywilejowaną materialnie (specjalne zaopatrzenie, tzw. sklepy za żółtymi firankami; sanatoria) oraz społecznie. Od początku spodziewano się lub obawiano dążenia kadry kierowniczej do zamienienia swojego statusu społecznego na własność (uwłaszczenie nomenklatury) i wydaje się, że dążenie to odegrało znaczną rolę w kryzysie i transformacji ustrojowej, która doprowadziła do upadku ZSRR.

Służba zdrowia

Plakat z 1925 roku informujący o niebezpieczeństwie związanym z aborcją

W 1917 roku, przed powstaniem bolszewickim, pod względem warunków zdrowotnych obszary Rosji były znacznie w tyle za krajami rozwiniętymi. W 1918 roku powołano Ludowy Komisariat Zdrowia, ochrona zdrowia miała być kontrolowana przez państwo i bezpłatna dla wszystkich obywateli. Już w okresie po rewolucji wzrosła średnia długość życia, jak uważał twórca ZSRR, Lenin, „Albo wszy pokonają socjalizm, albo socjalizm pokona wszy”.

W okresie po rewolucji zwiększyła się długość życia, na przełomie lat 1926-1927 średnia długość życia wzrosła do 44,4 roku (w porównaniu do 32,3 lat trzydzieści lat wcześniej – w okresie carskim). Na przełomie 1958-59 średnia długość życia wzrosła do 68,6 lat. Wzrost ten postrzegany był przez wielu jako dowód na to że system socjalistyczny był lepszy od systemu kapitalistycznego. W latach 60. długość życia w ZSRR przekroczyła średnią w USA i przez większość lat utrzymywała się na dość stabilnym poziomie, w latach 70. długość zmniejszyła się nieco prawdopodobnie na skutek nadużywania alkoholu przez wielu mieszkańców. Oprócz tego w latach 70. zwiększył się wskaźnik umieralności niemowląt, związane to było z mniejszym wzrostem urodzeń w północnej, europejskiej, bogatszej części kraju i ze zwiększonym wzrostem urodzeń w biedniejszym południu.

Artykuł 42. konstytucji z 1977 roku zapewniał wszystkim obywatelom prawo do bezpłatnej ochrony zdrowia i korzystania ze wszelkich instytucji zdrowotnych. Na XIX Zjeździe KPZR, minister zdrowia, Jewgenji Chazow oświadczył że ZSRR ma najwięcej lekarzy i szpitali ze wszystkich państw świata.

Edukacja

System edukacji był mocno scentralizowany i powszechnie dostępny dla wszystkich obywateli. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom prawo do pracy i swobodnego kształcenia zawodowego. Stawiano na kształcenie specjalistyczne w dziedzinie inżynierii oraz propagowano wyższość dziedzin matematyczno-przyrodniczo-społecznych nad humanistycznymi.

Zarys historyczny

Przed 1917 roku dostęp do edukacji w carskiej Rosji był mocno ograniczony i niedostępny lub ledwo dostępny dla dzieci z rodzin chłopskich i robotniczych. Według szacunków z 1917 roku, 75-85% mieszkańców Imperium było analfabetami.

Pierwszym Komisarzem ds. Edukacji został Anatolij Łunaczarski. Łunaczarski kładł duży nacisk na eliminację analfabetyzmu. Osoby które umiały pisać i czytać automatycznie zatrudniane były jako nauczyciele przez co pewien czas w edukacji kładziono większy nacisk na ilość, a nie jakość nauczycieli. W 1940 roku, Józef Stalin ogłosił że analfabetyzm został wyeliminowany. W następstwie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, system edukacji został gwałtownie poszerzony.

Kampanię upowszechniania dostępu do nauki kontynuował Nikita Chruszczow. W 1960 roku prawie wszystkie dzieci w ZSRR miały dostęp do edukacji a wyjątkami były osoby zamieszkujące odległe obszary kraju. Według statystyk z 1986 roku na 10000 mieszkańców było 181 studentów, dla porównania w USA było ich 517.

We wczesnym okresie istnienia ZSRR według ideologii wówczas głoszonej przez partię komunistyczną, edukacja miała stać się fundamentem budowy tzw. nowego człowieka.

Religia

Sobór św. Aleksandra Newskiego w Baku zniszczony we wczesnym okresie stalinizmu

Religiami liczącymi w ZSRR największą liczbę wyznawców były chrześcijaństwo oraz islam. Wśród chrześcijan przeważało prawosławie, a największym kościołem był Rosyjski Kościół Prawosławny, wśród muzułmanów 90% stanowili sunnici, społeczność szyicka istniała w Azerbejdżanie. Mniejsze grupy religijne stanowili katolicy, żydzi, buddyści oraz szereg Kościołów i innych grup protestanckich.

W okresie Imperium Rosyjskiego, Rosyjski Kościół Prawosławny posiadał status oficjalnego Kościoła panującej monarchii i dysponował znacznym wpływem na władze państwowe. W bezpośrednim okresie po utworzeniu państwa radzieckiego doszło do walki z tymże Kościołem. Powodem tego było przekonanie rewolucjonistów, że Kościół był sojusznikiem dawnej rządzącej elity.

Radzieckie prawo gwarantowało wolność wyznania co zostało zagwarantowane na mocy konstytucji, równocześnie rządząca partia uważała religię za niezgodną z duchem materializmu naukowego. W praktyce administracja interpretowała to prawo na różne sposoby i ograniczała działalność grup religijnych.

Po rewolucji

Na mocy rozporządzenia Rady Komisarzy Ludowych z 1918 roku, Rosja Radziecka stała się państwem świeckim. Zlikwidowano nauczanie religii w szkołach, zezwalając przy tym na nauczanie religii prywatnie

Kurs wobec organizacji religijnych zaostrzono w okresie stalinizacji kraju, w latach 20. i 30. zamknięto tysiące świątyń. Do 1940 roku zamknięto 90% cerkwi, synagog i meczetów działających w 1917 roku. Sam Stalin, uważając że antyradzieckość należy do przeszłości, zmienił swoje nastawienie do religii pod koniec lat 30. gdy odszedł od antyreligijnych tez z czasu po rewolucji i przeszedł na pozycje bardziej umiarkowane. Jeszcze bardziej postawę administracji zmieniła inwazja Niemiec hitlerowskich na ZSRR. Organizacje religijne poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zezwolił na otwarcie szeregu świątyń. Radio Moskwa zaczęło nadawanie programów religijnych, a w Moskwie w 1943 roku odbyło się historyczne spotkanie między Stalinem a metropolitą Sergiuszem, locum tenens Patriarchatu Moskiewskiego, który został następnie wybrany na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi.

Zaraz po inwazji, Sergiusz potępił Rosjan, którzy podjęli kolaborację z wrogiem i wezwał prawosławnych we wszystkich okupowanych krajach Europy do wspólnej walki z Niemcami. Do listopada 1944 roku otwartych zostało 200 cerkwi. W okresie liberalizacji stosunku do religii zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wszystkich wyznań.

Po wojnie

W 1946 roku na pseudosoborze lwowskim anulowano postanowienia unii brzeskiej i oficjalnie przyłączono Ukraiński Kościół Greckokatolicki do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

Postawa wobec kościołów zmieniła się w latach destalinizacji, gdy sekretarzem generalnym KPZR został Nikita Chruszczow. W okresie odwilży i odejścia od stalinizmu podkreślono ateizm w programie edukacyjnym, a liczne publikacje państwowe promowały takie poglądy. W tym okresie liczba otwartych cerkwi spadła z 20000 do 10000 a liczba synagog z 500 do 97, liczba meczetów zmniejszyła się z 1500 do 500.

Autonomię instytucji religijnych zwiększono ponownie w okresie Breżniewa. Relacje między Kościołem Prawosławnym a rządem polepszyły się do tego stopnia, że rząd Breżniewa dwukrotnie uhonorował patriarchę Aleksego I Orderem czerwonego Sztandaru Pracy.

Przeprowadzona w 1982 roku ankieta wykazała że 20% ludności kraju określa się jako aktywnie praktykujących. Relacje z Kościołem poprawiły się jeszcze bardziej w okresie rządów Gorbaczowa, w 1989 roku legalną działalność mógł wznowić Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego.

W 1991 roku 20% populacji stanowili prawosławni należący do Cerkwi Rosyjskiej, 10% muzułmanie, 7% członkowie innych chrześcijańskich związków wyznaniowych (członkowie Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego oraz katolicy), 1% Żydzi. W tym samym czasie 60% deklarowało ateizm.

Narodowości

Demografia ZSRR w 1974

Związek Radziecki był bardzo zróżnicowanym etnicznie krajem, w którym mieszkało ponad 100 różnych grup etnicznych. Każdy obywatel ZSRR miał własną przynależność etniczną, wybieraną przez jego rodziców w chwili gdy ukończył szesnaście lat, jeśli rodzice nie podjęli takiej decyzji to dziecko automatycznie otrzymywało przydział do narodu ojca.

W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnego Imperium Rosyjskiego. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się na Łotyszach (z których złożona była jego gwardia przyboczna), Żydach, Gruzinach albo Polakach. Sam zresztą jako delegat na zjazd partyjny demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: „bez narodowości”. Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykę korienizacji, tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego. M.in. utworzono dwie polskie autonomie: Marchlewszczyznę i Dzierżowszczyznę, zaś na terenie Ukraińskiej SRR prowadzono szeroko zakrojoną politykę ukrainizacji.

Nikita Chruszczow w 1961 stwierdził, że powstał nowy naród, naród radziecki.

W 1991 roku całkowitą liczbę ludności szacowano na 293 miliony. Według szacunków z 1990 roku, większość stanowili Rosjanie (50,78%), za nimi byli Ukraińcy (15,45%) i Uzbecy (5,84%).

Stalinizm

Polityka wspierania mniejszości narodowych uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin nawiązując do tradycji carów polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampania antykosmopolityczna: skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację.

W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz: głód na Ukrainie miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutem burżuazyjnego nacjonalizmu, rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto.

Prześladowanie całych narodów stało się ważnym elementem polityki wewnętrznej w latach II wojny światowej. W całości aresztowano i zesłano narody, które zdaniem władz wykazywały się niedostatecznie lojalną postawą: Niemców nadwołżańskich zamieszkujących ówczesną Niemiecką Nadwołżańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, Tatarów krymskich, Czeczenów, Inguszy i innych. Zdziesiątkowano świeżo przyjętych w skład ZSRR Estończyków, Łotyszy i Litwinów, a także Polaków na ziemiach przyłączonych do ZSRR w 1939.

Język

Rubel z 1947 roku i informacje zapisane na nim w 15 różnych językach

Rząd kierowany przez Lenina dał małym grupom językowym własne systemy piśmienne. Rozwój systemów mniejszych języków okazał się sukcesem choć niektóre błędy nie zostały poprawione ze względu na różnice między poszczególnymi dialektami w ramach jednego języku. Gdy danemu językowi przyznano system zapisu automatycznie osiągał on status języka urzędowego.

Istniały przypadki w których rząd wycofywał się z wielojęzycznej polityki, miało to miejsce szczególnie w czasach stalinowskich gdy najmniej używane języki przestały być nauczane w szkołach a zamiast tego uczniowie uczyli się w języku rosyjskim.

Najczęściej używanym językiem kraju był język rosyjski który de facto pełnił rolę „języka komunikacji etnicznej” używanej do komunikowania się między poszczególnymi grupami etnicznymi. Oficjalnie status języka urzędowego całego kraju uzyskał dopiero w 1990 roku. W 1990 roku 75% mieszkańców mówiło w językach słowiańskich, 8% w językach indoeuropejskich innych niż słowiańskie, 12% w językach ałtaiskich, 3% w językach uralskich, 2% w językach kaukaskich.

Kultura

Kultura ZSRR w ciągu siedemdziesięciu lat istnienia państwa przechodziła kilka etapów.

Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako „proletariaccy”). W kraju założono liczne czasopisma kulturalne przeznaczone dla klasy robotniczej takie jak m.in. Kultura proletariacka w której publikowano wiersze autorstwa robotników.

Jeszcze w 1917 roku za czasów istnienia Rosji Radzieckiej utworzono organizację kulturalną Proletkult. Inspiracją tejże organizacji miały być dokonania białoruskiego pisarza fantastyki naukowej Aleksandra Bogdanowa jeszcze sprzed czasów rewolucji październikowej. Bogdanow założył grupę Naprzód która zajmowała się promowaniem kultury wśród robotników. Jednym z inicjatorów utworzenia Proletkult był dramaturg Anatolij Łunaczarski. Na cześć Łunaczarskiego w latach 70. jego imieniem nazwano planetoidę (2446) Lunacharsky. Do utworzenia Proletkultu doszło na spotkaniu we wrześniu 1917 roku w którym udział wzięło dwieście organizacji kulturalnych. Pomysł tejże organizacji starano się też przenieść do innych państw, na II kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1920 powołano do życia Międzynarodowe Biuro Proletkultu które jednak wkrótce zawiesiło działalność. Grupa została rozwiązana w okresie stalinizmu w 1932 roku.

Do 1929 roku panowała względna wolność przez co artyści eksperymentowali z różnymi stylami przez co miało dojść do utworzenia charakterystycznej stylu sztuki radzieckiej. Sam Lenin chciał aby sztuka stała się szeroko dostępna, z drugiej strony wielu artystów krytykujących bolszewików musiało opuścić kraj. Rząd promował różne trendy, w sztuce, literaturze, edukacji pojawiły się radykalne eksperymenty. W tym czasie aktywni byli komunistyczni pisarze, tj. Maksim Gorki i Władimir Majakowski.

Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jako formalizm i określiły preferowany wzorzec jako realizm socjalistyczny (według formuły socjalistyczna w treści, ludowa w formie). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów – partyjnych oraz tolerowanych poputczików. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią albo krytykujących władze pozbawiano możliwości tworzenia. Jednocześnie w kraju pozostawała część niezależnych artystów, tj. Michaił Bułhakow, twórca książki Mistrz i Małgorzata. Dużym wpływem cieszył się film. Najwybitniejszym reżyserem tego okresu był Siergiej Eisenstein.

Po okresie stalinowskim, w wyniku odwilży 1956 r. pojawili się kolejni niekonformistyczni twórcy, jak Bułat Okudżawa, Włodzimierz Wysocki, a także duchowni, jak duszpasterz inteligencji moskiewskiej, ks. Aleksandr Mień. Zniesiono cenzurę i ponownie zezwolono na uprawianie sztuki eksperymentalnej. Rząd rozluźnił nacisk na socrealizm, a w literaturze coraz więcej twórców przestało kłaść główny nacisk na problemy budowy socjalizmu zamiast tego zajęto się problemami dnia codziennego. W tym czasie tworzył m.in. Jurij Trifonow. W architekturze ery Chruszczowa skoncentrowano się na wzornictwie funkcjonalnym i zrezygnowano z bardzo mocno zdobionego stylu epoki stalinowskiej.

W drugiej połowie lat 80., w okresie polityki pierestrojki i głasnosti prowadzonej przez Michaiła Gorbaczowa znacznie rozszerzono swobody wypowiedzi w mediach, jak i kulturze.

Klub robotniczy z 1928 roku utrzymany w stylu konstruktywizmu

Teatr

Rewolucja rosyjska wytworzyła dla teatru rosyjskiego masową widownię. Rząd zachęcał do tworzenia nowych form teatru, a w 1918 roku został on znacjonalizowany i podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Po rewolucji założono wiele nowych teatrów m.in. Arenę Proletkultu w 1918, Wielki Teatr Dramatyczny w 1919 (Piotrogród), Teatr im. Meyerholda w 1920 i Teatr Rewolucji w 1922 (Moskwa). Zakładano teatry mniejszości narodowych, teatry młodzieży robotnicze i dla dzieci. Oprócz klasyki do repertuaru wprowadzono przedstawienia współczesne. Pierwszą prawdziwie radziecką sztuką ogłoszono Misterium-buffo Władimira Majakowskiego, dzieło to stało się elementem nowej dramaturgii.

W tym czasie powstało kilka systemów sztuki aktorskiej, najbardziej znane były metoda Stanisławskiego i Meyerholda. Drugi z twórców metod zrezygnował z tradycyjnych iluzjonistycznych dekoracji malowanych na płótnie. Spektakl odbywał się na tle kubistycznych czy też konstruktywistycznych dekoracji.

Metoda Meyerholda zakładała nowatorskie techniki treningu aktorskiego, zwane przez niego biomechaniką, które były wypadkową inspiracji teatrem Wschodu, sportem, naukową refleksją nad ludzkim ciałem. Meyerhold w swoich dziełach inspirację czerpał z technik cyrkowych i farsowych chwytów komedii dell’arte, zrezygnował z klasycystycznego podziału na scenę i widownię (między widzów wypuszczał podesty do grania na których umieszczano metalowe sekwencje wykorzystywane przez aktorów, statystów natomiast umieszczał zarówno na scenie i widowni). W czasie spektaklów niekiedy korzystano z produkcji filmowych. Warstwę dźwiękową tworzył jazz, łoskot maszyn czy gra na akordeonie.

Teatr nawiązujący do kultury proletariackiej miał promować idee rewolucji bolszewickiej a obszarem twórców tego nurtu było organizowanie imprez masowych i świąt rewolucyjnych. Do stylistyki teatru proletkulturackiego nawiązywali inni twórcy spoza ZSRR np. w okresie międzywojennym Erwin Piscator i Bertolt Brecht w Niemczech, a w okresie nazizmu w tymże kraju do teatru proletkultu nawiązywały masowe widowiska. W USA elementy tegoż teatru przyjął Clifford Odets i jego Group Theatre z Nowego Jorku.

W latach stalinizmu rozwinęła się tendencje realistyczne oparte na modelu Stanisławskiego. Zarzucono też model teatru kultury proletariackiej.

Pod koniec istnienia ZSRR nastąpiła ostra polaryzacja stanowisk, narodziły się nowe struktury życia teatralnego i nowe formy organizacyjne teatru, tj. teatry impresaryjne i antrepryzy. Inspiracją dla nowych artystów stali się twórcy z lat 70. i 80.

Kraje bałtyckie a ZSRR

Kraje bałtyckie, czyli Litwa, Łotwa i Estonia wyróżniały się na tle innych republik ZSRR pod wieloma względami:

• były niepodległe przed II wojną światową – stąd okres ZSRR w tych krajach uznaje się obecnie za okupację radziecką,
• należą do kręgu kultury zachodnioeuropejskiej; można też dodać, że Łotwa oraz Estonia stały na wysokim poziomie rozwoju cywilizacyjno-społecznego w przedwojennej Europie, czerpiąc wzorce z Niemiec i Skandynawii, z którymi są blisko związane historycznie i kulturowo,
• ich języki narodowe, tj. język litewski, język łotewski (języki bałtyckie) i język estoński (z grupy fińskiej) zapisywane były zawsze, także w okresie ZSRR i są nadal alfabetem łacińskim,
• ich rdzenna ludność tradycyjnie wyznaje głównie zachodnie wyznania: na Litwie katolicyzm, Łotwie i w Estonii – protestantyzm (luteranizm),
• nigdy nie wstąpiły do WNP i jako jedyne są obecnie członkami Unii Europejskiej i NATO.

Gospodarka

Związek Radziecki stał się pierwszym krajem który przyjął gospodarkę planową, w której produkcja i dystrybucja towarów była scentralizowana i kierowana przez rząd. Od restrykcyjnego planowania władze odeszły po stratach wojennych okresu wojny domowej, przyjęto wówczas bardziej liberalną gospodarkę mieszaną która utrzymała się do czasów stalinizmu. Do ponownej liberalizacji doszło w okresie destalinizacji, a w okresie Gorbaczowa doszło do transformacji gospodarczej w stronę kapitalizmu.

ZSRR duży nacisk kładł na naukę i technologię, najwybitniejsze radzieckie osiągnięcia w dziedzinie technologii, jak np. produkcja pierwszego na świecie sztucznego satelity były owocem prac wojska.

Historia gospodarcza

Komunizm wojenny

Plakat z pierwszych lat istnienia kraju

Pierwszym wariantem gospodarki przyjętym przez RSFRR był komunizm wojenny który zakładał nacjonalizację przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz prywatnych przedsiębiorstw. Komunizm wojenny miał pełnić tymczasową funkcję. Polityka ta wzorowana była na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz koncepcjach teoretycznych Louisa Blanca.

Koncepcja komunizmu wojennego opracowana została przez przedstawicieli partyjnej skrajnej lewicy – Nikołaja Bucharina, Aleksandrę Kołłontaj, Waleriana Obolenskiego, Jewgienija Prieobrażenskiego, Jurija Piatakowa, Karola Radka i Waleriana Kujbyszewa. Sam Lenin i Trocki postulowali o wiele bardziej umiarkowane programy gospodarcze a sam Lenin uważał, że w ZSRR panować powinien kapitalizm państwowy który dopiero później przekształcony by został w socjalizm. Radykalna lewica uważała że Lenin i Trocki rezygnując z budowy komunizmu zdradziła rewolucję, w efekcie Lenin ustąpił skrajnej lewicy i zgodził się na wdrażanie komunizmu wojennego.

Gospodarką kierować miała utworzona w grudniu 1917, Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej której przewodniczącym został Aleksiej Rykow. W rzeczywistości politykę rady kreował Jurij Łarin.

Polityka ta zakładała monopolizację produkcji, nacjonalizację przedsiębiorstw powyżej 5 osób, wymianę pieniężną zamienić miała wymiana towarowa (znaczenie pieniądza zostało zniszczone na skutek szalejącej w Rosji hiperinflacji) a według niektórych planów miał on zostać zlikwidowany w ogóle. Wprowadzono też obowiązek pracy.

Nowa Polityka Ekonomiczna

Polityka komunizmu wojennego załamała się na skutek strat spowodowanych przez wojnę domową, w 1921 roku, komunizm zastąpiono Nową Polityką Ekonomiczną w ramach, którego ponownie zalegalizowano wolny handel i wprowadzono prywatną własność mniejszych przedsiębiorstw. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową ekonomiczną kraju.

Polityka NEP-u zakładała współistnienie firm prywatnych i państwowych, model ten nazywany jest gospodarką mieszaną. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, ZSRR wsparty został przez zagranicznych inwestorów. Po raz pierwszy od rewolucji kraj prowadził zorganizowaną wymianę technologiczną z innymi państwami. Za priorytet NEP uważał politykę rolną. Bolszewicy widzieli w tradycyjnych strukturach wiejskich zacofanie, stary sposób życia na wsi bardzo przypominał czasy carskiej Rosji. NEP starał się wykorzenić stary sposób życia chłopów i promował wśród chłopów walkę o swoje interesy. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż idea skolektywizowania rolnictwa spotkała się z silną opozycją.

Efektem polityki NEP-u było przejęcie drobnych przedsiębiorstw w ręce prywatne oraz spółdzielcze. W 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej.

Sam Lenin uważał NEP jako odwrót od socjalizmu, pozostanie przy NEP-ie argumentował tym że był to inny od dotychczas znanego rodzaj kapitalizmu – kapitalizm państwowy będący ostatnim etatem kapitalizmu przed ewolucją w socjalizm. Dla Lenina i jego zwolenników, NEP był środkiem tymczasowym.l Polityka wzbudziła dużą niechęć wśród lewicowej opozycji wewnątrz partii bolszewickiej która krytykowała politykę ekonomiczną za rezygnację z kontroli państwa i wprowadzenie elementów kapitalistycznych.

Po śmierci Lenina, Lew Trocki i Józef Stalin nie zgadzali się w jaką stronę powinna iść gospodarka. Trocki wspierany przez partyjną lewicę, wierzył że socjalizm w Rosji musi zostać zachowany a państwo powinno przejąć całość gospodarki. Stalin natomiast uważał że ZSRR powinno zachować gospodarkę kapitalistyczną w czym został poparty przez konserwatywnych członków partii. Stalin wygrał walkę o przywództwo w partii, a po pokonaniu trockistów zmienił swoje poglądy gospodarcze i wdrożył pierwszy plan pięcioletni.

Stalinizm

W okresie przejęcia władzy przez Stalina i pokonania Lewicowej Opozycji, w okresie 1928-1929 porzucono politykę NEP-u i rozpoczęto politykę pełnego planowania i kolektywizacji rolnictwa. Nowa polityka już w 1930 roku przyczyniła się do zwiększenia kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego. Jednym z głównych motorów industializacji stało się przygotowanie do wojny co związane było z brakiem zaufania do zewnętrznego świata kapitalistycznego. W konsekwencji ZSRR został przekształcony z państwa agrarnego w potęgę przemysłową w efekcie po II wojny światowej kraj stał się nowym supermocarstwem.

Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa wojskowo-przemysłowego. Zgodnie z założeniami komunizmu gospodarka była planowana, a plany pięcioletnie opracowywał Gospłan – Państwowy Komitet Planowania. Gospodarka została w prawie całości znacjonalizowana. Kierunek polityki nie był wytyczany przez zapotrzebowanie społeczne, lecz przez potrzeby wojska. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowane było kosztem konsumpcji i ograniczenia spożycia. w celu zwiększenia wydajności rozpowszechniono „socjalistyczne współzawodnictwo pracy” co w praktyce wymuszało na pracownikach stałe przekraczanie norm.

W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe i spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione, nie realizując własnej polityki produkcji, sprzedaży czy cenowej, a jedynie wykonując zadania ustalane przez Gospłan. Pieniądz stracił swoją funkcję określania wartości towarów (była ona ustalana centralnie za pomocą cen urzędowych) i stał się nominalnym narzędziem księgowym.

W latach 1928-1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego w 1928 roku poziom ich produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 już 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł – stalowy i węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były zawyżane. Na początku lat. 40 gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna co trwało do czasu utworzenia RWPG.

Według Stevena Rosefielda w okresie stalinizmu poziom życia obywateli kraju zmniejszył się ze względu na despotyzm Stalina.

W wyniku II wojny światowej radziecka infrastruktura i gospodarka doznała ogromnych zniszczeń i wymagała obszernej rekonstrukcji.

Okres powojenny

Od 1930 roku do lat 80. polityka gospodarcza zmieniła się w niewielkim stopniu. Gospodarka była planowana poprzez plany pięcioletnie. Wszystkie kluczowe decyzje podejmowane były przez przywódców politycznych.

Po utworzeniu bloku wschodniego, eksport i transakcje zewnętrzne ZSRR gwałtownie wzrosły. Wpływ gospodarki światowej na ZSRR był ograniczany poprzez ustalanie cen krajowych i państwowy monopol na handel zagraniczny.

Znaczek pocztowy poświęcony Sputnikowi

Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję. System określano jako „gospodarkę planową” lub „nakazowo-rozdzielczą”, to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie piatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania Gospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957–1965 lokalne rady gospodarcze tzw. sownarchozy).

W czasie wyścigu zbrojeń okresu zimnej wojny, gospodarka obciążona była wydatkami wojskowymi na rzecz których mocno lobbowała biurokracja. W tym czasie kraj stał się największym eksportem broni do Trzeciego Świata. Znaczna ilość radzieckich zasobów przeznaczana była na pomoc dla innych państw socjalistycznych.

Większość podstawowych usług była finansowana przez państwo, były to m.in. edukacja i opieka zdrowotna. W sektorze produkcji nad produkcją dóbr konsumpcyjnych dominował przemysł ciężki i obronny.

Choć statystyki gospodarcze i tempo rozwoju trudno dokładnie oszacować, przez większą część istnienia kraju, do lat 80., gospodarka rozwijała się. W latach 50. i 60. gospodarka doświadczyła relatywnie szybkiego wzrostu a ZSRR doganiało gospodarki Zachodu. Tempo rozwoju spadło w latach 70. choć nadal gospodarka rozwijała się.

Pierestrojka

W 1987 roku na łamach pierestrojki, Gorbaczow starał się zreformować i ożywić gospodarkę kraju. Zliberalizował on kontrolę rządu nad przedsiębiorstwami choć dalej pozostawały one państwowe.

W 1987 roku ekonomista Nikołaj Szmielow w opublikowanym na fali pierestrojki artykule podsumował gospodarkę ZSRR jako „deficytową, niezbilansowaną praktycznie we wszystkich dziedzinach, niemożliwą do sterowania, nie poddającą się planowaniu oraz odrzucającą postęp technologiczny” oraz wskazał następujące kluczowe problemy, które do tego prowadzą: głęboko zakorzenione administracyjne spojrzenie na gospodarkę, przekonanie o wszechwiedzy „organizacji” i niechęć do samodzielnych ocen stanu gospodarki na każdym ze szczebli; lęk przed naruszeniem dogmatów ideologicznych i zarzutami o wprowadzanie rozwiązań „kapitalistycznych”;.

Gospodarka ZSRR z czasem coraz bardziej pogrążała się w zadłużeniu zewnętrznym – m.in. wobec Klubu Londyńskiego w wysokości ponad 70 mld dolarów (spłacone w 2010 roku), Paryskiego (ponad 20 mld dolarów, spłacone w 2006 roku) – oraz wewnętrznym – w 2012 roku nadal niespłacone pozostawały obligacje o wartości 789 mld dolarów.

Przez większy okres po II wojnie światowej aż do rozwiązania kraju, gospodarka radziecka według wskaźnika PKB była drugą co do wielkości na świecie, a od połowy lat 80. do 1989 roku była trzecią gospodarką świata. W ujęciu per capita PKB, ZSRR znalazł się za krajami tzw. Pierwszego Świata (bogatego zachodu).

Transport

Lotnictwo

Plakat poświęcony Aerofłotowi

Radziecki helikopter Mi-10 w latach 70. XX wieku

W ZSRR znajdowało się 7192 lotnisk, z czego 1163 posiadało nawierzchnie utwardzane, a 33 miało pasy startowe o długości więcej niż 3659 metrów. Lotniska nie były jednak dostatecznie nowoczesne jedynym w pełni skomputeryzowanym lotniskiem był port lotniczy Moskwa-Szeremietiewo.

Za wszystkie linie lotnicze odpowiedzialne było Ministerstwo Lotnictwa Cywilnego. Aerofłot miał monopol na cały transport powietrzny.

W latach 20. i 30. realizowano Pierwszy Plan Pięcioletni dla lotnictwa cywilnego. Jego celem miało być „pozbycie się jego zależności względem zagranicy”. Cel nie został osiągnięty a przemysł lotniczy przez większą część istnienia kraju dostosowywał do lotnictwa radzieckiego wzorce przyjęte na Zachodzie. W wyniku planu zwiększono jednak liczbę maszyn i personelu lotniczego. Przed wprowadzeniem planu istniało dwanaście fabryk maszyn lotniczych, w wyniku planu ich liczba wzrosła do 31 a liczba samolotów wzrosła z 608 do 2509.

Flaga Aerofłotu

Większość badaczy pozostaje zgodna co do tego że po 1959 roku rozwój Aerofłotu był imponujący jednakże w dziedzinie innowacji technologicznych Aerofłot pozostawał w tyle za konkurencją z Zachodu.

Dekret prezydencki z 1990 roku pozwolił na otworzenie w czerwcu 1990 roku działalności linii lotniczej ASDA a wkrótce zezwolono na działanie w ZSRR linii lotniczych pochodzących zza granicy co poważnie osłabiło pozycję Aerofłotu. Na początku lat 90. od Aerofłotu odłączyły się sekcje republikańskie choć linia przetrwała do czasów obecnych.

Rurociągi

W chwili największego rozwoju, kraj posiadał sieć rurociągową wynosząca 82 000 km do transportu ropy naftowej i 2 65 000 km do gazu ziemnego. Pod koniec lat 70. rurociągi ZSRR były największymi na całym świecie. Dystans transportu wzrósł z 80 km w roku 1970 do 1910 km w 1980 i 2350 km w roku 1988. Problemem stała się konserwacja rurociągów co prowadziło do częstych awarii.

Najbardziej znanymi rurociągami były – Zorza Polarna (transportowała ropę z Komi do Brześcia); Soiuz (z Orenburga do Użhorodu) i Export (z Urengoju do państw, tj. Austria, Włochy, Niemcy Zachodnie, Francja, Belgia i Holandia).

Transport kolejowy

ZSRR posiadał 1 474 000 kilometrów nieuprzemysłowionych linii kolejowych. Wśród nich znajdowało się 53 900 kilometrów linii zelektryfikowanych.

Po zakończeniu II wojny światowej, transport kolejowy ZSRR stał się jednym z najbardziej rozwiniętych na świecie i pozostawił w tyle odpowiedniki w krajach Pierwszego Świata. Linie rozrastały się przez cały okres istnienia państwa, w okresie 1965-80 nawet o 639 kilometrów na rok (w tym samym roku na zachodzie stan transportu kolejowego pogarszał się lub ulegał stagnacji). Po raz pierwszy w historii Rosji zbudowano infrastrukturę kolejową na Syberii.

W latach 80. wydajność kolei w ZSRR przewyższyła wydajność w USA. Linie kolejowe w ZSRR były wówczas najczęściej używanymi na świecie.

Metro

W czasach ZSRR metro uznane było za najszybszy i najtańszy środek transportu miejskiego. Rząd wybudował 20 systemów metra na terenie całego kraju, a kolejnych 9 pozostawało w trakcie konstrukcji w chwili rozwiązania kraju. Kolejne 20 stacji budowanych było w 1985 roku.

Transport drogowy

Kraj posiadał sieć dróg o długości 1 757 000 km. W tym utwardzonych było 1 310 600 km dróg natomiast 446 400 kilometrów stanowiły drogi gruntowe. W porównaniu do Zachodu, transport drogowy odgrywał stosunkowo małą rolę w gospodarce. Według Martina Croucha, transport drogowy stanowił jedynie 14% rozmiaru transportu kolejowego. Dopiero pod koniec istnienia kraju władze położyły większy nacisk na budowę i utrzymywanie dróg. Transport ten nazywany był „transportem samochodowym”. W latach 80. w sektorze transportowym zatrudnionych było 13 milionów robotników z czego 8,5 miliona pracowało w transporcie drogowym, w 1982 roku inwestycje w tej branży wzrosły trzykrotnie w stosunku do roku 1960 i ponad trzydziestokrotnie do 1940.

W 1975 r. jedynie 8% wiejskich domostw posiadało samochód. W latach 70. produkcja samochodów znacznie wzrosła. W latach 1924–1971 ZSRR wyprodukowało 1 milion pojazdów, już pięć lat później osiągając liczbę 2 milionów.

Obywatele ZSRR dwa razy częściej niż mieszkańcy państw zachodu korzystali z autobusów, pociągów i metra. Przez większość czasu swojego istnienia, transport autobusowy w ZSRR kontrolowany był przez regionalne czy też republikańskie oddziały Ministerstwa Transportu. Jako że kolej była bardziej przyjazna środowisku i zużywała mniej paliwa, władze skupiały się na budowie pojazdów napędzanych elektrycznie. W połowie lat 80. utworzono program dotyczący sprężonego gazu do napędzania autobusów. Do 1988 1,2 procent autobusów napędzane było gazem, natomiast 30 procent korzystało z oleju napędowego.

Transport wodny

Państwo posiadało 26 głównych portów (z których 11 było portami rzecznymi). Portów łącznie było było 70, lecz nie dorównywały one światowym standardom. W północno-wschodniej części ZSRR większość portów zostało zamkniętych w powodu zimnego klimatu

ZSRR miał linię brzegową o długości 42 777 kilometrów i 1565 statków marynarki handlowej. Przemysł morski należał do Ministerstwa Marynarki Handlowej.

Imperium Rosyjskie skupiało się na powstawaniu nowych obiektów budowy okrętowej, a nie na powiększaniu swojej marynarki handlowej. Politykę tą kontynuowano w przedwojennym ZSRR. 85 procent statków handlowych floty rosyjskiej zostało zbudowanych zagranicą^{[potrzebne źródło]}.

W czasach reżimu stalinowskiego marynarka handlowa była ignorowana, a ZSRR handlowało głównie ze swoimi sąsiadami. Później ZSRR zaczęło handlować także z państwami Azji. W 1953 roku rozpoczęto handel z krajami niekomunistycznymi, których większość znajdowała się na innych kontynentach. Marynarka handlowa powiększyła się z 2 milionów we wczesnych latach 50. do 12 milionów nośności statku w 1968. Do 1974 wartość ta sięgnęła 14,1 milionów (co stanowiło około 3 procent sumy światowej). Ze 114 milionów ton przewiezionych przez marynarkę handlową w 1974, 90 milionów stanowił eksport i import.

Mimo że radziecka marynarka handlowa była w porównaniu do zachodu Europy i USA przestarzała technologicznie, wciąż przyciągała znaczną ona ilość ładunku. Pod rządami Gorbaczowa kraj stał się największym na świecie kupcem nowych statków. Ze względu na wielkość swojej floty, Związek Radziecki opowiadał się za tradycyjnymi wolnościami na morzu.

Święta narodowe

• 1 stycznia, Nowy Rok
• 23 marca, Dzień Armii Czerwonej
• 8 marca, Dzień Kobiet
• 12 kwietnia, Dzień Kosmonautyki
• 1 maja, Święto Pracy
• 9 maja, Dzień Zwycięstwa
• 7 października, Święto Konstytucji
• 7 listopada, Dzień Rewolucji Październikowej

Sąsiedzi ZSRR

• Afganistan
• Chiny
• Czechosłowacja (1945 − 1991)
• Estonia (1922 − 1940 i 1991; w latach 1940 − 1991 Estońska SRR)
• Finlandia
• III Rzesza (1939 − 1944)
• Iran (do 1935 Persja)
• Japonia (1922 − 1945)
• Korea Północna (1945 − 1991)
• Litwa (1922 − 1940 i 1991; w latach 1940 − 1991 Litewska SRR)
• Łotwa (1922 − 1940 i 1991; w latach 1940 − 1991 Łotewska SRR)
• Mandżukuo (1932 − 1945)
• Mongolia
• Polska (1922 − 1939 i 1944 − 1991)
• Rumunia
• Słowacja (1939 − 1945)
• USA (1922 − 1991)
• Turcja
• Tuwa (1921 − 1944; w latach 1944 − 1991 w składzie RFSRR)
• Węgry (1945 − 1991)

Nostalgia za ZSRR

Nostalgia za ZSRR jest częstym zjawiskiem we współczesnej Rosji i pozostałych krajach Wspólnoty Niepodległych Państw oraz Rosjan urodzonych poza granicami ZSRR (w tym w Izraelu, USA, Kanadzie itd.). Nostalgia obejmuje tęsknotę za systemem politycznym, społecznym, bezpieczeństwem socjalnym epoki, kulturą okresu lub po prostu za estetyką epoki. Często nostalgia za ZSRR związana jest za wspomnieniami z dzieciństwa i młodości. Zjawisko nostalgii za ZSRR jest zjawiskiem kontrowersyjnym które obejmuje szeroki wachlarz poglądów.

Według badań przeprowadzonych w 2011 roku, jeden na pięciu Rosjan pragnie ponownie żyć w Związku Radzieckim. Liczba ta wzrosła z 16 do 20%. Liczba Rosjan którzy chcą utworzenia federacji z Ukrainą, Białorusią i Kazachstanem wynosi 37%.

Zobacz też

• premierzy ZSRR
• prezydent ZSRR
• konstytucja ZSRR

Bibliografia

• Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie: Soviet and East European transport problems. 1985. ISBN 0-7099-0557-2.
• Davies, Robert William; Harrison, Mark; Wheatcroft, S.G.: The Economic transformation of the Soviet Union, 1913-1945. 1994. ISBN 0-521-45770-X.
• Heller M. (М.Я. Хеллер), Niekricz A. (А.М. Некрич): Historia Rosji 1917-1995 Utopia u władzy. 4 t. ISBN 5-87902-004-5.
• Grzybowski, Kazimierz: Soviet international law and the world economic order. 1987. ISBN 0-8223-0734-0.
• Highman, Robert D.S.; Greenwood, John T.; Hardesty, Von: Russian aviation and air power in the twentieth century. 1998. ISBN 978-0-7146-4784-5.
• Wilson, David: The demand for energy in the Soviet Union. 1983. ISBN 0-7099-2704-5.
• World Bank and OECD: A Study of the Soviet economy. Cz. 3. 1991. ISBN 92-64-13468-9.
• Громов, Н.Н.; Панченко, Т.А.; Чудновский, А.Д.: Единая Транспортная Система (Unified Transportation System). Москва: 1987.
• Шафиркин, Б.И, „Единая Транспортная Система СССР и бзаимодействие пазличных видов транспорта” (Unified Transportation System of the USSR and interaction of various modes of transportation), Москва, Высшая школа, 1983.
• Pipes Richard: Rosja bolszewików. Magnum. ISBN 83-89656-15-9.
• Pipes Richard: Rewolucja rosyjska. PWN. Warszawa 1994. ISBN 83-01-11521-1.
• Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie (1985). Soviet and East European Transport Problems. Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-0557-8.
• Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. Cambridge University Press (CUP) Archive. ISBN 978-0-521-29877-3.
• Janz, Denis (1998). World Christianity and Marxism. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511944-2.
• Lane, David Stuart (1992). Soviet Society under Perestroika. Routledge. ISBN 978-0-415-07600-5.
• Rayfield, Donald (2004). Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him. Viking Press. ISBN 978-0-375-75771-6.
• Simon, Gerard (1974). Church, State, and Opposition in the U.S.S.R.. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-02612-4.
• Wilson, David (1983). The Demand for Energy in the Soviet Union. Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-2704-4.
• World Bank and OECD (1991). A Study of the Soviet economy 3. International Monetary Fund. ISBN 978-92-64-13468-3.
• Palat, Madhavan K. (2001). Social Identities in Revolutionary Russia. UK: Palgrave. ISBN 978-0-333-92947-6.

Linki zewnętrzne

• Galeria plakatów propagandowych ZSRR
• Adam Pragier, Polska a ZSRR