Haiti

République d’Haïti Repiblik Ayiti Republika Haiti
Flaga Haiti Godło Haiti
Dewiza: (franc.) L’Union Fait La Force (Jedność czyni siłę/W jedności siła)
Hymn: La Dessalinienne
Język urzędowy	haitański, francuski
Stolica	Port-au-Prince
Ustrój polityczny	republika
Głowa państwa	prezydent Michel Martelly
Szef rządu	premier Florence Duperval Guillaume
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	143. na świecie 27 750 km² 0,7%
Liczba ludności (2008)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	89. na świecie 8 925 000 322 osób/km²
PKB (2013)  • całkowite   • na osobę	8,456 mld USD 820 USD
PKB (PSN) (2013)  • całkowite   • na osobę	13,57 mld USD 1315Uaktualnienie PKB USD
Jednostka monetarna	gourde (HTG)
Niepodległość	od Francji 1 stycznia 1804
Strefa czasowa	UTC –5
Kod ISO 3166	HT
Domena internetowa	.ht
Kod samochodowy	HT
Kod samolotowy	HH
Kod telefoniczny	+509

Haiti, Republika Haiti (fr. Haïti, République d’Haïti; haitański Ayiti, Repiblik Ayiti) – państwo w Ameryce Środkowej, zajmujące część wyspy Haiti na Morzu Karaibskim w archipelagu Wielkich Antyli i graniczące z Republiką Dominikany.

Geografia

Państwo Haiti zajmuje zachodnią część wyspy Haiti dawniej zwanej Hispaniolą (w innych językach nazwa ta utrzymuje się do dziś), a także kilkadziesiąt mniejszych i większych wysp na Morzu Karaibskim (m.in. Tortuga, Gonâve).

Powierzchnia górzysta z niewielkimi nadmorskimi równinami. Wschodnią i środkową część kraju tworzy obszerny płaskowyż. Jeszcze w 1925 roku kraj był bujnie zalesiony (lasy pokrywały wówczas ok. 60% powierzchni kraju), jednak na skutek bardzo niestabilnej sytuacji politycznej i równie złej sytuacji gospodarczej, w kolejnych dziesięcioleciach zniszczono niemal 95% drzewostanu. Efektem jest postępujące jałowienie i erozja gleby, co przyczynia się także do katastrofalnych powodzi, takich jak np. z 27 września 2004 roku, kiedy to w wyniku tropikalnego cyklonu Jeanette, który uderzył w północne wybrzeże kraju, zginęło ponad 3 tys. osób.

Historia

W 1791 roku w Haiti rozpoczęło się powstanie czarnych niewolników

Haiti jest najstarszym niepodległym państwem w Ameryce Środkowej. W XVIII w. była to kolonia francuska, opierająca swoją gospodarkę na pracy niewolników murzyńskich na plantacjach cukru i kawy. W 1804 roku, po trwającej od 1790 rewolucji haitańskiej, proklamowano powstanie Cesarstwa Haiti, dwa lata później Republiki Haiti. Była to pierwsza czarna republika na świecie i druga republika na półkuli zachodniej. Następnie od 1811 do 1820 królestwo. W latach 1806-1820 była podzielona na dwie części, północną afrykańską i południową – mulacką. W latach 1822-1844 w jej skład wchodziła również Dominikana. W odwecie za bunt, w którym straciła około 800 plantacji cukrowych i 3000 plantacji kawy, Francja wprowadziła blokadę handlową Haiti. W 1825 w zamian za uznanie niepodległości Francja zażądała wypłaty odszkodowania w astronomicznej wysokości 150 milionów franków w złocie, tj. pięciokrotności rocznych dochodów Haiti z eksportu (dla porównania w 1803 Francja sprzedała USA Luizjanę za 60 milionów franków). Haiti zaciągnęło kredyty w bankach amerykańskich, niemieckich i francuskich, jednak w 1900 nadal około 80% budżetu państwa musiało być przeznaczone na spłatę długu wobec Francji. Dług ostatecznie został spłacony w 1947, jednak w znacznym stopniu przyczynił się do tego, że Haiti stało się jednym z najbiedniejszych państw świata. W 2003 rząd Haiti zażądał wypłaty przez Francję 22 miliardów USD tytułem odszkodowania (wraz z odsetkami) za dziewiętnastowieczną „dyplomację kanonierek”, co nie zostało zaakceptowane przez Paryż.

Pierwszym przywódcą niepodległego kraju został przywódca powstania antykolonialnego, Jean-Jacques Dessalines rządzący jako cesarz. W 1807 roku cesarstwo zostało zdestabilizowane a na południu kraju utworzono rewolucyjną Republikę Haiti. Na czele spisku stanął Alexandre Pétion który mianował się następnie dożywotnim prezydentem całego kraju. Kraj zjednoczył Jean-Pierre Boyer który w 1820 roku unifikował kraj pod rządami republikańskimi a dwa lata później zajął stolicę hiszpańskiej części wyspy. Boyer jako autor zjednoczenia kraju rządził do lat 40. XIX wieku gdy został obalony w wyniku rebelii. W ciągu XIX wieku rosły wpływy USA. Po serii krótkich rządów wojskowych, stabilną władzę objął Faustin Soulouque który rządził najpierw jako prezydent a następnie reaktywował cesarstwo. Solouque początkowo objął rządy dzięki politykom mulackim, później jednak odsunął ich od władzy i skupił rząd wokół grupy czarnych oficerów. Podwyższył podatki dla zagranicznych kupców, wprowadził państwowy monopol na handel cukrem, kawą i indygo. Próbował ograniczyć amerykańskie wpływy na wyspie oraz wypowiedział wojnę celną mocarstwom - Francji, USA i Wielkiej Brytanii. Podjął nieudaną próbę ponownego zjednoczenia wyspy Haiti i rozpoczął – zakończoną klęską w 1849 – wojnę z Republiką Dominikany. W 1855 Faustyn I po raz kolejny podjął próbę zjednoczenia wyspy. W grudniu 1855 w bitwie pod San Tomé jego armia została doszczętnie rozbita przez wojska Dominikany, a on sam zmuszony był ratować się ucieczką. W tym czasie w kraju coraz bardziej narastało niezadowolenie z jego rządów oraz sprzeciw wobec brutalnych metod panowania. W 1858 przeciwko cesarzowi wybuchł bunt armii, któremu przewodził generał Fabre Geffrard. Rebelianci proklamowali utworzenie republiki. Rządy republikańskie charakteryzowały się częstymi rządami wojska i licznymi zamachami stanu oraz rebeliami. W republice panowała anarchia i polityczno-rasowe konflikty między ludnością murzyńską i mulacką a gospodarka była uzależniona od obcych rządów.

W 1915 sytuację wykorzystali Amerykanie którzy rozpoczęli okupację kraju trwającą do 1934 roku. Po wycofaniu się z kraju wojsk amerykańskich rządy sprawowali Mulaci. Po 1945 narastały antagonizmy między ludnością murzyńską a mulacką. W 1946 roku na krótko rządy objął Dumarsais Estimé który zreformował kraj i wprowadził szereg postępowych reform. Korzystając z pomocy amerykańskiej zainicjował szereg robót publicznych (między innymi budowę systemu zapór wodnych i kanałów w dolinie Artibonite). Dzięki zaciągnięciu pożyczki wewnętrznej spłacił zobowiązania zaciągnięte przez państwo w USA podczas okupacji Haiti przez wojska tego kraju. Jego rządy początkowo charakteryzujące się daleko posuniętą liberalizacją życia politycznego - stopniowo traciły poparcie ludności. Przyczyniło się do tego między innymi ograniczenie praw związkowych i stłumienie serii strajków w latach 1948 - 1949. Krytycznie do Estimé nastawieni byli również wojskowi, którzy oskarżali go o sprzyjanie komunizmowi. Przez nich też został obalony 10 maja 1950. Od czasu obalenia rządu Estimé do połowy lat 50. władzę dyktatorską sprawował generał Paul Magloire który został zmuszony do ustąpienia na skutek rebelii z 1956. W 1957 roku odbyły się wybory w których zwyciężył wspierany przez USA kandydat czarnych nacjonalistów, François Duvalier.

Duvalier sprawował dożywotnio krwawą dyktaturę. Jego rządy stanowiły czas autokracji i korupcji, rozwijał się także kult jednostki. Duvalier w utrzymaniu rządów polegał na swoich prywatnych armiach, w większości milicji Tonton Macoute. Istotną rolę w rządzie sprawowała jego żona, Simone Duvalier która wraz z prezydentem była kluczową postacią kultu religijnego voodoo. Poświęcono jej haitańską wersję modlitwy "Zdrowaś Maryjo", którą opublikowano w Katechizmie Rewolucji (Le Catechisme de la Revolution). W 1959 roku Amerykanie pomogli Duvalierowi utrzymać się przy władzy gdy na Haiti doszło do wylądowania haitańskich partyzantów wspartych przez kubańskich rewolucjonistów. Po śmierci Francoisa w 1971 roku, władze po nim objął jego syn Jean-Claude Duvalier. W początkach swych rządów Jean-Claude ogłosił program dalekosiężnych reform gospodarczych, ekonomicznych i sądowniczych oraz zakończenie prześladowań wprowadzonych przez ojca. Te kroki zagwarantowały mu poparcie wielu zagranicznych inwestorów. Otworzył akademię wojskową zamkniętą w początkach rządów ojca – który uniezależnił się od armii – i wypuścił na wolność niektórych więźniów politycznych. Reformy okazały się jednak powierzchowne, gdyż Duvalier unikał zasadniczych zmian w polityce wewnętrznej. Z czasem pozycja prezydenta słabła – wprawdzie oddziały prezydenckich bojówek paramilitarnych Tonton Macoute dalej siały postrach wśród ludności, przypisując sobie moc pochodzącą z wierzeń voodoo, jednak stopniowo traciły one zdolność do wymuszenia całkowitego posłuszeństwa w haitańskim społeczeństwie. Przyczyną tego był brak umiejętności politycznych Duvaliera, jakie reprezentował jego ojciec. W 1980, mimo antypatii matki do panny młodej, poślubił Michèle Bennett, z którą przywłaszczył sobie znaczną część majątku narodowego, sprzeniewierzając ok. 64% dochodu krajowego oraz dziesiątki milionów dolarów z funduszy publicznych, które umieszczał na tajnych kontach bankowych w Szwajcarii. Chociaż ogłosił amnestię dla wszystkich uchodźców, zabronił przy tym powrotu do kraju „komunistom i wichrzycielom”, przez co w dalszym ciągu za granicą pozostało wielu ekspatriantów. Zachowywał pełną kontrolę nad obsadzaniem stanowisk rządowych, tłumił opozycję antyprezydencką. Twórcą zorganizowanej opozycji przeciwko reżimowi był ksiądz Jean-Bertrand Aristide. Aristide krytyce poddał też krytykę haitańskiej hierarchii kościelnej która od 1966 roku zgodziła się aby to dyktator mianował biskupów. Aristide stał się ofiarą co najmniej czterech zamachów zorganizowanych przez Duvaliera. Skorumpowany rząd dyktatora w listopadzie 1985 stanął w obliczu otwartego buntu, który stanowił finał narastającego przez długi czas powszechnego niezadowolenia. 30 listopada 1985 wydany został dekret o stanie wojennym, a ludność domagała się odejścia dożywotniego prezydenta. W 1986 dyktator zbiegł do Francji, a władzę przejęła cywilno-wojskowa junta. W 1987 uchwalono konstytucję zabraniającą ponownego wyboru prezydenta na drugą kadencję.

Mimo obalenia Duvalierów w kraju dalej funkcjonował terror wojskowych i oddziałów paramilitarnych a junta czerpała duże zyski z handlu narkotykami. 11 września 1988 grupa stu funkcjonariuszy Tonton Macoute wdarło się do kościoła Świętego Jana Bosko w czasie niedzielnej mszy. Celem zamachu był Aristide któremu udało się jednak zbiec i ukryć przed służbami bezpieczeństwa. W wyniku masakry kościół został doszczętnie spalony, 77 osób zostało rannych a trzynaście zabitych. W 1990 roku odbyły się pierwsze demokratyczne wybory do których dopuszczono Aristide i jego lewicową partię Fanmi Lavalas (Narodowy Front Zmian i Demokracji). Lider opozycji zdobył 67% poparcia. W trakcie krótkich rządów prezydent próbował wprowadzić znaczące reformy mające ograniczyć wpływy elity wojskowej i biznesmenów. Próby reform Aristide doprowadziły do jego konfliktu ze Zgromadzeniem Narodowym. Już wkrótce po wyborze Aristide na prezydenta, jego rząd obaliła junta pod przywództwem Raoula Cédrasa. Junta utworzyła reżim wojskowy. Do utworzenia junty doszło jeszcze przed formalną inauguracją Aristide. Prezydent uciekł najpierw do Wenezueli, a później do Stanów Zjednoczonych. Przed śmiercią, Aristide uchroniła jedynie interwencja dyplomatów Stanów Zjednoczonych, Francji oraz Wenezueli. Junta zgodziła się na nowe wybory których wyniki zostały jednak odwołane pod naciskiem rządu USA (nie wykluczone że za samym zamachem stali Amerykanie). W 1993 roku powstała skrajnie prawicowa organizacja terrorystyczna FRAPH która zajęła się walką ze zwolennikami Aristide. Grupa założona została przez Emmanuel Constant, który znajdował się na liście płac CIA jak informator (od 1992 roku). W dniu 10 października 1994 roku przywódcy junty zrezygnowali ze swych stanowisk i zapowiedzieli wyjazd z kraju. Pięć dni później, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, powrócił z emigracji prezydent Jean-Bertrand Aristide. Utworzono misję pokojową pod auspicjami ONZ – brała w niej udział polska jednostka specjalna GROM. Prezydent USA Bill Clinton oświadczył że będzie tolerował prezydenturę Aristide do końca jego kadencji, jeśli ten przyjmie program gospodarczy popieranego przez USA kandydata z wyborów w 1990 roku (zdobył on 14%). Administracja Clintona wezwała Aristide do tego aby ściśle trzymał się neoliberalnego kursu ekonomicznego narzuconego przez USA.

W grudniu 1995, René Préval, członek koalicji rządowej Aristide’a, został wybrany na nowego prezydenta republiki. Funkcję premiera w 1999 objął Jacques-Édouard Alexis. W 2000 roku prezydentem ponownie wybrany został Aristide,uzyskał on 91.81% i 2,632,534 głosów. Aristide w 2003 roku zażądał od rządu Francji spłaty sięgającego 200 lat długu, 90 milionów franków. Sytuacja ta być może stałą się jednym z powodów wsparcia przez francuski rząd zamachu stanu z 2004 roku. W 2004 doszło do zamieszek, wywołanych przez byłych wojskowych, stojących na czele szwadronów śmierci FRAPH, oraz gangi uliczne, zwane Armią Kanibali. Siły te utworzyły Rewolucyjny Front Oporu Artibonite, kierowany przez byłego szefa policji z czasów dyktatury Raoula Cédrasa, Guya Philippe’a i szefa gangu Armii Kanibali z Gonaïves, Buteura Metayera. Negocjacje spełzły na niczym z powodu nieprzejednanej postawy rebeliantów. Aristide uciekł, albo – jak twierdzą jego zwolennicy – został uprowadzony przez siły USA – najpierw do Republiki Środkowoafrykańskiej, a potem do RPA, gdzie zrezygnował z urzędu. W 2006 nowym prezydentem został po raz drugi René Préval. W styczniu 2010 państwo nawiedziło trzęsienie ziemi o sile 7 stopni w skali Richtera. W październiku 2010 wybuchła natomiast epidemia cholery. W maju 2011 prezydenturę objął muzyk Michel Martelly.

Ustrój polityczny

Haiti jest republiką z prezydentem wybieranym w głosowaniu powszechnym. Według powszechnych ocen rządy w Haiti rzadko sprawowane były jednak w demokratyczny sposób, ponieważ kolejni prezydenci często stosowali autorytarne metody. W dniu 29 lutego 2004 roku pucz doprowadził do rezygnacji demokratycznie wybranego prezydenta Jeana-Bertranda Aristide.

Aktualnie obowiązująca konstytucja, wzorowana na francuskiej i amerykańskiej, została wprowadzona w 1987, kiedy prezydentem był Leslie Manigat. W późniejszym okresie była czasowo zawieszana i ograniczana i dopiero w 1994 została wprowadzona na nowo.

Gospodarka

Jedna z biednych dzielnic Port-au-Prince we wrześniu 2008

Haiti jest najbiedniejszym krajem zachodniej półkuli i jednym z najbiedniejszych na świecie. Badania porównawcze wskazują na nieustannie pogarszające się od lat 80. XX w. wskaźniki społeczne i gospodarcze. Kraj zajmuje obecnie 153. miejsce na 177 możliwych w prowadzonym przez ONZ wskaźniku rozwoju państw świata.

Około 80% społeczeństwa żyje w skrajnej biedzie. Niemal 70% pracuje w rolnictwie, przy czym większość zaangażowana jest w małych przydomowych gospodarstwach, zatrudniających ogółem niemal dwie trzecie aktywnej siły roboczej.

Anse-a-Galets

Bowen

Cap-Haitien

Jacmel

Les Cayes

Port-de-Paix

Port-au-Prince

Porty lotnicze na Haiti

Języki

Głównymi językami Haiti są język haitański oraz język francuski, przy czym francuski jest językiem kultury oraz edukacji i jako taki ma wyższy prestiż społeczny. Rola haitańskiego rośnie jednak z roku na rok, ponieważ przez wielu Haitańczyków odbierany jest jako element własnej tożsamości. Wyłącznie religijne znaczenie (dla wyznawców voodoo) ma język langaj.

Skład etniczny

Wyspę w zdecydowanej większości zamieszkują Haitańczycy. 95% mieszkańców Haiti stanowią Murzyni, pozostałe 5% natomiast Mulaci i biali.

Religia

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:

• Katolicyzm – 56,7%

• Protestantyzm – 29,5% (gł. zielonoświątkowcy, baptyści i adwentyści dnia siódmego)

• Brak religii – 10,6%
• Tradycyjne religie plemienne – 2,2%
• Inni chrześcijanie – 0,6%

• Inne religie – 0,4%.

Kultura

Literatura haitańska tworzona jest głównie w języku francuskim, choć z roku na rok wzrasta znaczenie literatury tworzonej w języku haitańskim. Do twórców, którzy zdobyli sobie największe uznanie, także międzynarodowe, należą m.in. René Depestre (którego książka Hadrianna moich marzeń przetłumaczona została także na język polski), Dany Laferrière (także tłumaczony na polski), Jean Price-Mars, Jacques Roumain, Frankétienne oraz Edwidge Danticat.

Polacy na Haiti

Polacy na San Domingo

Na przełomie XVIII i XIX wieku na Haiti wybuchło powstanie czarnej ludności. Napoleon Bonaparte wysłał 3 półbrygady polskich żołnierzy z Legionów Polskich, aby stłumić rewoltę w najbogatszej francuskiej kolonii. Około 4000 z 5200 legionistów zginęło na wyspie zabitych przez żółtą febrę lub inne tropikalne choroby oraz przez zdobywających przewagę byłych niewolników dowodzonych przez wyzwoleńca Toussainta L’Ouverture. Tylko około 800 z nich powróciło do Francji lub zaciągnęło się do brytyjskiej armii kolonialnej. Niektórzy zostali piratami na Morzu Karaibskim. Wielu legionistów przeszło na stronę „czarnego generała” nie mogąc odnaleźć się w znienawidzonej roli zaborców. Czterystu legionistów osiadło na południu wyspy. W uznaniu dla zasług i waleczności Polaków Jean-Jacques Dessalines, przywódca antykolonialnego powstania, po pokonaniu francuskich wojsk ekspedycyjnych i proklamowaniu niepodległości Haiti, nakazał nadać im haitańskie obywatelstwo. Do dziś w górskich wioskach: Cazale, La Valee de Jackmel, Fond des Blancs, Port Salut i St. Jean du Sud żyją ich ciemnoskórzy potomkowie noszący przekręcone polskie nazwiska i odznaczający się pewnymi europejskimi cechami wyglądu.

Innym polskim akcentem było obwołanie królem Faustina Wirkusa, żołnierza wojsk amerykańskich okupujących Haiti na początku XX wieku. Ten syn polskiego górnika, urodzony w Rypinie, był wyznaczony przez Amerykanów do rozstrzygania lokalnych sporów. Kiedy odkrył, że część tubylców jest pochodzenia polskiego i ogłosił, że również jest Polakiem uznano, że zstąpił do nich zbawiciel. Haitańczycy uznali również za znak to, że jeden z lokalnych władców nosił to samo imię co Wirkus.

Zobacz też

• Haitańskie Siły Powietrzne
• Legia Naddunajska
• Ignacy Blumer
• Kazimierz Lux

Linki zewnętrzne

• Artykuł „Haiti: to co nie pokazują media korporacyjne”
• Galeria fotografii „Portraits Africa & Haiti”
• „Żołnierze bez ojczyzny. Legiony Polskie na Haiti”
• „Polacy na Haiti. Zdjęcia Polskich potomków.”
• Gazeta Wyborcza „Czarna Polonia” wywiad z prof. Leszkiem Kolankiewiczem
• Polacy na San Domingo