Mongolia

Mongolia
Монгол Улс Mongol Uls
Flago di Mongolia	Blazono di Mongolia
Nacionala devizo:
{{{Devizo}}}
Nacionala himno:
Bügd Nairamdakh Mongol
[[File:{{{Audio_ligilo}}}]]
{{{Imajo_informo}}}
Urbi:
Chefurbo:	Ulan Bator
· Habitanti:	942,705 (2005)
· Dato:	{{{Dato_chefurbo}}}
· {{{TituloChefurbo2}}}:	{{{Chefurbo2}}}
· Habitanti:	{{{Lojanti_chefurbo2}}}
· Dato:	{{{Dato_chefurbo2}}}
· {{{TituloChefurbo3}}}:	{{{Chefurbo3}}}
· Habitanti:	{{{Lojanti_chefurbo3}}}
· Dato:	{{{Dato_chefurbo3}}}
Precipua urbo:	Ulan Bator
· Habitanti:	{{{Lojanti_precipua}}}
Linguo:
Oficala linguo:	{{{Oficala_linguo}}}
Lingui:
Oficala lingui:	mongoliana
Nacionala linguo:	{{{Nacionala_linguo}}}
Nacionala lingui:	{{{Nacionala_lingui}}}
Regionala linguo:	{{{Regionala_linguo}}}
Regionala lingui:	{{{Regionala_lingui}}}
Etnii:
· {{{Etnii_procenti}}}	{{{Etnii}}}
· {{{Etnii2_procenti}}}	{{{Etnii2}}}
· {{{Etnii3_procenti}}}	{{{Etnii3}}}
· {{{Etnii4_procenti}}}	{{{Etnii4}}}
· {{{Etnii5_procenti}}}	{{{Etnii5}}}
· {{{Etnii6_procenti}}}	{{{Etnii6}}}
· {{{Etnii7_procenti}}}	{{{Etnii7}}}
· {{{Etnii8_procenti}}}	{{{Etnii8}}}
· {{{Etnii9_procenti}}}	{{{Etnii9}}}
· {{{Etnii10_procenti}}}	{{{Etnii10}}}
Demonimo:	{{{Demonimo}}}
Guvernerio:
Tipi:	Republiko
· Prezidanto:	Tsakhiagiin Elbegdorj
· Prezidisto (serbo):	{{{Serbiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (kroato):	{{{Kroatiana_prezidisto}}}
· Prezidisto (Bosno):	{{{Bosniana_prezidisto}}}
· Ko-princi:	{{{Ko-princi}}}
· Ko-princi:	{{{Chefi_di_la_Kongreso_dil_Populo}}}
· General-guverniestro:	{{{Generala_guverniestro}}}
· Chefministro:	Chimediin Saikhanbileg
Legifantaro:	[[{{{Legifantaro}}}]]
Historio:
· {{{Historio}}}:	{{{Historio_dato}}}
· {{{Historio2}}}:	{{{Historio2_dato}}}
· {{{Historio3}}}:	{{{Historio3_dato}}}
· {{{Historio4}}}:	{{{Historio4_dato}}}
· {{{Historio5}}}:	{{{Historio5_dato}}}
Surfaco:	(19ma granda)
· Totala:	1.564.115,75 km²
· Aquo:	0,43%
Habitanti:	(140ma granda)
· Totala:	2,736,800 (2009)
· Denseso di habitantaro:	1,75 hab./km²
KLP (KPP):
· Totala:	{{{KLP_KPP_totala}}}
· Segun persiono:	{{{KLP_KPP_segun_persiono}}}
KLP:
· Totala:	{{{KLP_totala}}}
· Segun persiono:	{{{KLP_segun_persiono}}}
Gini:	([[{{{Gini_yaro}}}]])
	{{{Gini_chanjo}}} {{{Gini}}}
	{{{Gini_valoro}}} · {{{Gini_rango}}}
IHD:	([[{{{IHD_yaro}}}]])
	{{{IHD_chanjo}}} {{{IHD}}}
	{{{IHD_valoro}}} · {{{IHD_rango}}}
Pluse informi:
Valuto:	Tugrug
· Abreviuro:	{{{Abreviuro}}}
· Simbolo:	{{{Simbolo}}}
Tempo-zono:	{{{Tempo_zono}}}
· Somero tempo:	{{{Somero_tempo}}}
Dato-formato:	{{{Dato_formato}}}
Veho-latero:	{{{Veho_latero}}}
Telefono-kodexo:	{{{Telefono_kodexo}}}
ISO:	{{{ISO}}}
	{{{ISO2}}}
	{{{ISO3}}}
Reto-domeno:	.mn
Reto-domeni:	{{{Reto_kodi}}}
	{{{Reto_kodo2}}}
	{{{Reto_kodo3}}}
	{{{Reto_kodo4}}}
	{{{Reto_kodo5}}}
Precipua religio:	Tradicionala religii 31,2%, Ateismo 30,7%, Budismo 22,5%
Oficala retosituo:	{{{Oficalaretosituo}}}

Mongolia esas lando en nord Azia inter Rusia en nordo, e Populala Republiko di Chinia en sudo.

Bazala fakti pri Mongolia.

Historio

Videz anke: Historio di Mongolia.

Homo erectus ja habitis Mongolia 850,000 yari ante nun. Depos prehistoriala tempi Mongoliana teritorio habitesis da nomada populi qui, delore, formacis granda konfederuri qui ganis evidenteso. La maxim anciena de ta populi, le Xiongnu, formacis konfederuro sub l'imperiestro Modu Chanyu ye 209 aK. Balde li divenis granda minaco kontre Qin dinastio en Chinia.

Dum la fino di la 12ma yarcento, Temujin komencis unionar Mongola tribui. En 1206 Temujin recevis la krono di rejio unionita kun titulo di Chingiz-kano. Dum 13ma yarcento Mongolia esis la centro di Mongola imperio, la maxim granda imperio di la historio en extenso: dum lua maxima extenso, l'imperio kovris cirkum 33 milion km², e havis plu kam 100 milion habitanti.

Pos la morto di Chingiz-kano, l'imperio dividesis en 4 rejii, qua preske divenis komplete nedependanta en 1259, kun la morto di Möngke Khan. Lasta mongola imperio, Yuan Mongola Imperio, kreita en 1271 da Kublai Khan, falis en 1368.

mandjurii vinkis Mongoli en 17ma yarcento. La mandjura dominacajo duris plu kam 200 yari.

Kande Qing dinastio falis en Chinia en 1911, Mongolia deklaris su nedependanta. Ma Chinia nur vinkesis en 1921, pos la helpo di Sovietia. Populala Republiko di Mongolia proklamesis en 1924, pos la morto di Bogd Khan, religiala chefo di mongoli. Dum 1920a yari, preske 1/3 di Mongoliana maskula habitanti esis budista monaki.

En 1928 Khorloogiin Choibalsan asumis povo. Il komencis kolektivizuro di vend-brutari, destruktis budista monakeyi, e persekutis personi konsiderita "enemiki di la populo". Politikala purgi simila a Stalinana komencis en 1937 e rezultis plu kam 30,000 morti. En 1931 l'invado di Mandjuria da Japoniani divenis minaco a Mongolia. Tamen, en 1939 Sovietiani sucesoze defensis Mongolia de Japonian invado.

En agosto 1945 Mongoliana trupi partoprenis en strategial atako kontre Japoniani en Mandjuria. En 20 di oktobro 1945 eventis refer-voto en Chinia pri la nedependo di Mongolia. L'ideo di nedependo vinkis, e Chinia aceptis agnoskar ol. Pos l'estabileso di Populala Republiko di Chinia la du landi agnoskis su rispektive, en 6 di oktobro 1949.

La 26ma di januaro 1952 Yumjaagiin Tsedenbal asumis povo. Ilu kondamnis la personaleso-kulto a Choibalsan. Mongolia kontinuis proxim politikala a Sovietia pos la Chinia-Sovietiana rupteso dum la 1950a yari. En 1980 cirkum 55,000 Sovietiana soldati restis en Mongolia. Dum lia vizito a Moskva en 1984 Tsendenbal sufris severa morbo, e rapide Mongoliana parlamento remplasis il da Jambyn Batmönkh.

Perestroika e glasnost komencita da Mihail Gorbachov en Sovietia rapide afektis Mongolia. Unesma protesti pri demokratio komencis la 10ma di decembro 1989 e la 9ma di marto 1990 komunista guvernerio renuncis. En julio sam yaro eventis elekti, ed l'opozanta partisi obtenis majoritato en la parlamento. En 1992 lando adoptis nova konstituco e supresis "Populala Republiko" de la nomo di lando. En 1993 unesma-foye ne-komunista partisi vinkis un elekto.

Politiko

La Granda Statala Asemblo di Mongolia.

Mongolia esas demokratiala parlamentala republiko. La prezidanto elektesas dal populo por 4-yara periodo, ma havas precipue simbolala povo. La Parlamento (Ulsyn Ich-Hural, Granda Statala Asemblo, o Granda Hural) havas 76 membri qui elektesas direte dal populo por 4-yara periodo. Li elektas la chefministro, qua esas la chefo di guvernerio.

La Partiso dil Populo - de 1921 til 1990 nomizita Revolucionala Partiso dil Populo - formacis la guverno de 1921 til 1996 (en sistemo kun unika partiso til 1990) e de 2000 til 2004. De 2004 til 2006 ol esis parto di koalisuro kun Demokrata Partiso e kun altra du partisi, e pos 2006 ol esis la maxim granda partiso en du altra koalisuri. En elekto qui eventis la 28ma di julio 2012 quankam nula partiso obtenis la majoritato la Demokrati recevis plu voti kam altra partiso, e lua chefo, Norovyn Altankhuyag, divenis chefministro la 10ma di agosto 2012. Nuna chefministro esas Chimedyn Saikhanbileg, qua asumis la 21ma di novembro 2014.

Nuna konstituco adoptesis en 1992 e sufris revizi en 1999 ed en 2001. Ol grantas multa yuri, exemple religala libereso e expreso-libereso.

Geografio

Mapo di Mongolia kun lua provinci, precipua urbi e voyi.

Baktriana kameli en Gobi dezerto.

Mongolia esas la 19ma maxim granda lando dil mondo en totala surfaco. Granda parto di lua teritorio kovresas da stepi o da Gobi dezerto. Foresti kovras 11.2% dil teritorio.

La nordo e la westo di lando kovresas da montari. La maxim alta essas Altai montaro, qua extensas de nord-westo til sud-westo di lando. L'erodata Khangai montaro anke extensas de nord-westo til sud-westo, ed okupas la centro di lando. Fine la Khentii montaro, qua extensas de la frontiero kun Rusia til la nordo di Ulan Bator. La maxim alta monto di lando esas monto Khüiten, kun 4,374 metri di altitudo.

La klimato esas temperema, kun moderema temperaturi en somero e kolda vintri. Pluvo varias de 200 til 350 mm omnayare en nordo, e de 100 til 200 mmm omnayare en sudo.

Ekonomio

Videz anke: Ekonomio di Mongolia.

Demografio

Kalka-Mongoli reprezentas cirkum 81% de totala habitantaro. Altra grupi esas Kazaki (4,3%), Dörvöd (2,3%), Buriati, ed altra. La maxim granda urbo esas Ulan Bator, kun plu kam 1 milioni habitanti en 2008. Altra importanta urbi esas Erdenet (plu kam 80,000 habitanti) e Darkham (cirkum 74,000 habitanti en 2008).

Kulturo

Tradicionala muzikisto pleas morin khuur.

Naadam esas la precipua somerala festivalo.

La maxim anciena verko en Mongoliana linguo esas "La sekreta historio di Mongoli", skribita por royala familio kelkatempe dum la 13ma yarcento, pos la morto di Chingiz-kano. Pos la 17ma yarcento, granda nombro di verki esis prezervita. La maxim anciena dramato en Mongoliana skribesis da Dulduityn Danzanravjaa cirkum 1831.

La precipua nacionala festivalo esas Naadam, qua organizesas dum centi di yari ed eventas dum tri dii en la somero. Ol konsistas ek konkursi pri tri tradicionala Mongola sporti: arkpafado, kavalo-konkursi, e Mongola lukto. Nune ol eventas de la 11ma til la 13ma di julio, omnayare.

Ante 20ma yarcento granda parto di arto havis religiala funciono, e havis religiala influo. Tradicionala muziko influesas forte de nomadeso, de naturo e de tradicionala religii e de Budismo. Un di la tradicionala instrumenti de Mongolia esas morin khuur. L'unesma rock-bando esis Soyol Erdene, e fondesis dum la 1960a yari kun influo de The Beatles. Pos la 1990a yari altra jenri, exemple rap, techno e hip-hop aparis.

Nur en 1930 l'unesma profesionala teatro fondesis en Ulan Bator. La cinemo aparis dum socialist-epoko ed unesme uzesis por ideologiala propagando. L'unesma filmi esis pri populala legendi e revolucionala heroi. Pos l'adopto di demokratio cinematografisti komencis serchar internaciona parteneri por krear granda produkturi, exemple Japoniana-Mongoliana filmo Genghis Khan. La filmo Ingen nulims ("Historio pri ploranta kamelo") da Byambasuren Davaa e Luigi Falorni nominesis por Oscar-premio pri maxim bona dokumentala filmo stranjera en 2005.

Tradicionala sporti en Mongolia esas arkpafado, kavalo-konkursi, e Mongola lukto. Altra sporti, exemple basketbalo, altra lukti (tae-kwon-do, judoo), pezajo-elevado, futbalo ed altra, anke divenis populara dum recenta yari. Plu multa Mongoliana tablotenisti nune konkursas internacione.