Lingua djudeo-espanyola

de Vikipedya, la ansiklopedya líbera
Saltar a: navigación, buxcar
     
Djudeo-espanyol/גודיאו-איספאנייול
Favlado prinsipalmente en: * Yisrael, Turkiya, Bosnia i Hersegovina, Gresia, Masedonia i Bulgaria
Favlantes: 150.000
Klasifikasiyon jenetika: Indoevropea

 Italiko
  Grupo Romanze
   Romanze
    Italo-okzidental
     Subgrupo Okzidental
      Ibero-romanze
       Ibero-okzidental
        Djudeo-espanyol

Estatus ofisial
Lingua rekonosida por: Yisrael
Regulado por: Autoridad Nasionala del Ladino
Kodigo
ISO 639-1 -
ISO 639-2 lad
ISO 639-3 lad

El Djudeo-espanyol (/dʒudeo espanjol/) o ladino (גודיאו-איספאנייול) es la lingua avlada por los sefardim, djudios ekspulsados de Espanya en 1492. Es una lingua derivada del espanyol i avlada por 150.000 personas en komunitas en Israel, la Turkiya, antika Yugoslavia, Gresia, Marroko, entre otros.

Ladino o "Djidio" es una lingua djudeo-romanse, kualo leksiko es derivado prisipalmente del Viejo Kastiyano i del Ebreo. La relasyon del Ladino kon el Espanyol Kastiyano o "Espanyol Halis" es parejida kon la del Idish ke avlavan los ashkenazim kon el Aleman. Los avlantes son aktualmente kaji i solo djudios sefaradim, kualas famiyas, por enshemplo, binieron de Salonika, Sarajevo, Skopia, Rodas, Izmir i de Istanbul. Ama fina empesijos del syeklo XX, munchos goym la avlavan en Salonika, ande era la su lingua prinsipala.

El Ladino ay guadrado la prenunsiasion de los fonemas [ʤ] i [ʒ] del Viejo Kastiyano, kualos se trokaron en [x] en Kastiyano moderno. La "j" en /dijo/ es prenunsiada komo ח (ḥet) [x] en Espanyol Kastiyano, ansina en el Nord de Afrika, en la hakitia re-kastiyanizada del siekolo XIX, enmientras ke guadrada komo "j" franzesa [ʒ] o "dj" engleza [ʤ], o inda "sh" [ʃ], en muestra alingua. El Ladino tiene ansina un fonema [x] ke mos viene del Ebreo (ḥet seguido por kaf final o medial (חכ o חך). Tambien guadra la Z "francesa" [z], ke en espanyol kastiyano se troko en [θ] i en el espanyol de Amerika en [s].

En dingunas redjiones ansina se dezveloparon trokamientos mui proprios de muestra alingua i ke la deferensian del Kastiyano Moderno, komo por enshemplo "muestro", "mozotros" i "eshfuenyo" por "nuestro", "nosotros" i "sueño" en Izmir i Estambol. Su estruktura gramatikala es muncho i bien parejida a la lingua espanyola, ama kon biervos a la orijin en Ivrit, Portugez, Fransez, Turko, Grego, i del Eslavo (Serbocroata i Bulgaro), de akodro a donde moraban los favlantes i por modre de la enfluensya politika i ekonomika de las otras linguas en la vida de kadaldia.

Partaja kon otros dialektos del Kastilyano (komo Andalus i Amerikano) el yeismo, ke kere dizir ke la diferensia entre LL (ly) i Y se depedrio. Ama, a deferensia del kastiyano andalus i del rioplatense, el fonema para LL y Y es Y (i semikonsonante) i no DJ o J (sonidos ke no se depedrieron en el djidio, dunke no se pueden trokar sin trokar la sinyifikasion).

Partaja tambien kon el espanyol halis la pedrida de la deferensya entre B i V, malgrado ke akorruto se auzan las dos letras en la eskritura, ama sin valor fonetiko. Sus vokales son las del kastiyano, i ansina las del ivrit sefardit de RaDaK: a, e, i, o, u.

El ladino no konose Usted non vuesa / su merced, komo si el espanyol kastiyano: para el tratamiento de respekto, se uza vos en Marroko i el / eya en oriente.

Nombre de la Lingua[trocar | editar código]

El nombre "Ladino" es una variante de "Latin". La alingua es tambien yamada "Djudeo Espanyol", "Sefaradi", "Djidio" o "Djudio", "Djudezmo", i ansina simplemente "Espanyol", "Espaniolit", "Espanyolit", "Spaniolit" (komo en lashon) o "Espanyoliko muestro". Ansina, en el Nord de Afrika, Hakitía (ke puedeser ke seya del biervo Arabo haka حكى, "kontar/dizir") kere dizir el dialekto de los sefardim ke moraban en el Magreb, espesyalmente en Marroko. En Oran (Arjelia) se dizia ansina Tetuani, por modre de la sivdad del nord del Marroko, Tetuan, a kavza de ke munchos djidios de ke moravan en Oran venian de akea sivdad.

De akodro a Ethnologue,

El nombre "Djudezmo" o "Djudesmo" es uzado por los linguistos djidios, "Djudeo Espanyol" o solo "Djidio" por los djidios turkanos, "Judeo Spanish" por los filologos romansistos, "Ladino" por kaji todo el mundo, espesyalmente, en Israel i "Hakitia" por los djudios marrokanos.

La orijin del biervo "Ladino" no es kolay. En la Espanya antes de la ekspulsion keria dizir solo "Romanse". La unika "djudeo lingua" era el "Ladino de Targum", el ke auzaban los rabanos para tresladar / traduizir los eskritos en ivrit o arameo i ke las djentes pudieran meldar en eyos sin menester de un "ladinador". Por esto, autores komo Haim Vidal Sephiha guadran el biervo "Ladino" solo para la lingua uzada en las traduksyones relidjiozas komo la Biblia de Ferrara.

Este Ladino (djudeo espanyol kalko) es diferente de la lingua de kadaldia, el Djudeo-espanyol vernakular porke:

  1. El primero nunka se avlo en la vida kotidiana, ama si el sigundo
  2. El primero se auzaba ya antes de la ekspulsion, enmientres ke el sigundo se dezvelopa en el eksilo sefaradi de la Mar Mediterraneo donpues de la ekspulsion (diferensiandosen el espanyol kastiyano i el djidio dezde empesijos del siekolo XVI)
  3. El primero se guadra komo lingua de targum i liturjia / tefila ansina en el Eksilo Oksidental (Olanda, Londra i Fransia) ke en el Oriental i en el Magreb / Nord de Afrika, enmientres ke el djudio espanyol vernakular se dezvelopa solo en el eksilo Mediterraneo.
  4. El Ladino (Djudeo-espanyol Kalko) tiene un leksiko prinsipalmente espanyol (i kaji absolutamente romanse) ama una gramatika del Ivrit, es dizir, semitika, porke el targum respekta la logika del teksto original. Esta traduksion "palavra por palavra" trusho el menester de krear formas partikulares komo "dizien" para tresladar "omer" ("el ke dize"), i no idiomatikamente "disho" o "dize", o "era dizien" i no "dizia", komo se tresladaria en djudezmo (vernakular). Ansina topamos la reduplikasion del artikolo definido, komo en ivrit: sustantivo i adjektivo lo aresiven igualmente komo en ha-laylah ha-zeh, la noche la esta i no esta noche[1]). Este uzo del artikolo lo toparemos en la poesya i en el favlar afektivamente enfatiko en el djudeo espanyol vernakular, kon el objektivo de pareser viejo i literario.

El Djidio Vernakular es una lingua romanse, kon una gramatika kaji kompletamente komo la del Kastiyano en djeneral, ama kon una evolusyon propria en la fonetika i el leksiko. Tiene munchos biervos ke provienen de otras linguas, i partikularidades gramatikalas aisladas ke amostran la enfluensya de otras linguas (por enshemplo, salonikli o izmirli, del turko, o ladronim o haraganut, ande la terminasyon en ivrit se produize por el parejido del final -on i -an kon un markador de adjektivos en ivrit), ama es estrukturalmente i en majorita una lingua espanyola.

Istoria i Variantes[trocar | editar código]

Fina la ekspulsion de la Espanya, la lingua de kaladia ke favlavan los djidios espanyoles era kaji i la mezma (si non la mezma) de la de los goyim. Egziste otro biervo ke es zarim igual ke goyim (estranjeros) i es mas djusto para uzarlo.

Ama donpues de la ekspulsion, la lingua de kadaldia (vernakular) fue enfluensiada por la lingua de "meldadura" (el Ladino) i por las linguas lokales (komo Grego i Turko). Enmientres ke la lingua kastiyana-espanyola se dezvelopava paralelamente embasho la enfluensia i regulasion de la Akademia (kreada endjuntos la ekspulsion), las komunitades ke estavan leshos guadraron biervos i fonetika, ekspresiones i kantes, i dezveloparon sus proprio favlar kon reglas fonetikas partikulares i redjionalas, por enshemplo, espesyalmente en el dialekto turkano:

  1. Metateza VCrV-VrCV: vedre, godro, guadrar, ande favlar espanyol konserva verde, gordo i guardar.
  2. Nos-Mos: por ekstension del final de la primera persona plural ("melda-mos") se konstruye "mos meldamos" endjuntos kon "nos meldamos", i ansi "mozotros". Siguro ke por atakanar los yerros al empesijo, se konstruye astonses "maestros" i "mozos".
  3. sue-eshfue (eshfuegra i eshfuenyo) o nue-mue (muevo, mueve (9), pero "esmuera" o "nuera", para no dizir "muera" ke kere dizir morir en el avlar Turkano.

Ansina, se guadraron biervos de otros dialektos espanyoles ke se depedrieron en espanyol halis, komo "lonso" (asturiano), "anyada", "eskarinyo", "eskerensya" i "luvya" (aragones) o "ainda" (galego-portuges), ansi ke biervos de orijin arabo ("alhad") o grégo ("pirón").

Kon la arrivada de los anusim ("forsados") ke fuyieron de Portugal al Nord de Afrika i Salonika en el siekolo XVII, la enfluensya del portugez munchiguo un poko, por enshemplo, "avagar" / "avagariko". Yay kenes kreyen ke el favlar Monasterli i de Sarajevo (ande akorruto O-U i E-I, espesialmente kuando son las dalkavas letras de un biervo) esta enfluensiado por el favlar portugez.

Se deferensyan dos grandes grupos dialektales: el oksidental (haketia, tetuani), kon mas enfluensya del arabo, mas kontakto kon el espanyol halis i deferensias en biervos komo "leer" ("meldar" sólu para lo relijiozo), i el oryental (djudezmo o djidio), ande pueden distingirse uno turkano i otro italo-balkaniko (kon las isolas de Rodas i Kos), kon mas enfluensia del italiano, el franzes i el turkano, afilu del grego i lenguas eslavas.

Ortografiya[trocar | editar código]

Aktualmente, el djudeo-espanyol se eskrive mas akorruto en el Alefbet latino, amá y aya diferensyas entre las propuestas eksistentes. Por enshemplo, y ay kenes kreyen en auzar una ortografia etimologika, ke guadre la eskritura del syéklo kindje (XV), o adaptar a la del espanyol kastiyano aktual. En la Turkiya se uza el alefbet turkano, kualo es prisipalmente fonetiko, i en Fransia, es komun uzar la ortografia franzesa (espesyalmente "ch" i "tch" por "sh" i "ch", respectivamente). Ama, avagar avagar, la ortografiya de Aki Yerushalayim empiesa a tornarse mas komun (esta es la ortografiya ke guadramos en este teksto i en la Vikipedia en Ladino en Alefbet Latino).

Ansina se eskrive en alefbet ivreo, espesyalemente en Israel. Antikamente, era mas komun kon karakteres rashi ke en kuadrada, i se auzaba en una eskritura manuskrita partikolar i mui ermoza ke se yama "solitreo". Este uzo de eskrivir romanse (djudio) en letras del alefbet ivreo se konose ansina komo "alhamiado" (komo se yamaba tambien kuando era en letras arabes). Y ay tekstos eskritos en alefbet grego (en Gresia) i siriliko (en la antika Yugoslavia i en Bulgaria) ama no era un uzo komun.

Alefbet en Ortografiya Aki Yerushalaim[trocar | editar código]

A: "alhad" (sunday, dimanche, domingo; del arabo "al-had", primer dia de la semanada), "arba" (eve, veille, víspera/alba; del ivrit 'erev)

B: prenunsiada sin diferensia kon V, "biervo" (word, mot, palabra/verbo), "bruyido" (noise, bruit, ruido), "boz" (voice, voix, voz)

CH: tsh, komo CH en engles i en kastiyano halis, "chapines" (shoes, chaussures, zapatos), "chikez" (childhood, enfance, niñez)

D: "debasho" (under, sous, debajo), "dubio" (doubt, doute, duda)

DJ: komo "jeep" en engles, "djudio" (jewish, juif, judío), "kunduradji" (shoemaker, cordonnier, zapatero)

E: "echar lashon" (to chat, bavarder, charlar), "eskerensya" (longing, regret, añoranza/querencia)

F: "fazer" (to do, faire, hacer), "fishugar" (to disturb, déranger, molestar/fisgar)

G: g, siempre komo "gu" (fr, esp) o "gh" (ita), "golor" (smell, odeur, olor), "gizar" (to cook, faire la cuisine, guisar)

H: X, komo J en kastiyano halis, CH en aleman o HET en ivrit, "hazino" (ill, malade, enfermo), "haham" (wise, sage, sabio; tambien, Rabi o Rubi emportante)

I: "ishalla" (God willing, plaise à Dieu, Ojalá), "inyeto" (grandson, grand fils, nieto)

J: komo J en franzes, "ijo" o "fijo" (son, fils, hijo), "vijitar" (to visit, rendre visite, visitar)

K: "kaji" (almost, presque, casi), "kale" (it must, il faut, debe) *(no se uzan C o Q para eskrivir sonido K)

L: "lonso" (bear, ours, oso), "luenga" (tongue, langue, lengua)

M: "mazaloso" (lucky, chanceux, suertudo), "merkar" (to buy, acheter, comprar/mercar)

N: "nono" (grandpa, grand père, abuelo), "negro" (bad, mauvais, malvado/malo) ***(la kulor es "preto" / black, noir, negro)

NY: komo Ñ en espanyol halis, GN en franzes o italiano, "anyada" (year, année, año), "esfuenyo" (dream, rêve, sueño)

P: "pishin" (quickly/fast, tout de suite/vite fait, en seguida/rápido), "pezgado" (heavy, lourd, pesado)

R: "ridoma" (bottle, bouteille, botella), "roz" (pink, rose, rosa)

S: "safanorya" (carrot, carrote, zahanoria), "sedakero" (beggar, mendiant, mendigo)

SH: komo SH en engles o CH en franzes, "shukur" (thanks, merci, gracias), "shushulera" (diarrhea, diarrhée, diarrea)

T: "tanyer" (to play an instrument, jouer un instrument, tocar un instrumento/tañer), "topar" (to find, trouver, encontrar/topar)

U: "uniko" (only/unique, seul/unique, único), "umo" (smoke, fumée, humo)

V: prenunsiada sin diferensia kon B, "vava" (grand mother, grand mère, abuela), "venir" (to come, venir, venir)

Y: siempre komo I, "yerrarse" (to make a mistake, se tromper, equivocarse/errar), "yelado" (cold, froid, helado/frío)

Z: siempre komo Z franseza, "zor" (hard/difficult, difficile, difícil), "zirguela" (prune, prune, ciruela)

Kantes[trocar | editar código]

Munchos kantes relijiozos en Ladino son traduksiones del Ivrit. Por enshemplo, Ein k'Eloheynu en Ladino es:

Non komo muestro Dio,
Non komo muestro Sinyor,
Non komo muestro Rey,
Non komo muestro Salvador.
Ken komo muestro Dio,
Ken komo muestro Sinyor,
Ken komo muestro Rey,
Ken komo muestro Salvador.
Bendicho el muestro Dio,
Bendicho muestro Sinyor,
Bendicho muestro Rey,
Bendicho muestro Salvador.
Tu el muestro Dio,
Tu el muestro Sinyor,
Tu el muestro Rey,
Tu el muestro Salvador.
etc.
Kuando el Rey Nimrod (Adaptasyon) When King Nimrod (English translation)
Kuando el Rey Nimrod al kampo saliya
mirava en el syelo i en la estreyeriya
vido una lus sankta en la djudería
ke avia de naser Abraham Avinu.
When King Nimrod went out to the field
He looked into the sky and the stars
He saw a holy light in the Jewish quarter
Because Abraham our father was going to be born.
Abraham Avinu, Padre kerido
Padre bendicho, la luz de Israel.
Abraham Avinu [our Father], dear father
Blessed Father, light of Israel.
Luego a las komadres enkomendava
ke toda mujer ke prenyada kedasse
si no pariera al punto, la matasse
ke avía de naser Abraham Avinu.
Then he was telling all the midwives
That every pregnant woman
Who did not give birth at once was going to be killed
because Abraham our father was going to be born.
Abraham Avinu, Padre kerido
Padre bendicho, luz de Israel.
Abraham Avinu, dear father
Blessed Father, light of Israel.
La mujer de Terach kedó prenyada
i de día en día el le preguntava
¿Deké tenésh la kara tan demudada?
eya ya sabía el bien ké tenía.
Terach's wife was pregnant
and each day he would ask her
Why do you look so distraught?
She already knew very well what she had.
Abraham Avinu, padre kerido
Padre bendicho, luz de Israel.
Abraham Avinu, dear father
Blessed Father, light of Israel.
En fin de nueve meses parir kería
iva kaminando por kampos y vinyas,
a su marido tal ni le deshkuvría
topó una meará, ayí lo pariría
After nine months she wanted to give birth
She was walking through the fields and vineyards
Such would not even reach her husband
She found a manger; there, she would give birth.
Abraham Avinu, Padre kerido
Padre bendixo a la luz de Israel.
Abraham Avinu, dear father
Father who blessed the light of Israel.
En akeya ora el nasido favlava
"Andávos mi madre, de la meará
yo ya topo kén me alexasse
mandará del syelo ken me akompanyará
porke só kriado del Dio bendito."
In that hour the newborn was speaking
'Get away of the manger, my mother
I will somebody to take me out
He will send from the heaven the one that will go with me
Because I am a servant of the blessed God.'
Abraham Avinu, Padre kerido
Padre bendicho, luz de Israel
Abraham Avinu, dear father
Blessed Father, light of Israel.
 
Por una Ninya
(kante de Sofia, Bulgaria)
For a Girl (English translation)
Por una ninya tan fermoza
l'alma yo la vo a dar
un kuchilyo de dos kortes
en el korason entro.
For such a beautiful girl
I will give my soul
a double-edged knife
pierced my heart.
No me mires ke'stó kantando
es lyorar ke kero yo
los mis males son muy grandes
no los puedo somportar.
Don't look at me; I am singing,
it is crying that I want,
my sorrows are so great
I can't bear them.
No te lo kontengas tu, fijika,
ke sos blanka komo'l simit,
ay morenas en el mundo
ke kemaron Selanik.
Don't hold your sorrows, young girl,
for you are white like bread,
there are brunette girls in the world
who set fire to Thessaloniki.

Egzemplo[trocar | editar código]

Idioma djudeo-espanyol:
El djudeo-espanyol, djudio, djudezmo o ladino es la lingua avlada por los sefardim, djudios ekspulsados de la Espanya enel anyo 1492. Es una lingua derivada del espanyol i avlada por 150.000 personas en komunitas en Israel, la Turkiya, antika Yugoslavia, la Gresia, el Marroko, Puerto Riko i la adá de Mayorka, entre otros.

Lingua kastilyana:
El judeoespañol o ladino es la lengua hablada por los sefardíes, judíos expulsados de España en 1492. Es una lengua derivada del español y hablada por 150.000 personas en comunidades en Israel, Turquía, la Antigua Yugoslavia, Grecia, Marruecos, Puerto Rico y la isla de Mallorca, entre otros.

Lingua inglesa:
Judeo-Spanish or Ladino is a language spoken by the Sephardim, Jews expelled from Spain in 1492. It is a language derived from Spanish and spoken by 150,000 people in communities in Israel, Turkey, the former Yugoslavia, Greece, Morocco, Puerto Rico, and the island of Majorca, among others.

Referensias[trocar | editar código]

  1. "Clearing up Ladino, Judeo-Spanish, Sephardic Music" Judith Cohen, HaLapid, winter 2001; Sephardic Song Judith Cohen, Midstream July/August 2003
  • Hemsi, Alberto: Cancionero Sefardí
  • Molho, Michael: Usos y costumbres de los judíos de Salónica (1950)
  • Markus, Shimon, Ha-safa ha-sefaradit-yehudit (the Judeo-Spanish language): Jerusalem, 1965
  • Габинский, Марк А. Сефардский (еврейско-испанский) язык (M.A. Gabinsky. Sephardic (Judeo-Spanish) language, in Russian). Ştiinţa: Chişinău, 1992.
  • Kohen, Elli; Kohen-Gordon, Dahlia. Ladino-English, English-Ladino: Concise Encyclopedic Dictionary. Hippocrene Books: New York, 2000
  • Socolovsky, Jerome. "Lost Language of Ladino Revived in Spain", Morning Edition, National Public Radio, March 19, 2007. [1]

Ver endemas[trocar | editar código]

Enlasos eksternos[trocar | editar código]


 
Linguas djudias
Star of David.svg

Aragonit | Buhori | Djidi | Djudeo-Arabo | Djudeo-Bereber | Djudeo-Espanyol | Djudeo-Golpaygani | Djudeo-Hamedani | Djudeo-Malayalam | Djudeo-Marathi | Djudeo-Shirazi | Djuhuri | Gruzini | Haketia | Hulaulá | Italkit | Idish | Ivrit | Karaimit | Katalanit | Kaylinya | Krimchak | Kwara | La'az | Lishán Didán | Lishana Deni | Lishanid Noshan | Lusitaniko | Sarfatiko | Shuadit | Tetuani | Yevanitiko