Judentum

Judedum

Dr Davidschdärn (hebräisch magen david = S Schild vom David) isch in dr Neuziit s Symbol vom Judedum und vom jüdische Volk

Mit Judedum meint me alles, was mit em jüdische Volk zdue het: si Religion, Traditione, Kultur und d Jude sälber as Volk.

D Jude

Definitione

Die jüdischi Orthodoxii het än eifachi Definition für wär ä Jud isch: jede wo von erä Jüdin gebore worden isch und kai anderi Religion agnoh het oder wär sich gemäss em jüdische Gsetz, dr Halacha, zum Judedum bekehrt het. Das isch zwar nur ei mögligi Definition, aber die wo zur Ziit im Schdaat Israel Gsetz isch und si Uswirkig uf vili Aschbäkt vom Läbe dört het. Bi dr Gründig vo Israel isch dr leitend Gedanke gsi, ass Israel für jede Mensch, wo sich as Jud gseht, und siini nöggschde Aghörige söt e Heimet si. Dr Schdaat het sich denn au mit erä eidlige Erklärig zfriide gä. Im Lauf vo de Johr hai die orthodoxe israelische Bardeie es fertig brocht, ihri Definition vom Judsii im Gsetz zverankere.

D Nidjude (und au vili Jude) nämme s im allgemeine nid so gnau und akzeptiere ass wenn öbber will Jud si, chann er. Das bedütet im allgemeine ass er jüdischi Feschter fiirt und jüdische Organisatione aghört.

Für d Judehasser hingege isch s Wort Jud ä Schimpfwort und si behaupte d Jude siige ä Gfohr für die ganzi Menschheit und si chönne sich nid verändere, wie dr Erasmus von Rotterdam behauptet het: 'Jud bliibt Jud.' Dorum si d Jude wo konvertiert hai z Schbanie und z Bortugal, die 'neue Chrischte', nie wirklig as Chrischte akzeptiert worde und wiiterhi verfolgt worde. Wie bi de orthodoxe Jude isch bi de moderne Antisemite d Abschdammig s wichdigschte gsi, aber si hai kai Underschiid gmacht zwüsche dr müeterlige und dr väterlige Linie. Bi de Nationalsozialischte isch die 'rassischi Unreinheit' dur s Bluet vermiddlet worde, so hai sie vo Halb-, Viertel und Achteljude gredet, je nach däm wievil jüdischi Vorfahre öbber gha het.

S Volk

Wil s Judedum alli Aschbäkt von erä menschlige Gmeinschaft umfasst, si d Grubbierige innerhalb vom Judedum sehr vilfältig.

Ä Kongregation in erä reformierte Synagoge, wo d Manne und Fraue zsämme sitze

D Jude wärde ihrer Kultur noh in europäischi und öschtligi Jude iideilt, oder ihrer hischdorische Umgangsschbrooch noh in Aschkenasim ('dütschi' Jude), wo Jiddisch gschwätzt hai, und Sepharadim ('spanischi' Jude), wo Ladino gredet hai. Wenn s au nid vil Aschkenasim git, wo in öschtlige Länder, d.h. in Persie, dr Türkei oder in arabische Länder, läbe, het s doch nid wenig Sepharadim, wo vor dr schbanische Inquisition in anderi europäischi Länder gflüchtet si. Es git chliineri Grubbe wie die jüdische Gmeinde im Irak, im Jemen oder in Äthiopie, wo hischdorisch nie Ladino gschwätzt hai und dorum nit zu de Sepharadim zelt wärde.

E chassidische Rabbiner bim Bäte

Ä grosse Deil vo de Jude si nid religiös, die andere gsehn sich as draditionell oder religiös. Die gläubige Jude cha mä in drei Grubbe iideile: die Orthodoxe, die Reformierte und die Konservative. Die letschte beide Grubbe gits braktisch nume in dr Diaschbora, wo si ä Mehrheit under de Jude si, wo sich as religiös bezeichne. Z Israel si si nid anerkannt: ihri Rabbiner und rabbinische Gricht, ihri Konversione usw. zele nit. Bi de Orthodoxe het s zwei Grubbe, wo zahlemässig nid sehr grooss si, aber drfür vil vo sich rede mache, das si die Ultraorthodoxe und d Chassidim.

D Gmeind

Die wichtigscht öffentligi jüdischi Iirichdig isch d Gmeind. Hischdorisch hai d Jude dank ihre ihr Läbe ihrem Glaube und ihre Gsetz noh chönne läbe. D Gmeind het sich um ihri Midgliider kümmeret, si underschdützt wenn s ihne wirtschaftlig schlächt gangen isch, si gschützt so guet si het chönne, wenn si aagriffe worde si, für d Erziehig vo de Chinder gsorgt und religiösi und anderi Dienschtleischdige vermittlet. In dr hütige Ziit, wo dr Schdaat vilerorts die gliiche oder ähnligi Funktione erfüllt, konzentriert sich d Gmeind ehnder uf schbeziell jüdischi Aglägeheite.

D Gmeind wird vom enä gwehlte Vorschdand gleitet. Er kümmeret sich um d Aschdellig vom Rabbiner, vo Lehrer, vom Chasan und andere Gmeindiagschdellte. Dr Rabbiner isch nit nume für religiösi Froge zueschdändig, er het au richterligi und seelsorgerischi Funktione.

Sovil jüdischi Grubbe, wie s amen ä Ort mit vile Jude git, sig s vo dr Umgangschbrooch, de Draditione oder dr Glaubensrichtig us, so vil Gmeinde het s dört. Nur wenn d Zahl vo de Jude noime chlii isch, düen sich Grubbe vereinige, zum Bischbil bruucht s jüdisch Gebät in dr Synagoge d Awäseheit vo mindeschtens zäh erwachsene Jude (bi de Orthodoxe müesse das Manne si, wo s Bar Mitzwa, die jüdisch Konfirmierig, hinder sich hai), und wenn d Gmeind z chlii isch muess mä Jude vo andere Gmeinde iilade für zum Zahl vollzmache.

D Ortsgmeinde si im allgemeine in zsämmegschlosse in erä 'nationale' Gmeindiorganisation, wo alli Jude vom enä Schtaat iischliesst.

Die jüdische Gmeinde uff dr Wält

Es git uf dr Wält hützudag öbbe 13,3 Millione Jude. Nach dr Judevernichtig in Europa het sich s Schwergwicht in de Vereinigte Schdaate und vor allem nach Israel verlageret, wo die Überlebende vo dr Schoah aber au Juden us Oschteuropa, wo noch em Ändi vom Kommunismus hai chönne emigriere, uffgnoh hai.

Alli Zahle wo in dr Dabelle unde noh vorchömme, si nume ungfähr richtig.

Die gröschte 'nationale' jüdische Gmeinschafte:

Land	Jude	% vo alle Jude	% vo dr Bevölkerig
Vereinigti Schtaate	5.700.000	43,56	1,9
Israel	5.025.000	38,41	76,7
Frankriich	519.000	3,97	0,9
Kanada	364.000	2,78	1,1
Grossbritannie	273.500	2,09	0,5
Russland	265.000	2,03	0,2
Dütschland	220.000	1,68	0,3
Argentinie	195.000	1,49	0,5
Ukraine	100.000	0,76	0,2
Australie	99.000	0,76	0,5
Brasilie	97.300	0,74	0,1
Südafrika	78.000	0,60	0,2
Ungarn	51.300	0,39	0,5
Mexiko	40.400	0,31	0,04
Belgie	31.400	0,24	0,3
Iran	25.000	0,19	0,04
...
Schwiiz	17.914	-	0,25
Öschtriich	8.140	-	0,1
Wält	13.083.900	100,0	0,2

Gschicht

Lueg au dr Hauptartikel D Gschicht vo de Jude

Die gschichtlige Vorfahre vo de Jude hai sich „Söhn vom Israel“ (hebr. בני ישראל, umschriibe bnei israel ) gnennt. Mä weiss braktisch nüt vo ihrer Härkunft und früeche Gschicht. D Bible verzelt zwar Mythe, wo vo vile gläubige Juden und Chrischte as Wohret agno wird, aber archäologisch gseh si sogar so hervorragendi Figure wie dr König David und dr Salomo kuum z fasse. D Gfangeschaft vo de Israelite in Ägypte und ihre Uszug, d Landnahm z Kanaan het mä immer wiidr brobiert hischdorisch z düüte; aber nume d Bible, wo Johrhunderti noch de so-genannte Ereignis as religiös-bolitischi Schrift zsämmegschdellt worden isch, schriibt drüber und s git keini archäologische Hiwiis druf.

In hischdorische Ziite hai d Jude zwüsche de Ägypter und dr jewiilige Macht wo Syrie beherrscht het, müesse läbe. No in dr schboote Bronzeziit, vo wo mä die erschti hischdorischi Erwähnig vo Israel uf dr Schtele vom ägyptische Pharao Merneptah (1212-1202) het, isch d Macht vom ägyptische Neue Riich z Kanaan erdrückend gsi, aber Seevölker wie d Philischter, wo vo Norde uf Land und Wasser gege Ägypte zoge si, hai sich noch ihre militärische Niiderlage zwar nit in Ägypte, aber doch in Kanaan chönne niiderlo und hai afo unabhängigi Schdadtschtaate bilde. D Israelite, und schbööter d Jude hai ehnder s Innere vom Land bsetzt, während d Philischter in de Küschteschdedt gläbt hai. D Entscheidig öb me sich söt mit Ägypte verbünde oder de Mesopotamier isch nie liicht gsi und Fählkalkulatione wie im Fall vo de Babylonier hai chönne schlimmi Folge ha: Im Johr 598 het dr babylonisch König Nebukadrezzar II. Jerusalem zerschdört und d Jude nach Mesopotamie ins Exil gschickt. Ä Deil vo de Jude si zrugg nach Eretz Israel nochdäm ihne das dr Perserkönig Kyros II. 539 erlaubt het, aber vili si z Babylon bliibe und hai dört ä bedütendi Gmeind ufbaut. Anderi Gmeinde in dr Diaschbora si entschdande wil Jude gflüchtet si vor Bedrohig–in Oberägypte im 6.Johrhundert vor dr Ziitwändi, oder verschleppt worde si nach em enä Ufschdand gege fremdi Herrscher–z Rom und in andere Schdedt vom römische Riich vom Hadrian im Johr 133 noch dr Ziitwändi.

Bis zur Zerschdörig vom Tämpel dur ä Titus im Johr 70 het s jüdische Volk in Jerusalem es schbirituells und bis zum Ändi vom Bar-Kochba-Ufschdand im Johr 135 es politischs Zäntrum gha. Vo denn a, bis zur Gründig vom Schdaat Israel hai sich d Jude müesse de nit-jüdische Gsellschafte abasse, wo si gläbt hai, au in Paleschtina wo s no immer ä grösseri jüdischi Gmeind ge het. Scho vo früeh a hai d Jude es Gmeindisyschdem entwicklet, won enä erlaubt het, ihri eigeni Kultur z pfläge. Mit dr Mischnah und schböter em Talmud hai si ihri Religion, wo vorher uf dr Tämpeldienscht konzentriert gsi isch, de neue Bedingige abasst. Ass isch s Chrischdedum im römische Riich verbreitet het, het sich negativ uf d Jude usgwürkt: si si benochdeiligt, underdruckt und in vile Fäll zwangsdauft worde. Under de Muslime, wo die südlige Deil vom ehemalige römische Riich und grossi Deil vo Weschtasie eroberet hai, isch ihri Situation ä chlii besser gsi. Vom achte bis zum 10. Johrhundert het s im nördlige Kaukasus widr ä jüdische Schdaat gä, nachdäm die Adlige vo de Chasare zum Judedum überdräte si. Im weschtlige Europa isch s vom 11. bis zum 13. Johrhundert für d Jude schlimm worde, wo s europäische Chrischdedum vom Chrüzzugfieber ergriffe worden isch. D Eröffnig vom enä Chrüzzug het im allgemeine mit erä Judeverfolgig in Europa agfange, und wenn dr Chrüzzug z Paleschtina acho isch, si dört d Jude, wo de Muslime gholfe hai sich z verdeidige, massakriert worde.

Z Schbanie isch das Ziit vo dr Reconquista, dr chrischtlige Wiidereroberig, gsi, und d Jude si mänggisch vo de Araber, zu andere Ziite vo de Chrischte verfolgt worde, aber s het au Periode gä, wo s jüdische Läbe ufblüeht isch. Toledo isch im 12. und 13. Johrhundert es Zentrum von erä chrischtlig-jüdische Übersetzigskultur gsi und Barcelona vo talmudische Schdudie. Die chrischtlige König si am Afang judefründlig gsi, aber im 14. Johrhundert het d Chille zu Pogrom gege d Jude afo hetze und dr Höhepunkt vo dr Judeverfolgig isch d Verdriibig (hebr. גירוש ספרד) oder d Zwangskonverdierig am Ändi vom 15. Johrhundert gsi. Au in Nordeuropa, vor allem in Dütsche Riich het s Pogrom gä, und uus Ängland si d Jude im 13., uus Frankriich im 14. Johrhundert verdriibe worde, während si z Pole z erscht ufgnoh worde si. Aber scho vom 15. Johrhundert aa het s au dört, und im 17. Johrhundert in dr Ukraine Judeverfolgige gä.

Dr Philosoph Moses Mendelsohn, ein vo de Verdräter vo dr jüdische Haskala z Dütschland

D Reformation het d Situation vo de Jude in ä baar Länder verbesseret. So hai Jude under em Cromwell widr dörfe z Ängland läbe, aber au under de Reformierte het s e Huffe Antisemite gha, wie dr Luther sälber, wo in sim Machwärk Von den Jüden und iren Lügen (1543) gege d Jude ghetzt het. Im 18. Johrhundert het sich d Ufklärig in Europa verbreitet, wo d Idee vo de Menschrächt au für d Jude verlangt het. Under de Jude isch die paralleli Entwicklig d Haskala gsi, wo zun erä Anöcherig vom Judedum an die europäisch Kultur gfüehrt het. Während in Weschdeuropa d Jude sich langsam in d Gsellschaft integriert hai, si si in Oschdeuropa immer meh verfolgt worde und vo 1890 bis zum Ändi vom Erschde Wältchrieg si zwei Millione russischi Jude vor de Pogrom gflüchtet und nach Amerika emigriert.

Im 19. und 20. Johrhundert isch aber au dr modern Nationalismus und au dr Antisemitismus schderker worde. D Reaktion vom e Deil vo de Jude isch gsi, ä Schdaat für d Jude z verlange, ä Bewegig wo dr Name Zionismus übercho het, und Zionischde hai agfange Land in Paleschdina z chaufe und sich dört niiderlo. In de driissger Johr vom 20 Johrhundert isch d Lage vo de Jude in Europa brekär worde und nid wenig Jude si nach Paleschdina gflüchtet. Währed em Zweite Wältchrieg hai die Dütsche im ganze bsetzte Europa d Jude verfolgt und schliesslig in Vernichtigslager afo umbringe. Öbbe sächs Millione Jude si Opfer vo dr Schoah worde.

Dr arabisch Nationalismus het sich in de erschde Johrzähnt vom 20. Johrhundert entwicklet, und noch em Zweite Wältchrieg si die paleschtinensische Nationalischde zu keim Kompromiss mit de Jude barat gsi und hai d Deilig vom Zisjordanische Paleschdina in ä jüdische und än arabische Schdaat abglähnt. Si si underschdützt worde vo alle arabische Schdaate, wo mit dr Gründig vom Schdaat Israel am 14. Mai 1948 d Jude mit grosser militärischer Übermacht agriffe hai. Die hai d Agriff abgwehrt, und wo si hai afo vorrücke, hai hundertduusigi vo Paleschtinenser s Land verloh, zum Deil si si gflüchtet, zum Deil verdriibe worde. In drei wiitere Chrieg het Israel de Araber bewiise, ass es chönn überläbe isch, und ä langwiirige Normalisierigsbrozäss het agfange.

Die jüdisch Religion

Judaika (vo obe us in Uhrrichdig): Schabbat Cherzeschdänder, Bächer für s Händwäsche, Chumasch und Tanach, Torahhand, Schofar, Etrogbehälter

S Judedum zelt zue de Wältreligione, au wenn s nur a baar Millione gläubigi Jude git. Das chunnt drvo, ass s Chrischtedum und dr Islam sich uf s Judedum berüefe; d Chrischte hai eifach die jüdisch Bible as s Alte Teschtament übernoh und in ihrem Sinn interpretiert, während dr Islam die altteschtamentlige Gschichte verarbeitet in si Dradition uffgnoh het. Drzue chunnt no, ass es Jude sit dr Antike in de meischte Regione vo Europa, Nordafrika und em weschtlige Asie git, und ass si im Lauf vo de Johrhundert as Folg vo Verfolgig oder us wirtschaftliger Notwendigkeit sich über die ganzi Wält verschtreut hai.

Die jüdisch Religion, meh no as dr Islam, isch ä Religion vo Gsetz ehnder as vo Dogme. Dr Tanach het es ganzes Buech, Ve ikra (hebr. ויקרא, für d Chrischte Leviticus oder 3. Mose), wo sich mit braktisch allem befasst, was eim im Läbe cha bassiere und Regle feschtleit, wie mä sich muess benäh. Schbööter isch die Dradition wiitergfüehrt worde vo de Talmudischte, wo im Talmud d Gsetz vom Tanach neu usgleit hai. Bis hüt düen d Rabbiner die alte Gsetz de neuen Umschdänd abasse.

Die jüdischi Kultur

Bis zur Neuziit cha mä die jüdischi Kultur kuum vo dr Läbensart drenne, wo si Uurschbrung in dr Religion het, und wenn s öbbis geh het, wo dr Religion widrschbroche het, wie zum Bischbil d Philosophie vom Baruch Spinoza, 1632-1677, denn het sich die jüdischi Gmeind drvor abgschottet. D Kultur vo de Jude isch au schdark beiiflusst worde vo dr Gsellschaft in wellere si gläbt hai. In de islamische Länder isch die jüdisch Kultur au in dr Neuziit kuum vo dr Religion z drenne. In Weschdeuropa, wo die allgemein Gsellschaft d Ufklärig und s Judedum s jüdische Pendant drzue, d Haskala, erläbt hai, isch d Emanzipation vo de Jude wiit fortgschritte gsi, und ä Grossdeil vo de Jude het deilgnoh an dr allgemeine Kultur. In Oschdeuropa drgege, vor allem in Pole, isch d Uusgränzig vo de Jude sehr dief gange und d Jude hai in ihrer eigene Schbroch, em Jiddisch, ä säkulari Kultur erschafft, wo zue de vitalschte in Europa ghört het, mit Erziehig, Literatur, Theater, Molerei, Kunschthandwärk, Musig und Film. A groosse Deil vo dere Kultur isch de Nitjude fremd bliibe, wil si d Schbroch nid hai chönne verschdoh. Mit de Jude, wo vor de Pogrom im 19. Johrhundert us dr Ukraine und Russland in die Vereinigte Schdaate und anderi Länder in Nord- und Südamerika gflüchtet si, isch au die jiddischi Kultur emigriert und het in Amerika Wurzle gschlage, aber mit ihrer Integration in die amerikanischi Gsellschaft isch s Jiddische as Schbroch hützudag braktisch usgschdorbe under de säkulare Jude. In Oschdeuropa isch mit dr Schoah und dr Underdrückig von erä sälbschdändige jüdische Kultur in dr Sowietunion die jiddischi Kultur uusgschdoorbe.