Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa

Bozen-Hego Tirol
Estatua	Italia
Eskualdea	Trentino-Adige Garaia
Hiriburua	Bozen-Bolzano
Azalera Udalerriak	7.400 116
Biztanleria Dentsitatea	487.673 (2006) 65 bizt/km²
ISO 3166-2	IT-BZ
www.provincia.bz.it

Hego Tirolgo bandera

Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa (Autonome Provinz Bozen-Südtirol alemanez, Provincia Autonoma di Bolzano - Alto Adige italieraz, Provinzia Autonòma Balsan - Südtirol ladineraz) italiar estatuko ipar-ekialdean eta Trentino-Hego Tiroleko estatutu berezidun eskualdean kokatuta dago. Askotan Hego Tirol izen hutsaz deitua da.

Tirol eskualde alemandunaren hegoaldeko zatia da (Südtirol) eta hori dela eta mugimendu autonomistek edo Tirol batuaren aldekoek indar handia dute. Duen autogobernu maila altuagatik de facto Italia barruko eskualde autonomoa bilakatu da. Bozen-Bolzano hiri nagusia eta hiriburua da.

Mugakideak

• Trentino hegoaldean.
• Sondrioko probintzia lombardiarra hego-mendebaldean.
• Grisonia (Suitza) mendebaldean.
• Bellunoko probintzia (Veneto) hego-ekialdean.
• Iparraldean Austriako estatua dago, hiru esparru bereiz daitezkeelarik:
  • Tirol estatuko Ipar Tirol (Nordtirol) zatia.
  • Salzburg estatuarekin topo egiten du ipar-ekialdeko bazterrean.
  • Tirol estatuko Ekialdeko Tirol (Osttirol) ekialdean.

Banaketa administratiboa

Hego Tirol Bezirksgemeinschaft edo Compresorio izeneko zortzi barrutitan banatuta dago.

Bezirksgemeinschaft	Hiriburua	Azalera	Biztanleria (2008)
Bozen	Bozen	52 km²	101.919
Burggrafenamt	Meran	1.101 km²	96.291
Überetsch-Unterland	Neumarkt	424 km²	70.714
Salten-Schlern	Bozen	1.037 km²	47.797
Eisacktal	Brixen	624 km²	49.404
Pustertal	Bruneck	2.071 km²	78.391
Vinschgau	Schlanders	1.442 km²	35.347
Wipptal	Sterzing	650 km²	18.994

Historia

1918 arte lur-eremu hau Tirol batuaren zatia zen, Austriako probintzia bakarra osatuz. Lehen Mundu Gerran Austria-Hungariako Inperioa desegin zenean Italiaren esku geratu zen.

Mussoliniren gobernuak Hego Tirol italieradun bihurtzeko hizkuntza-politika bultzatu zuen eta italierazko irakaskuntza elebakarra eratu zuen. Italiako hegoaldeko eskualdeetatik hainbeste lagun hara joan ziren. Hitler boterera heldu zenean, aleman hiztuna izanik ere gauzak ez ziren gehiegi aldatu, Italia faxista bere aliatua zelako; hori dela eta ez zuen Hego Tirol Hirugarren Reicharen zatitzat aldarrikatu. 1939an bi diktadoreek akordio bat sinatu zuten: aleman hiztunek alde egitea (Optanten, geroago nazitzat jo zituztenak) edo bertan geratzea (Dableiber, "traidoretzat" joak) aukeratu behar zuten. Hala ere, Bigarren Mundu Gerraren garapenak itun horren ondorioak erabat ez betetzea ekarri zuen.

Gerraren ostean aleman hiztunek 1946ko Gruber-De Gasperi Itunaren bitartez eskubide batzuk lortu zituzten. Baina estatutua abian jartzeko orduan italiarrek "Trentino-Adige Garaia" deituko zuten eskualdea eratu zenez eta bertan italieradunak gehiengoa zirenez, hego tiroldarren autogobernu nahia ezin izan zen bete. Gainera autonomia martxan jartzeko unea behin baino gehiagotan atzeratu zen eta aldi berean italiar jatorrikoen immigrazioak segitzen zuen.

Horren ondorioz Italiaren kontra bortizkeria erabili zuten taldeak sortu ziren; lehen momentuetan azpiegituren kontrako erasoak izan baziren ere, 1958 eta 1988ren artean 21 lagunen heriotza eragin zuten, tartean 4 ekintzailerena.

Italiako gobernuak bere jarrera berpentsatzeari ekin zion eta "Bigarren Estatutu Ordena" deitu zena onartu zuen, Hego Tirolgo gehiengo aleman-hiztunari autonomia handiagoa eskaintzeko. Gaur egun autonomia zabala du probintziak eta Austriaren menpeko Ipar zein Ekialdeko Tirolekin harreman estuak ditu, are estuagoak iparraldeko auzokide hurkoa Europar Batasunena 1996an sartu zenetik.

Probintziako bizitza politikoan Südtiroler Volkspartei (SVP, Hego Tirolgo Herritarren Alderdia) da nagusi 1945ean sortu zenetik.

Hizkuntza-komunitateak

Hizkuntzen banaketa Hego Tirolen 2001ean.

Lurralde honetan bi dira bertako hizkuntzak:

• Aleman hiztunak: beti gehiengo absolutua izan den hizkuntza-taldea.
• Ladineradunak: Ladiniako bost haranetatik bi, Gherdëina (Gardena, Gröden) eta Gran Ega (Val Badia) administratiboki Hego Tirolen barruan daude.

Batez ere Mussoliniren garaietatik bultzatutako italiar jatorrikoen komunitate inportante bat dago; oso udalerri gutxitan da gehiengoa baina hala gertatzen da Bozen hiriburuan.

Azken urteetan beste leku batzuetatik (Albania, Alemania, Maroko...) etorritakoak ere ehuneko nabariak osatzen hasiak dira.

Hizkuntza-komunitateen bilakaera 1880tik 2001era ehunekoetan

Hizkuntza 1880 1890 1900 1910 1921 1961 1971 1981 1991 2001 Alemana 90,6 89,0 88,8 89,0 75,9 62,2 62,9 64,9 65,3 64,0 Italiera 3,4 4,5 4,0 2,9 10,6 34,3 33,3 28,7 26,5 24,5 Ladinera 4,3 4,3 4,0 3,8 3,9 3,4 3,7 4,1 4,2 4,0 Beste batzuk 1,7 2,3 3,2 4,3 9,6 0,1 0,1 2,2 4,0 7,5

Ikus, gainera

• Tirol
• Ladinia

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bozen-Hego Tirolgo probintzia autonomoa

• Webgune ofiziala.
• Turismoari buruzko webgunea.
• Hego Tirolgo dialektoaz.
• Tirol osoaren historia.
• Hego Tirolgo historiari buruzko dokumentazioa.