Bhutan

འབྲུག་ཡུལ Królestwo Bhutanu
Flaga Bhutanu Godło Bhutanu
Hymn: Druk tsendhen
Język urzędowy	dzongkha
Stolica	Thimphu
Ustrój polityczny	monarchia konstytucyjna
Głowa państwa	król Jigme Khesar Namgyel Wangchuck
Szef rządu	premier Tshering Tobgay
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	130. na świecie 47 000 km² 1%
Liczba ludności (2012)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	142. na świecie 750 000 16 osób/km²
PKB (2013)  • całkowite   • na osobę	1,985 mld USD 2665 USD
PKB (PSN) (2013)  • całkowite   • na osobę	4,745 mld USD 6370 USD
Jednostka monetarna	ngultrum i rupia indyjska (BTN)
Religia dominująca	buddyzm
Strefa czasowa	UTC +6
Kod ISO 3166	BT
Domena internetowa	.bt
Kod samochodowy	BHT
Kod samolotowy	A5
Kod telefoniczny	+975

Bhutan (Druk, Królestwo Bhutanu – འབྲུག་ཡུལ་ Druk Jul) – państwo w Azji Południowej, we wschodnich Himalajach, graniczące na północy, zachodzie i wschodzie z Chinami, a na południu z Indiami; bez dostępu do morza. Oficjalna nazwa Druk Jul oznacza Królestwo Smoka.

Mieszkańcy Bhutanu nazywają siebie Druk Pa – ludzie grzmotu.

Geografia i klimat

Lodowce i jeziora na granicy z Himalajami

Bhutan jest górzystym krajem bez dostępu do morza, leżącym we wschodniej części Himalajów, pomiędzy Tybetem w Chinach na północy, a indyjskimi stanami Asam i Bengal Zachodni na południu i wschodzie oraz Sikkim na zachodzie.

Bhutan dzieli się na trzy równoleżnikowe strefy: na północy wznoszą się Himalaje Wysokie. 20 wierzchołków przekracza wysokość 7000 m n.p.m. (najwyższy szczyt Gangkhar Puensum 7570 m). W środkowej strefie, która obniża się w kierunku południowym, tworząc Himalaje Małe (Himalaje Wewnętrzne), znajdują się niższe pasma poprzecinane żyznymi dolinami rzek: m.in. Sankosz i Manas. I tak pomiędzy rzekami Mo i Drangme usytuowany jest wododział Czarnych Gór o wysokościach 1500–2700 m n.p.m. Na wschodzie kraju znajduje się łańcuch gór Donga. Pogórze Himalajów tworzy masyw Siwalik ze wzniesieniami nie przekraczającymi 1500 m n.p.m. Ostatnia strefa znajduje się na południu kraju i ma charakter nizinny. Jest to równina Duars (Dwar) leżąca w znacznej większości na terenie Indii. Tu zajmuje pas przygraniczny z Indiami o szerokości 8–13 km.

Ponad połowa terytorium kraju leży powyżej 3000 m n.p.m. Sieć rzeczna jest gęsta, wszystkie są dopływami Brahmaputry, do której wpadają już na terenie Indii.

Klimat zwrotnikowy wilgotny, monsunowy; tropikalny na południu, chłodne zimy i gorące lata w dolinach, ostre zimy i chłodne lata w Himalajach. Granica wiecznych śniegów wskutek znacznych opadów przebiega stosunkowo nisko, bo już na wysokości ok. 4500–4880 m n.p.m.

Góry do 3500 m są pokryte lasami zajmującymi 67% powierzchni kraju. Na południu to lasy monsunowe z drzewem tekowym, wyżej lasy mieszane z dębem, sosną i jodłą. Powyżej 3500 m występują łąki alpejskie, a powyżej 4500 m wieczne śniegi i lodowce.

Użytki zielone (łąki i pastwiska) stanowią 6%, a grunty orne 2% powierzchni kraju.

Ochrona przyrody

Ochroną przyrody objęto 10 230 km². Utworzono 9 obszarów chronionych. Dwa parki narodowe: przy granicy z Indiami transgraniczny Manas (lasy tropikalne o powierzchni 41 934 ha) oraz Doga (2 027 ha).

Na północy Bhutanu utworzono 3 wysokogórskie obszary chronionego krajobrazu: Gasa (271 690 ha), Jigme Dorjee (370 880 ha), Laya (147 300 ha).

Pozostałe obiekty to rezerwaty: leśny – Khaling (pow. 23 562 ha), oraz faunistyczne – Goley (19 684 ha), Mochu (27 972 ha) i Pochu (14 245 ha).

(Dane pochodzą z 2000 r.)

Historia

Początki historii Bhutanu są mało znane, lecz odnalezione kamienne narzędzia i megality wskazują, że tereny te zamieszkane były już między XX a XV wiekiem p.n.e. W VIII wieku indyjski jogin Guru Rinpocze (Padmasambhava) rozpowszechnił w Bhutanie buddyzm tybetański. Do początku XVII wieku Bhutan nie stanowił jednolitego państwa, tylko był złożony z wielu drobnych, wzajemnie zwalczających się prowincji. W 1450 w urodził się Pema Lingpa, czwarty z pięciu głównych tertonów w buddyzmie, który utworzył w pełni bhutańską odmianę tradycji ningma. Shabdrung Ngawang Namgyal, lama przybyły w 1616 z Tybetu doprowadził do zjednoczenia kraju. Wprowadził system dwuwładzy świeckiej i religijnej oraz stworzył system ufortyfikowanych klasztorów. Po śmierci Shabdrunga w 1651 kraj ponownie był targany wojnami domowymi. W 1772 Bhutan po raz pierwszy został zaatakowany przez Brytyjczyków. Wielka Brytania zaatakowała ponownie w 1864 i po 5-miesięcznej walce, w 1865 podpisano pokój, na mocy którego Bhutan został zmuszony do zrzeczenia się części terytorium na południu, otrzymując jednak w zamian coroczną rekompensatę.

17 grudnia 1907 zgromadzenie reprezentantów mnichów buddyjskich, urzędników i ludności wybrało pierwszego dziedzicznego króla, którym został popierany przez Brytyjczyków Ugjen Łangczuk, kończąc tym samym system dwuwładzy. W 1910 król podpisał układ z Wielką Brytanią, w którym zgodził się na objęcie kraju brytyjskim protektoratem w zamian za podwojenie rekompensaty. Po odzyskaniu niepodległości przez Indie w 1947, w 1949 został podpisany bhutańsko-indyjski traktat o przyjaźni, na mocy którego zaanektowane przez Brytyjczyków bhutańskie prowincje zostały zwrócone, a Indie zobowiązały się prowadzić politykę obronną i zagraniczną oraz pomagać mu gospodarczo. Trzeci bhutański król, panujący od 1953 Jigme Dorji Wangchuck otworzył kraj na świat i doprowadził do przyjęcia w 1971 do ONZ. W latach 1990–1991 wybuch niezadowolenia mniejszości nepalskiej zagroził stabilności kraju. Podczas zamieszek w Thimphu zginęło kilkaset osób, a znaczna część Nepalczyków została zmuszona do opuszczenia kraju. 18 lipca 2008 27-letni król Bhutanu Jigme Khesar Namgyel Wangchuck podpisał pierwszą konstytucję, przyjętą tego dnia przez parlament. W XXI wieku powstała zbrojna partyzantka skupiona głównie wokół Bhutańskiej Partii Komunistycznej (marksistowsko-leninowsko-maoistowskiej) i jej zbrojnego ramienia Sił Wyrysów Bhutanu oraz Zjednoczonego Frontu Rewolucyjnego Bhutanu.

Ustrój polityczny

Dziedziczna monarchia konstytucyjna; głową państwa jest król (Druk Gyalpo), który zgodnie z reformami wprowadzonymi w 1998 mógł być odwołany głosami 2/3 150-osobowego Zgromadzenia Narodowego (Tshogdu).

Działalność antykonsumpcyjna dotyczy tu absolutnie wszystkich, także króla, który nie mieszka w pałacu, a w willi. W podróżach za granicę korzysta z rejsowego samolotu.

Do 31 lipca 2007 funkcję parlamentu spełniało jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe, wybierane na 3 lata i złożone z 3 kategorii członków:

• 105 przedstawicieli 20 bhutańskich prowincji
• 10 przedstawicieli klasztorów buddyjskich
• 35 przedstawicieli mianowanych przez króla

Zgromadzenie zbierało się 2 razy w roku, lecz przewodniczący mógł zwoływać nadzwyczajne sesje w szczególnych wypadkach. Rozporządzenia króla i rządu były zatwierdzane przez zgromadzenie zwykłą większością głosów.

Obecnie, po reformie ustrojowej, parlament jest dwuizbowy. Izba wyższa – Rada Narodowa Bhutanu – liczy 25 członków, z których 20 reprezentuje każdy z 20 dystryktów, a 5 jest mianowanych przez króla. Członkowie Rady nie mogą należeć do partii politycznej i muszą się legitymować wykształceniem na poziomie uniwersyteckim. Z kolei izba niższa, czyli Zgromadzenie Narodowe, składa się z 47 przedstawicieli wybieranych w powszechnych i bezpośrednich wyborach na pięcioletnią kadencję. Pierwsze wybory odbyły się w marcu i zakończyły się przytłaczającym zwycięstwem konserwatywnej i rojalistycznej Partii Pokoju i Dobrobytu (DPT) premiera Dżigme Tinleja, która zdobyła poparcie 67% wyborców i zdobyła 45 miejsc w izbie niższej parlamentu. Pozostałe dwa miejsca przypadły opozycyjnej Demokratycznej Partii Ludowej.

Rada Ministrów, której przewodniczy prezes Rady Ministrów, jest mianowana przez króla i zatwierdzana przez Zgromadzenie Narodowe na 5-letnią kadencję.

Kraj podzielony jest na 20 prowincji zwanych Dzongkhag. Przewodniczący prowincji (Dzongdag) jest wybierany w powszechnych wyborach na okres 3 lat. Od 1988 utworzono składające się z 4 prowincji strefy, kolejny szczebel władzy samorządowej. Na czele strefy stoi Chichab, który jest organem zwierzchnim w stosunku do szefów prowincji. Każda z prowincji jest podzielona na bloki składające się z kilku wsi. Na czele bloku stoi Gup, którego rolą jest przekazywanie mieszkańcom rozporządzeń rządu.

Bhutan podpisał w 1949 traktat z Indiami, na podstawie którego jest politycznie nadzorowany przez Indie, a te odpowiedzialne są za jego obronę.

Podział administracyjny

Bhutan jest podzielony na 20 prowincji zwanych dzongkhag:

Bhutan, klasztor Trongsa

Dzongkhagi Bhutanu

Ludność

Dominującą grupą etniczną są potomkowie tybetańskich i tybetańsko-birmańskich osiedleńców

Szacowana przez CIA World Factbook na 2 232 291 mieszkańców wielkość populacji jest kwestionowana. Z oficjalnego spisu mieszkańców sporządzonego w 2003 przez rząd Bhutanu wynika, że kraj ten zamieszkuje 734 340 obywateli. Tak znaczna różnica wynika z faktu, że CIA aktualizuje dane o wskaźnik przyrostu naturalnego przekazany na początku lat 70. XX wieku przez rząd Bhutanu Organizacji Narodów Zjednoczonych. Uważa się, że Bhutan zawyżył wówczas liczbę mieszkańców, aby zostać przyjętym do tej organizacji (do ONZ mogły wówczas zostać przyjęte jedynie państwa, których liczba mieszkańców przekraczała 1 mln), a podawane dziś informacje są bliższe prawdzie.

Gęstość zaludnienia wynosi 15 osób na km², co oznacza, że Bhutan jest jednym z najmniej zaludnionych państw Azji. 20% mieszkańców Bhutanu mieszka w małych miasteczkach, głównie na południu i w centrum kraju. Największym miastem jest stolica Thimphu, którą zamieszkuje 98 676 mieszkańców, innymi większymi miastami są Paro i Phuentsoling.

Wśród mieszkańców Bhutanu dominującą grupą jest Ngalop osadzona głównie na zachodzie kraju i Sharchop, którzy związani są ze wschodem Bhutanu, reszta to Nepalczycy i Hindusi.

Narodowym językiem jest dzongkha i stanowi, obok angielskiego, język oficjalny. Pismo jest nazywane chhokey i jest bardzo podobne do pisma tybetańskiego. Rząd klasyfikuje 19 dialektów dżonkgha. Lepcza jest używany na zachodzie, tshangla na wschodzie, język nepalski jest szeroko używany na południu.

Odsetek ludności umiejącej czytać i pisać w Bhutanie wynosi tylko 42,2% (56,2% mężczyzn i 28,1% kobiet). U dzieci w wieku 14 lat i młodszych odsetek ten wynosi 39,1%, u osób w wieku 15-59 lat 56,9%, a u osób powyżej 60 lat tylko 4%.

Średnia wieku populacji wynosi 20,4 lat. Średnia długość życia wynosi 62,2 lat (61 dla mężczyzn i 64,5 dla kobiet). Na 100 kobiet przypada 107 mężczyzn.

Struktura etniczna:

• Bhotia: 24,1%
• Sharchop: 21,3%
• Dzala: 10,3%
• Kheng: 8%
• Bumthangpa: 5,5%
• pozostali: 30,8%

2012: Bhutan: 750 tys. mieszkańców

Religijność

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:

• buddyzm – 74,7% (540 000)
• hinduizm – 22,6% (160 000)
• tradycyjne religie plemienne – 1,9% (10 000)
• protestantyzm – 0,4% (3000)
• islam – 0,2% (1500)
• pozostali – 0,2% (1500)

Miasta Bhutanu

• Bajo
• Jakar – kulturowe centrum Bhutanu
• Mongar
• Paro – gdzie znajduje się międzynarodowe lotnisko
• Punakha – stara stolica
• Phuentsholing
• Samdrup Jongkhar
• Thimphu – największe miasto w Bhutanie, stolica
• Trashigang
• Trongsa

Kultura

Dzięki ukształtowaniu terenu Bhutan nie był podatny na zewnętrzne wpływy kulturowe. Długo utrzymywano tu politykę srogiego izolacjonizmu zarówno kulturalnego, jak i ekonomicznego, aby zachować dziedzictwo kraju i odrębność. Jeszcze w ostatnich dekadach dwudziestego wieku tylko nieliczni cudzoziemcy mogli odwiedzać Bhutan, dzięki czemu pomyślnie zachował on swoją tradycję i obyczaje.

Bhutańskie dziedzictwo opiera się przede wszystkim na starożytnej kulturze tybetańskiej i na buddyzmie, który do 2006 był jedyną dozwoloną religią na terenie państwa. Nowa konstytucja z 2008 wprowadziła wolność religijną, ale w praktyce administracja nadal aktywnie zwalcza inne religie.

Dzongkha i sharchopkha, najczęściej używane języki, są blisko spokrewnione z tybetańskim, a tybetańscy mnisi czytają i piszą używając starożytnej odmiany języka tybetańskiego.

Tradycyjnym strojem mężczyzn jest gho, a kobiet kira.

Istotnym aspektem kultury jest bardzo rozpowszechnione łucznictwo – bhutański sport narodowy. Zawodom towarzyszą różnego rodzaju uroczystości. Współzawodniczą ze sobą wsie i miasteczka.

Łucznictwo jest narodowym sportem w Bhutanie

Drugim sportem narodowym jest digor, dyscyplina podobna do pchnięcia kulą. Piłka nożna w Bhutanie staje się coraz popularniejszym sportem. W 2002 reprezentacja Bhutanu w piłce nożnej rozegrała w Thimphu mecz z drużyną Montserratu, wygrywając 4:0.

Rigsagar jest nowym stylem popularnej w Bhutanie muzyki, granej zarówno na tradycyjnych, jak i elektrycznych instrumentach.

Charakterystyczną budowlą w Bhutanie jest dzong.

W Bhutanie zrealizowano film Mały Budda w reżyserii Bernardo Bertolucciego.

Gospodarka

Bhutan należy do państw o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. PKB na 1 mieszkańca, według parytetu siły nabywczej, wynosił 1,3 tys. USD (2002). Dopiero w 1956 zniesiono niewolnictwo. Z inicjatywy króla Jigme Singye Wangchuck w 1972 powstał wskaźnik szczęścia narodowego brutto (GNH), który mógł być inicjacją do powstania w 2006 Światowego Indeksu Szczęścia (HPI). Coraz częściej brany jest on, zamiast PKB, za wyznacznik rozwoju społecznego krajów. Społeczeństwo Bhutanu należy do najszczęśliwszych na świecie. Zdecydowana większość mieszkańców czynnych zawodowo jest zatrudniona w rolnictwie i leśnictwie (ok. 91%). Na wsi utrzymują się feudalne stosunki. Grunty orne zajmują ok. 3% powierzchni kraju, a łąki i pastwiska – ok. 6%. Większość ziemi uprawnej jest w posiadaniu klasztorów buddyjskich i wielkich właścicieli. Uprawia się głównie ryż, pszenicę, jęczmień, proso i kukurydzę, poza tym ziemniaki, rośliny strączkowe, jutę, tytoń^{[potrzebne źródło]}. W południowej części kraju pojawia się sadownictwo (mango, pomarańcze, jabłoń) oraz uprawa kardamonu. W górach koczownicze pasterstwo owiec, jaków i kóz, na południu przyzagrodowa hodowla bydła i trzody chlewnej. Dużą rolę odgrywa leśnictwo, głównie eksploatacja drewna tekowego. Niewielkie wydobycie węgla kamiennego, surowców budowlanych oraz grafitu. Dopiero w latach 70. powstały pierwsze obiekty przemysłowe: elektrownie wodne, zakłady włókiennicze, przetwórstwa owoców, tartaki oraz cementownia i fabryka zapałek. Dobrze rozwinięte rzemiosło artystyczne, zwłaszcza tkactwo, snycerstwo, wyrób białej broni i obróbka metali.

Eksport energii elektrycznej, drewna, węgla, wosku, kości słoniowej i cementu. Import wyrobów przemysłowych, żywności, paliw. Główni partnerzy handlowi: Indie (ok. 90% obrotów), Singapur.

W 1967 została wydana pierwsza gazeta bhutańska – Kuensel.

Od 1968 w Bhutanie istnieje lotnisko, które przyjmuje regularnie samoloty pasażerskie z Katmandu i Delhi. Od tego samego roku kraj jest przejezdny z zachodu na wschód dzięki wybudowaniu asfaltowej szosy. Aby przejechać przez Bhutan, trzeba wykazać się mocnymi nerwami. „Niebiański trakt stu tysięcy zakrętów” to 600 km nieustannych, ostrych zakrętów, nawrotów, przez cały czas na krawędzi głębokich przepaści. Na jego przejechanie potrzeba przynajmniej trzech dni. Zbudowany został pod nadzorem wojska indyjskiego, które odpowiada za jego utrzymanie. Przy budowie szosy zatrudniono tysiące robotników nepalskich i hinduskich, często z całymi rodzinami.

Obecnie w Bhutanie jest 15 tys. użytkowników internetu i 23 tys. posiadaczy telefonów komórkowych. Nie istnieją związki zawodowe, do niedawna nie było partii politycznych.

Telewizja była nieznana do 1995, obecnie nie jest jeszcze rozpowszechniona. Można odbierać kanały radiowe m.in. Bhutan Broadcasting Service.

W 2005 wprowadzono pierwszy na świecie zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych. Jednocześnie nie jest zabronione palenie tytoniu w prywatnych domach, ale obywatele mogą importować z zagranicy tylko do 200 papierosów miesięcznie.

Bhutański lama Dzongsar Jamyang Khyentse Rinpoche znany jest jako reżyser, który napisał scenariusz filmów The Cup (1999) i Podróżnicy i Magicy (2003).

Edukacja

W klasztorach młodzi ludzie uczą się czytać święte księgi buddyjskie, a także poznają arkana sztuki malarskiej, złotniczej, uczą się tańców narodowych i języka angielskiego. Praktycznie każda rodzina wysyła do klasztoru przynajmniej jednego syna w wieku sześciu lat. Nauka trwa 10 lat.

Nauka jest bezpłatna. Studenci wysyłani są na studia do Stanów Zjednoczonych, Japonii i Anglii. Po ukończeniu ich mają obowiązek wrócić do kraju i najpierw przejść kurs przystosowawczy w jednym z klasztorów, a następnie przepracować pięć lat na rzecz państwa.

Zobacz też

• Bhutańczycy
• Pema Lingpa
• Jacek Pałkiewicz, „Pasja Życia”

Linki zewnętrzne

• Oficjalny portal rządowy (ang.)
• Artykuł o Bhutanie na stronie „Gazety Wyborczej”