Empèri Bizantin
|
Empèri Bizantin |
|||
|---|---|---|---|
| Devisa nacionala : (cap) | |||
| Identificants | |||
| ULAN | |||
|
|||
| Autres informacions
|
|||
| Lengas oficialas | latin puei grèc | ||
| Capitala | Constantinòble (395-1204 puei 1261-1453), Nicea (1204-1261) | ||
| Poder civil | Emperaire Roman d'Orient (tanben dich Basileus) | ||
| Superfícia | Sègle IV : 2 500 000 km² Sègle VI : 3 500 000 km² |
||
| Populacion | Evolucion :
|
||
| Moneda | Nomisma, Solidus e Iperpiron | ||
L'Empèri Bizantin (en grèc : Βυζαντινή αυτοκρατορία / Bizandiní aftokratoría) o Empèri Roman d'Orient (en grèc Βασιλεία Ῥωμαίων / Basileía Rhômaíôn), es lo nom de la mitat orientala de l'Empèri Roman. D'efèct, vèrs la fin dau sègle III, l'Empèri Roman foguèt devesit en doas partidas quand moriguèt l'emperaire Teodòsi Ièr. Au contrari de l'Empèri Roman d'Occident que desapareguèt en 476 en causa dei Grandeis Invasions barbaras, l'Empèri d'Orient capitèt de durar fins a 1453 e la presa de Constantinòble, sa capitala, per lei Turcs Otomans.
Lo mot « bizantin » ven de Bizanci, l'ancian nom de la capitala imperiala Constantinòble. Pasmens, l'Empèri e seis abitants se designèron pas ambé lo nom « bizantin ». Ansin, durant tota son existéncia, l'Empèri èra roman e seis abitants se nomèron tanben romans. Aquelei designacions foguèron presas per leis estats orientalas mai pas per leis Occidentaus que parlèron d'Empèri Grèc car lo latin foguèt abandonat coma lenga oficiala de l'Empèri au profiech dau grèc.
Pendent sos mila ans d'existéncia, nombrosas leis e costumas foguèron servadas pels Romans, e mai divèrses aspèctes cultuals o tecnics coma l'arquitectura. La desaparicion de la part occidentala de l'Empèri Roman e de las legions romanas, las menaças permanentas sus sas frontièras menèron los Bizantins a téner una armada poderosa, e la tactica militara bizantina evoluiguèt per s'elaborar de manièra autonòma vèrs lo sègle VI. L'Empèri Bizantin es tanben un empèri crestian. La Glèisa oficiala es la Glèisa Crestiana Universala fins al scisma de la Glèisa Romana de 1054, puèi aquela part de la Glèisa, que servèt la teologia e lo drech canon del primièr millenari (Glèisa dels sèt concilis), prendrà lo nom de Glèisa Ortodòxa..
Somari
Istòria[modificar | modificar la font]
Originas[modificar | modificar la font]
Leis originas de l'Empèri Bizantin provènon dau declin lent de l'Empèri Roman a partir dei sègles III e IV. Ansin, a partir dau rèine de l'emperaire Dioclecian (284-305), dos sobeirans èran necessaris per assegurar un govèrn eficaç de l'empèri e afrontar leis assauts dei pòples frontalièrs. Aquela separacion venguèt pauc a pauc permanenta. D'efèct, se l'empèri èra encara unificat pendent lo rèine de Teodòsi Ier (379-395), sa mòrt foguèt l'ocasion per sei fius de partejar l'empèri per miejas : Arcadi venguèt emperaire dei regions oèst e Onori emperaire dei regions èst. Aquela darrièra partida venguèt l'Empèri Roman d'Orient ambé Constantinòble per capitala.
L'Empèri Roman d'Orient[modificar | modificar la font]
Entre 395 e 518, l'empèri es la continuacion de l'Empèri Roman. Pasmens, especialament en causa dei grandeis invasions dau sègle V, l'empèri venguèt pauc a pauc un estat distint e pron unificat e poderós per resistir ai menaças estrangieras. Son govèrn foguèt magement capable de renforçar sei capacitats militaras e financieras.
D'efèct, inicialament, l'Empèri Roman d'Orient s'estend sus lei Balcans, Grècia, Anatolia, una partida importanta de l'Orient Mejan e Egipte. Aquelei territòris an de culturas ellenizadas relativament similaras e son aquistadas au cristianisme. Ansin, maugrat la preséncia de pòples diferents, leis abitants de l'empèri an un sentiment d'unitat important. De mai, la populacion e lei fòrças militaras dei regions orientalas son pus importantas qu'aquelei de l'Empèri d'Occident. Pasmens, lei relacions entre lei dos empèris demòran bònas. Per exemple, lei lèis en vigor èran identicas e generalament promulgadas en meme temps per lei dos emperaires.
Vèrs la fin dau sègle IV, l'empèri foguèt atacat per lei pòples « barbars ». En 378, es desfacha per una revòuta dei Visigòts federats a la batalha d'Adrianopòlis. Lei venceires obtenguèron un tractat novèu e un territòri au sud de Danubi en 382. Puei, au sègle V, l'empèri deguèt afrontar lei menaças causadas per lei Huns, lei pòples germanics e lei tropas de l'Empèri Sassanida enterin que l'Empèri d'Occident èra egalament atacat per lei Germans. Dins aquò, maugrat de dificultats — l'empèri paguèt divèrsei tributs per crompar lo retirament d'armadas enemigas de son territòri — l'Empèri d'Orient resistiguèt e subrevisquèt quasi intacte durant tot lo periòde dei grandeis invasions au contrari de l'Empèri Occidentau destruch en 476.
D'autra part, la situacion economica e financiera de l'Empèri se melhorèt durant lo sègle V. Ansin, leis emperaires romans d'Orient poguèron pagar lei tributs necessaris mai egalament realizar de trabalhs importants coma la construccion d'un barri novèu a l'entorn de Constantinòble per Teodòsi II. De mai, lo govèrn imperiau poguèt pauc a pauc remplaçar lei soudats germanics de son armada per de combatents venent dei regions orientalas. Ansin, en 480, lei Germans reconeguèron lo poder de l'emperaire Zenon (476-491). Aquel esfòrç de melhorament dei finanças foguèt contuniat per l'emperaire Anastasi Ièr entre 491 e 518. Ansin, a sa mòrt, lo tesaur dei sobeirans de Constantinòble tèn mai de 145 tonas d'aur, siá doas annadas de recèptas fiscalas[1].
Lo periòde de Justinian[modificar | modificar la font]
Lo periòde entre leis annadas 518 e 610 es marcat per la restauracion de la poissança de l'Empèri d'Orient e lo rèine de l'emperaire Justinian Ièr que pervenguèt de reconquistar divèrsei províncias dau defunt Empèri Roman, especialament Roma. De construccions importantas foguèron egalament realizadas. Pasmens, lei menaças exterioras foguèron pas destruchas e la politica d'expansion vugèt lo tesaur imperiau, entraïnant una crisi importanta agravada per de problèmas de succession.
Lo rèine de l'emperaire Justinian Ièr acomencèt en 527. Ambé l'ajuda dei resèrvas financieras dau tesaur d'Anastasi Ièr e de generaus coma Belisari o Narsès[2], capitèt la reconquista de divèrsei territòris ancians de l'Empèri Roman coma l'Africa dau Nòrd (533-534), Itàlia (535-540, 552-555) e lo sud d'Espanha (552). D'autra part, Justinian realizèt una òbra juridica importanta ambé la redaccion d'una sintèsi e d'una modernizacion de la jurisprudéncia imperiala. Un manuau d'aprendissatge dau drech e un ensems de lèis novèlas foguèron tanben realizats[3]. Enfin, lo rèine de Justinian veguèt la darriera granda construccion de l'Antiquitat ambé la catedrala de Santa Sofia de Constantinòble.
A la mòrt de Justinian, sei successors deguèron far fàcia a de problèmas importants entraïnats per l'extension de l'empèri e l'abséncia de finanças après lei campanhas dau rèine precedent. De mai, leis enemics de l'Empèri èran totjorn nombrós e poderós. Ansin, leis armadas de l'Empèri foguèron desfachas per Pèrsia en 571-573 puei per leis Eslaus e lei Lombards qu'ocupèron la màger part d'Itàlia e dei Balcans a partir de 580. L'emperaire Maurici Ièr assaièt de restablir la situacion. Capitèt de rebutar leis Eslaus après unei campanhas e d'obtenir una patz avantatjosa ambé Pèrsia. De mai, organizèt lei possessions imperialas de l'oèst sota la forma de govèrns militars a Cartage e Ravena. Dins aquò, foguèt reversat e tuat per l'armada en 602. Sei fius foguèron egalament decapitats causant la fin de la dinastia e una crisi politica grèva enterin que lei províncias dau sud de l'Empèri (Egipte, Siria) èran envaïdas per lei Sassanidas e ocupadas fins a 619.
Lo passatge de l'Empèri d'Orient a l'Empèri Bizantin[modificar | modificar la font]
.png)
Lo periòde entre leis annadas 610 e 867 es una epòca fòrça agitada per l'Empèri. D'efèct, maugrat lei reformas importantas dau rèine de l'emperaire Heracli (610-641), totei lei periferias de l'Empèri foguèron envaïdas e perdudas en solament un sègle, redusent sei territòris a Grècia e Anatolia. Pasmens, aqueu periòde es tanben caracterizat per la fin de la mutacion de l'Empèri d'Orient : l'ellenizacion deven complèta e l'organizacion dei territòris o de la Glèisa orientala es prefondament cambiada. Ansin, l'Empèri adoptèt definitivament son caractèr bizantin.
D'efèct, lo rèine d'Heracli comencèt per una seria de reformas importantas e de victòrias militaras coma en 626 e 627 còntra lei Sassanidas[4]. Dins aquò, a partir de 634, lo sud de l'Empèri foguèt atacat per leis armadas aràbias. Entre 636 e 642, lei províncias sirianas e egipcianas son perdudas après la desfacha de Yarmuth. Puei, maugrat una resisténcia acarnada, lo rèsta dei territòris imperiaus d'Africa foguèron conquists per leis Arabis après lo sètge e la presa de Cartage en 698. En Mediterranèa, leis illas de Creta e Sicília foguèron egalament ocupadas en 826 e 829. D'autra part, leis autrei frontieras e sei defensas de l'Empèri foguèron tanben desbordadas : lo nòrd d'Itàlia es envaït en 752 e un reiaume bulgar fòrça poderós capitèt de se formar sus la màger part dei regions balcanicas de l'Empèri. Enfin, Constantinòble esperela foguèt assetjada cinc còps, sensa succès, per leis Arabis (674-678 e 717-718), leis Eslaus (821-823), lei Bulgars (813) e lei Rus (860). Ansin, l'Empèri foguèt reduch ai territòris de Grècia e de la partida occidentala d'Anatolia.
Maugrat aquelei pèrdas grèvas — Cartage e Egipte èran lei regions agricòlas principalas de l'Empèri — l'Empèri acabèt sa mutacion entre lei mondes antic e medievau ai nivèus militar, religiós e economic. D'efèct, l'armada foguèt reorganizada ambé lo sistèma de « themes ». Aquelei « themes » èran de divisions administrativas e militaras. Au combat, lei soudats d'un meme « theme » formavan una mema unitat. Aqueu sistèma permetiá la mobilizacion rapida de còrs importants e relativament soudats. Permetèt donc la subrevida de l'Empèri durant lei sègles seguents fàcia a de dificultats creissentas. De mai, lo procès d'ellenizacion deis institucions s'acabèt e lo grèc venguèt la lenga oficiala de l'estat bizantin durant lo rèine d'Heracli.
Au nivèu religiós, lo periòde es marcat per la garrolha deis imatges acomençada vèrs 730 per l'emperaire Leon III. Aquel emperaire e sei successors, renforçats per de victòrias còntra leis Arabis, assaièron de suprimir leis icònas utilizadas per la Glèisa orientala. Foguèt lo començament d'un ponch important de la politica de l'Empèri durant 110 ans ambé, de còps, de guèrras civilas. Pasmens, lei partisans deis icònas capitèron de s'impausar après una crisi de succession entre 802 e 820 e l'abandon d'aquela politica per l'emperaire Michèu III (842-867).
Enfin, la mutacion de l'Empèri es egalament realizada au nivèu economic. La vida urbana, levat de la capitala, declinèt au profiech de la ruralitat. Ansin, un desvolopament important de l'agricultura aguèt luòc per compensar la pèrda dei províncias meridionalas de l'Empèri. En revenge, maugrat una diminucion granda causada per leis invasions aràbias, lo comèrci bizantin, especialament per Constantinòble, demorèt important.
La restauracion e l'apogèu de l'Empèri[modificar | modificar la font]
_e_Khanat_Bulgar_(996).png)
Lo començament de la dinastia macedonia en 867 marca un redreiçament de la poissança bizantina e l'apogèu de l'Empèri. Ansin, s'estend tornarmai en Itàlia e en Anatolia. De mai, son raionament foguèt maximau sus lei plans economic e artistic. Pasmens, lei mutacions economics d'aqueu periòde entraïnèron un declin net dau grop dei païsans proprietaris que formava la màger part dei tropas imperialas. Ansin, après 1050, l'Empèri deguèt encara far fàcia en de dificultats novèlas e grèvas.
D'efèct, lo periòde veguèt lei Bizantins mandar d'ofensivas per reconquistar sei territòris ancians. Ansin, maugrat la pèrda de Sicília en 902, Tarent foguèt represa en 880 seguida de Creta en 960. Puei, durant lo rèine de Basili II (976-1025), leis armadas imperialas ataquèron leis Arabis en Anatolia e lei Bulgars dins lei Balcans. A sa mòrt e après divèrsei victòrias, Anatolia foguèt reconquistada e l'Empèri Bulgar foguèt destruch e annexat. L'Empèri agantèt donc tornarmai lo Danubi e lei montanhas de Caucàs coma frontieras. Capitèt egalament d'estendre brèvament son influéncia sus Palestina e Siria.
Après aquelei conquistas, Constantinòble venguèt donc la premiera poténcia europèa aprofechant la division e lei guèrras deis estats musulmans entre Arabis e Turcs. La capitala, que sa populacion es estimada entre 500 000 e 800 000 abitants, èra alora lo centre economic dau continent fins a 1204. D'autra part, l'art bizantin conoguèt egalament un periòde de raionament ambé la construccion de glèisas novèlas decoradas de mosaïcas. Sus lo plan diplomatic, l'Empèri obtenguèt de succès importants ambé la conversion d'unei pòples eslaus au cristianisme.
Aquela epòca es considerada coma l'apogèu de l'Empèri. Pasmens, la segonda mitat dau sègle XI veguèt un retorn dei tensions ai nivèus religiós e militar. D'efèct, la garrolha religiosa entre Roma e Constantinòble s'agravèt e venguèt permanenta après leis excomunicacions mutualas dau papa e dau patriarca. Aquela rompedura jogarà un ròtle important dins lei relacions entre lei crestians de l'èst e de l'oèst pendent lo periòde dei Crosadas puei durant leis annadas de declin de l'Empèri. De mai, lo desvolopament de l'aristocracia agricòla causèt lo declin dei païsans soudats qu'èran la basa dau sistèma de « themes ». Lei fòrças armadas deguèron donc utilizar de mercenaris, cars e mens eficaç au combat. Ansin, la defensa de l'Empèri foguèt mai febla e lei tropas bizantinas foguèron severament desfachas a la batalha de Manzikert en 1071. L'Empèri perdèt d'un còp quasi la mitat d'Anatolia e cabussèt dins la division e la guèrra civila fins a 1081.
Lo periòde dei Crosadas e lo declin[modificar | modificar la font]
Lo periòde entre 1081 e 1261 es marcat per lei Crosadas deis estats occidentaus per reconquistar lei luòcs sants. Aqueleis ofensivas dei crestians catolics ajudèron la defensa de l'Empèri maugrat de tensions fòrça importantas ambé lei Bizantins fins a 1204. D'efèct, aquela annada, la Quatrena Crosada foguèt desviada còntra Constantinòble per Venècia. La vila foguèt presa e pilhada. De mai, lei venceires formèron un Estat latin ambé Constantinòble per capitala. L'Empèri foguèt devesit entre divèrsei regions dirigidas per de princes bizantins. En 1261, la capitala foguèt reconquista e l'Empèri restaurat. Pasmens, son declin es d'ara endavant fòrça avançat e l'Empèri venguèt solament una poissança regionala.
Ansin, la desfacha de Manzikert en 1071 entraïnèt la pèrda de la màger part d'Anatolia còntra lei Turcs Seldjokidas. La crida a l'ajuda de l'emperaire Alèxis Comnèn causèt indirèctament l'expedicion militara de la Premiera Crosada per conquistar Jerusalèm. Lei relacions entre lei Crosats e lei Bizantins venguèron rapidament marridas en causa dau refús de l'emperaire de mandar son armada ambé la Crosada en Palestina e en causa de l'aliança entre lei Bizantins e lei sobeirans musulmans d'Egipte. La màger part dei territòris pres per lei soudats de la Crosada foguèron donc pas renduts a l'Empèri mai conservats per lei Crosats. Formèron un ensems d'Estats latins destinats a la defensa dei luòcs sants còntra lei musulmans. Aqueleis incidents aumentèron tanben lo valat entre crestians catolics e ortodòxes.
D'autra part, l'Empèri deguèt pagar un pretz important per obtenir l'ajuda de certaneis estats coma Venècia. En 1082, l'emperaire deguèt acceptar de concessions comercialas fòrça grandas en cambi d'un sostèn de la flòta veneciana. A partir dau sègle XII, lei republicas marchandas, magement Venècia, venguèron un perilh per l'integritat de l'Empèri. Ansin, lo poder bizantin assaièt de reprendre lei drechs dei marchands italians. Lei marchands italians foguèron arrestats e, de còp, massacrats coma en 1185. Enterin, la pression militaras dei Turcs aumenta. Maugrat de succès bizantins, la batalha, e la desfacha bizantina, de Myriokephalon en 1176 mostrèron que l'armada bizantina èra plus capabla d'assegurar soleta la reconquista d'Anatolia. En plaça, lei Seldjokidas capitèron de s'emparar pauc a pauc dei províncias imperialas dins lo centre de la region.
La mòrt de l'emperaire Manuèl Ièr en 1180 entraïnèt una seria de rèines brèus e una crisi de succession. En 1203, l'emperaire Alèxis IV mandèt l'ajuda de la Quatrena Crosada per defendre son tròne. Sostengut per leis abitants de la capitala, un còp d'estat aguèt luòc còntra Alèxis IV dirigit per Alèxis V en 1204. Puei, lo govèrn novèu ataquèt lei Crosats. Dins aquò, lei combatents occidentaus, mai entraïnats, ganhèron la batalha e pilhèron Constantinòble durant tres jorns. Lei Crosats prenguèron lo poder dins la vila e installèron un estat latin dirigit per un cap crosat, Baudoïn de Flandes.
Fins a 1261, la region foguèt devesida entre divèrseis estats formats per lei Crosats o per de princes bizantins :
- Empèri latin de Constantinòble que tèn quatre reiaumes pichons coma vassaus.
- Empèri de Nicèa dirigit per la familha Laskaris.
- Despotat d'Epir dirigit per la familha Doukas.
- Empèri de Trebizonda dirigit per la familha Comnèn, ja en secession avans lo pilhatge de Constantinòble.
Pasmens, lo poder de l'Empèri latin èra gaire estable en causa de l'ostilitat de la populacion grèga e deis estats vesins. Ajudats per lei dificultats turcas e bulgaras còntra leis invasions mongòlas, l'Empèri de Nicèa poguèt atacar lei Crosats. En 1241, capitèron de reprendre Tessalonica e obtenguèron una aliança ambé lo Despotat d'Epir en 1254. L'Epir foguèt finalament batuda en 1259 durant la batalha de Pelagonia e deguèt abandonar l'objectiu de reconquistar la capitala imperiala. Enfin, l'Empèri Bizantin foguèt restaurat per la presa de Constantinòble en 1261 e la fugida dau darrier emperaire latin.
La fin de l'Empèri[modificar | modificar la font]
Après la restauracion de l'Empèri, son extension es limitada a Grècia e ai regions oèst d'Anatolia. De mai, lo poder deis emperaires es d'ara endavant fortàment menaçat per lei luchas intèrnas entre lei pretendents au tròne e leis intervencions estrangieras per lei sostenir. D'autra part, leis emperaires poguèron pas realizar una aliança ambé leis estats crestians catolics. L'Empèri foguèt desfach per lei Turcs e destruch en 1453.
Fins a 1336-1337, l'Empèri mandèt d'ofensivas contra leis autreis estats latins o bizantins de Grècia per finalament lei conquistar. Aquelei victòrias permetèron d'assegurar la defensa dei frontieras occidentalas de l'Empèri. Pasmens, lei frontieras orientalas demorèron gaire establas fàcia ais atacas turcas. De mai, divèrsei guèrras civilas aguèron luòc per l'ascension au tròne entre 1341-1347 e 1353-1354. En causa d'aquelei conflictes, l'influéncia dei Sèrbes dins l'Empèri aumentèt e lei Turcs capitèron d'envaïr sei regions europèas dins leis annadas 1360. Ansin, en 1373, l'Empèri Bizantin deguèt venir un vassau deis Otomans.
Aqueu periòde durèt fins a 1394 quand l'emperaire refusèt l'installacion d'una colonia turca dins la capitala imperiala. Enterin, lei Sèrbes èran estats desfachs per lei Turcs après la batalha de Kosovo en 1389. Un premier sètge de Constantinòble aguèt donc luòc a partir de 1394 fins a 1402. Per assaiar d'ajudar l'Empèri, un esforç foguèt fach entre la Glèisa Catolica e l'emperaire per reünir tornarmai leis estats crestians mai aqueleis acòrds foguèron fòrça limitats en causa de l'ostilitat deis abitants de l'Empèri contra leis Occidentaus. Pasmens, una Crosada foguèt mandada en 1396 per sauvar la capitala. Foguèt una revirada saunosa après la batalha de Nicopolis e la darriera expedicion dau genre.
Lo sauvament provisòri de l'Empèri aguèt luòc en 1402 ambé l'invasion mongòla dei territòris turcs d'Anatolia. D'efèct, après sa desfacha d'Ankara contra l'armada de Tamerlan, lo sultanat otoman conoguèt un periòde de trébols. Pasmens, l'Empèri Bizantin foguèt pas capable d'aprofichar la situacion per melhorar sa defensa o realizar una aliança ambé leis autreis estats crestians. Ansin, Constantinòble foguèt tornarmai menaçada per lei Turcs a partir de la restauracion dau poder otoman dins leis annadas 1420. Un premier sètge mau capitèt en causa de la resisténcia bizantina en 1422 mai l'Empèri foguèt reduch ai regions a l'entorn de la capitala e de Grècia. Per exemple, Tessalonica foguèt presa en 1423.
Dins leis annadas 1440, una aliança d'estats crestians o musulmans (Polonha, Ongria, Turcs de Karaman...) foguèt desfacha pendent la batalha de Varna (1444) puei durant la segonda batalha de Kosovo (1448). Ansin, l'Empèri Bizantin perdeguèt sei darriers sostèns contra lei Turcs. En 1453, una ofensiva dau sultan Mehmet II entraïnèt lo sètge puei la presa de Constantinòble lo 29 de mai de 1453. L'emperaire bizantin foguèt tuat pendent l'invasion de la vila que venguèt la capitala novèla de l'Empèri Otoman. Foguèt la fin de l'Empèri Bizantin.
Pasmens, quauquei territòris foguèron encara dirigits per de senhors bizantins en Grècia e Anatolia fins a 1461. Lo premier èra l'Empèri de Trebizonda, independent dempuei la Quatrena Crosada, au nòrd d'Anatolia e lo segond èra lo Desporat de Morea au sud de Grècia. Aqueu darrier foguèt envaït e conquist entre 1458 e 1460. Puei, l'Empèri de Trebizonda, maugrat una resisténcia victoriosa en 1456, foguèt tanben pres per leis Otomans marcant la fin dau poder bizantin.
Referéncias[modificar | modificar la font]
- ↑ P. Brown, The world of late antiquity, Edicions W.W. Norton and Co. (1971), p. 147.
- ↑ R.Browning, Justinian and Theodora (1971), p. 193.
- ↑ H. Grotius, Le droit de la guerre et de la paix, Edicions Puf ; 2005.
- ↑ Walter Emil Kaegi, Heraclius: emperor of Byzantium, Cambridge University Press (2003), p. 158.
Bibliografia[modificar | modificar la font]
- (fr) Georg Ostrogorsky, Histoire de l'État byzantin, Paris, Payot, 1956, « Bibliothèque histoire ».
- (fr) Jean-Michel Cantacuzène, Mille ans dans les Balkans Éd. Christian, Paris (1992) (ISBN 2-86486-054-0)
- (fr) Charles Diehl, Histoire de l'Empire byzantin (1919), Paris, Éditions du Trident, 2007
- (fr) Alain Ducellier, Les Byzantins (1963), Paris, Le Seuil, collection « Points histoire ». (ISBN 2020099195)
- (fr) Alain Ducellier (dir.), Byzance et le monde orthodoxe, Paris, Armand Colin, "U", 2en édition, 1996. (ISBN 2200346999)
- (fr) Bertrand Lançon, L’Antiquité tardive, PUF, coll. « Que sais-je ? » (Modèl:Numéro1455), Paris, 1997 (ISBN 2130481256)
- (fr) Paul Lemerle, Histoire de Byzance, Paris, PUF, collection « Que sais-je ? », 1956. (ISBN 213045545×)
- (fr) Louis Bréhier, Vie et mort de Byzance
[pdf] version numérisée de l'ouvrage paru dans la Collection l’Évolution de l’Humanité, Éd. Albin Michel, 1946 et 1969, Paris, 596 pages. (ISBN 2226171029) - (fr) Cécile Morrisson (dir.), Laurent Albaret, Jean-Claude Cheynet, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 1: L’Empire romain d’Orient (330-641), coll. « Nouvelle Clio », PUF, Paris, 200*. (ISBN 2130520065)
- (fr) Jean-Claude Cheynet, Byzance, l'Empire romain d'Orient, Paris, A. Collin, 2001, « Cursus-Histoire ». (ISBN 2200346891)
- (fr) Jean-Claude Cheynet (dir), Laurent Albaret, Angeliki Laiou, Cécile Morrisson, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 2: Le Moyen Âge byzantin (641-1204), coll. « Nouvelle Clio », PUF, Paris, 2007. (ISBN 2130520073)
- (fr) Angeliki Laiou (dir), Laurent Albaret, Jean-Claude Cheynet, Cécile Morrisson, Constantin Zuckerman, Le Monde byzantin, tome 3: Le déclin de l'Empire (1204-1453), coll. Nouvelle Clio, PUF, Paris, attendu pour 2009
- (fr) Paul Tannery, Mémoires scientifiques, tome IV: Sciences exactes chez les Byzantins, Jacques Gabay, Paris, (ISBN 978-2-87647-186-3)
- (fr) Rice David Talbot, L'Art de l'empire byzantin, coll. l'univers de l'art, éd. Thames & Hudson (ISBN 2878110951).
- (fr) E. Limousin, Le monde byzantin du milieu du VIIIème siècle à 1204, Paris, éd. Breal, 2006 (ISBN 2749506328 ).
- (fr) E. Limousin, 100 fiches d'Histoire du Moyen Âge, Byzance et le monde musulman, Paris, Bréal, 2005.
- (en) Alexander Kazhdan (dir.), Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991 (ISBN 978-0-19-504652-6).
- (en) Efi Ragia, « The Geography of the Provincial Administration of the Byzantine Empire (ca 600-1200): I.1. The Apothekai of Asia Minor (7th-8th c.) », dans BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ, 19 (2009).
- (en) John F. Haldon, Warfare, state and society in the Byzantine world, 565-1204, Routledge, 1999 (ISBN 1-85728-494-1).
- (en) John F. Haldon, The Palgrave Atlas of Byzantine History, Basingstoke, 2005.
- (en) Warren T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284-1081, Stanford University Press, 1998 (ISBN 9780804724203).
- (fr) Michel Balard, La Méditerranée médiévale, espaces, itinéraires, comptoirs, Paris, Picard, 2006, « Les médiévistes français », 6. (ISBN 2708407732).
- (fr) Gilbert Dagron, Constantinople imaginaire, Études sur le recueil des « Patria », Paris, PUF, 1984, « Bibliothèque byzantine ».(ISBN 2130385818)
- (fr) Gilbert Dagron, P. Riche, A. Vauchez, Histoire du christianisme des origines à nos jours, Paris, Desclée-Fayard, 2004, t. 4 et 5.
- (fr) Olivier Delouis, Le monde byzantin, du milieu du VIII en s. à 1204 : économie et société, Paris Hachette, 2006, « Hachette supérieur-Recueils pour les concours ».(ISBN 2011457572)
- (fr) V. Kravarei, J. Lefort et C. Morrisson (éd), Hommes et richesses dans l'Empire byzantin, t. II, VIII en- XV en s., Paris, Lethielleux, 1991, « Réalités byzantines », 3.
- (fr) Jean-Pierre Arrignon, Byzance, Économie et société VII en- XII en s., éd. Ellipses, Paris, 2007, coll. Le monde : une histoire. (ISBN 9782729830120).
- (fr) Paul Lemerle, Le premier humanisme byzantin, Paris, CNRS éd., 1971, « Le monde byzantin ».
- (fr) Jacqueline Lafontaine-Dosogne, Histoire de l'art byzantin et chrétien d'Orient, Louvain-La-Neuve, Publication de l'Institut d'études médiévales. Textes, études et congrès, 7, 1995.
- (fr) A. Cutler et J.-M. Spieser, Byzance médiévale,700-1204, Paris, Gallimard-NRF, 1996, « Univers des Formes ».(ISBN 2070113124)
- (fr) Élisabeth Malamut, Alexis Ier Comnène, Paris, Ellipses, 2007.(ISBN 2729833102)
- (fr) Pierre Maraval, Théodose le Grand (379-395) : Le pouvoir et la foi, Fayard, 2009.(ISBN 221364263X)
- (fr) Pierre Maraval, La véritable histoire de Constantin, Belles Lettres, 2010.(ISBN 2251040064)
- (fr) Pierre Maraval, Le christianisme de Constantin à la conquête arabe, Presses Universitaires de France - PUF; Édition : 3e édition, 2005.(ISBN 2130548830)
- (fr) Bernard Flusin, La civilisation byzantine, PUF, 2006.(ISBN 213055850X)
