Wandalowie
grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
Wandalowie – grupa plemion wschodniogermańskich, zamieszkująca przed Wielką wędrówką ludów Europę Środkową (dzielili się na Silingów i Hasdingów, część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona Wiktofalów, Lakringów i Hariów[1]). W noc sylwestrową 406 roku wraz ze Swebami i Alanami przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji[2], po czym przez trzy lata pustoszyli Galię. W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie Zachodniorzymskim dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy założyli swoje własne państwo (439 r.). Przetrwało ono sto lat i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 533-534.
Spis treści
Historia[edytuj | edytuj kod]
Wandalowie
Wandalowie w Europie Środkowej[edytuj | edytuj kod]
Obecnie wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów[3], przebywających od III w. p.n.e. na ziemiach polskich[4], z ludnością kultury przeworskiej. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego Związku Lugijskiego[5].
W czasie wywołanej najazdem Hunów (od 375 r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą. W czasie wędrówki na południe zasiedlali tereny południowo-wschodniej Polski i założyli swą nekropolię w Prusieku, pierwszą rozpoznaną w polskich Karpatach[6][7].
Afrykańskie państwo Wandalów[edytuj | edytuj kod]
Osobny artykuł: Hasdingowie przekroczyli w noc sylwestrową 406 r. Ren w rejonie Mogontiacum (Moguncji) i znaleźli się na ziemiach cesarstwa rzymskiego. W 409 r. dotarli do Hiszpanii, podczas gdy inne odłamy Wandalów dotarły do Dacji i Panonii. W 416 r. zawarli z przybyłymi wcześniej do Hiszpanii, Alanami (plemię sarmackie) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł rex Vandalorum et Alanorum ("król Wandalów i Alanów"). Z Półwyspu Iberyjskiego pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską (w sile ok. 80 000 ludzi) do Afryki Północnej w 429 r., gdzie – po zdobyciu Kartaginy w 439 r. – utworzyli kwitnące aż do 477 r., państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego wraz z Sardynią, Korsyką i czasowo Sycylią. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnego.
W 455 roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a ogromne skarby przewieźli do Kartaginy. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu zawartego między Genzerykiem, a cesarzem rzymskim, Walentynianem III. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej, Eudokii, z synem Genzeryka, Hunerykiem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój.
Upadek Królestwa Wandalów[edytuj | edytuj kod]
Na początku lat 30. VI wieku cesarz bizantyjski Justynian postanowił pokonać Wandalów. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 000 żołnierzy wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów, Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Wiedząc, że nie ma szans na obronę królestwa Wandalów, pozwolił na włączenie go do cesarstwa. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili swą odrębność.
Niestety, dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz innych ludów germańskich, takich jak Frankowie, Goci i Longobardowie. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wielkiej wędrówki ludów byli arianami. Arianizm zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się już żaden władca równie wybitny jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znamy przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.
Dziedzictwo etymologiczne[edytuj | edytuj kod]
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna wandal stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko na swojej drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się wandalizmowi.
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez Arabów określenia Vandolita (teren Wandalów).
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Henryk Łowmiański: Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 245
- ↑ Encyklopedia historyczna świata. T. I. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1999, s. 425. ISBN 83-85909-51-6.
- ↑ Przegląd archeologiczny. t. 40-41, 1992, str. 66-67 "konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie"
- ↑ Początkowo na Dolnym Śląsku, w Polsce centralnej i zachodnim Mazowszu, potem w Małopolsce,
- ↑ Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 2005, s. 49.
- ↑ "Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od Sanoka, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich." [w:] Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach. 2005
- ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marek Wilczyński: Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, 1994, ISBN 83-85898-29-8
- Jerzy Strzelczyk: Wandalowie i ich afrykańskie państwo, wyd. 2, PIW, Warszawa, 2005, ISBN 83-06-02964-X
- Józef Kuranc: Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane), [w:] "Roczniki Humanistyczne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Annales des Lettres", R. 21 (1973), z. 3, s. 71-91.
- A. Kokowski: Starożytna Polska, Warszawa, 2005, s.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Wystawa w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
- Krytyka słowiańskiej hipotezy pochodzenia Wandalów (niem.)
