Bogomielen

Bogomielse tempel in Bosnië

De bogomielen zijn een in de 10e eeuw in Bulgarije opgekomen en tot de 13e eeuw over Midden-Europa verspreide sekte met manicheïstische trekken. Waarschijnlijk hebben zij invloed gehad op de beweging van de Albigenzen.

Ze zijn genaamd naar hun stichter, de priester Bogomil (hij die door God bemind wordt). In twee eeuwen tijd verspreidde zijn beweging zich over Servië, Bosnië, Macedonië en Klein-Azië. In de 12e eeuw stichtte de Macedonische monnik Basil een bogomielse gemeente in Constantinopel. Hij werd onder valse voorwendselen bij keizer Alexius I uitgenodigd, gegrepen en verbrand nadat hij weigerde zijn eigenzinnige geloofsopvatting te herzien.

Religie

De bogomielen hingen een wereldbeeld aan dat gekenmerkt werd door een metafysisch dualisme, waarin de geschapen materiële wereld slecht is en de geestelijke goddelijke wereld goed. Deze visie ontleenden de bogomielen aan gnostische stromingen als het Paulicianisme en Messalianisme en vooral aan het Manicheïsme.

Dualistisch wereldbeeld

De onrechtvaardigheid in de wereld en de wantoestanden in de toenmalige kerk hebben de bogomielen beïnvloed in het ontvankelijk worden voor de overtuiging dat uiteindelijk alles in de wereld kwaad is. Hieruit ontwikkelden zich twee opvattingen, die sterk van het christendom afwijken en die de grondslag vormden voor de latere vervolging van de bogomielen:

• de wereld is slecht en kan dus niet door God geschapen zijn;
• verlossing ligt weliswaar in God, maar omdat die in deze slechte wereld niet toegankelijk is, moet een geheime weg naar God ontdekt worden. Omdat dit een menswording van God uitsluit, sneuvelde ook de stelling dat Jezus zoon van God is.

Bij de bogomielen vindt men daarom de gnostische opvatting dat niet God, maar Sataniël, de Duivel, de schepper van de wereld was. Sataniël werd door bogomielen als de in opstand gekomen zoon van God gezien, zijn broer Michael was de goede zoon van God. Michael zou Jezus de kracht schenken om het verbond tussen de eerste mens Adam en Sataniël te doorbreken.

Deze opvatting vindt men precies zo terug in het geschrift Les Questions de Jean van de katharen: En hij (Sataniël, Satan) vatte het plan op de mens te scheppen om hem te dienen, en hij nam het leem van de aarde en vormde de mens naar zijn gelijkenis. En hij beval de engel uit de tweede hemel het lichaam van leem binnen te gaan; en hij nam nog een stuk en maakte een tweede lichaam in de gedaante van een vrouw, en hij beval de engel van de eerste hemel er binnen te gaan. De engelen weenden hevig toen zij zich omsloten zagen door dit sterfelijk omhulsel met kenbare vormen.

Verworpen leerstellingen

In de afkeer van alles wat van deze wereld was, verwierpen de bogomielen het Oude Testament (vergelijk Marcion), de goddelijkheid van Jezus (vergelijk adoptianisme) en diens verrijzenis, de liturgie, de sacramenten, de kerkelijke hiërarchie, het kruis, de iconen en de verering van Maria. Bovendien maakte steeds een ascetische manier van leven deel uit van de leerstellingen, zoals seksuele onthouding en vegetarisme.

Hiërarchie

Kenmerkend voor de gnostische en manicheïstische levensbeschouwing is een hiërarchie van gelovigen. Hoe verder een gelovige is ingewijd in de geheime kennis God te kunnen ontdekken, hoe hoger op de ladder hij komt te staan. De bogomielen kenden toehoorders, gelovigen en verlichten, nagenoeg gelijk aan de auditores, electi en perfecti van de manicheeërs of de hylikoi ("materiemensen"), psychikoi ("zielmensen") en pneumatikoi ("geestmensen") uit de gnostiek. Deze hiërarchie had ook gevolgen voor de mate van ascese (toehoorders oefenden minder ascese; verlichten oefenden volle ascese).

Ascese

De bogomielen zochten verlossing uit het lichaam door de deugden en ascese te beoefenen. Zij preekten geweldloosheid bij de mens en tussen mens en dier. Opgemerkt moet worden dat de leer der bogomielen van de 9e tot de 14e eeuw niet onveranderd bleef, ook niet in verband met het vegetarisme van hun uitverkoren leiders. Soms kon een strenge ascese tijdelijk gelden, waarna de mens gereinigd zou zijn. Daarna kon de ascese worden opgegeven.

Nalatenschap

In de 13e eeuw werden met name de katharen in verband gebracht met de bogomielen. De overeenkomsten in de leerstellingen zijn inderdaad frappant en nauwelijks toevallig. De bogomielen zijn lange tijd vervolgd, totdat zij na toevlucht in Bosnië te hebben gevonden in de islam opgingen. In de strijd tegen de bogomielen werden deze soms voor schaamteloze wellustelingen uitgemaakt; een reputatie die de katharen zouden overnemen. Illustratief hiervoor zijn de Engelse woorden "bugger" (flikker) en "buggering" (anale seks), die beide zijn afgeleid van "Bulgarian" (veel bogomielen waren Bulgaren).

Mediabestanden

Zie de categorie Bogomilism van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.