Britaniya İmperiyası
| Britaniya İmperiyası British Empire İmperiya |
|||||||||
|
|||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||
 1919-cu ildə Britaniya İmperiyası |
|||||||||
| Paytaxt | London | ||||||||
| Dil(lər) | İngilis | ||||||||
| Pul vahidi | Sterlinq Funtu | ||||||||
| Sahəsi | 37 200 000 km² | ||||||||
| Əhalisi | 462 600 000 | ||||||||
| İdarəetmə forması | Konstitusiyalı monarxiya | ||||||||
.svg)
Britaniya İmperiyası (ing. British Empire) — Tarixdə ən böyük imperiyası, Birləşmiş Krallıq tərəfindən idarə olunan dominionlar, müstəmləkələr, protektoralar və mandatları və digər asılı bölgələrdən ibarət olan imperatorluq idi. XVI və XVII əsrlərdə Birləşmiş Krallıq tərəfindən qurulan dəniz həddindən artıq müstəmləkələr və ticarət mərkəzləri kimi başlamışdır. Ən güclü dövründə dünya tarixində ən geniş torpaqlara sahib olmuş imperatorluq idi, bir əsr boyunca dünyanın ən öndə gələn qlobal gücü idi. 1922-ci ildə 458 milyon adam, yəni dünya əhalisinin dörddə biri, Britaniya imperatorluğunun hakimiyyəti altında idi [1] və torpaqları 13.000.000 mil kvadrat (33.000.000 km2) əhatə etdi.[2] Nəticə etibarilə siyasi, dil və mədəni keyfiyyət məşhurdur. Gücün zirvələrində olarkən, tez-tez "Britaniya İmperatorluğunda günəşin batmadığı" deyilirdi, çünki dünya ümumisindəki genişliyi səbəbiylə hər zaman ən az bir dənə torpağında gün işığı var idi.
XV və XVI əsrlərdəki coğrafi kəşflər boyunca İspaniya və Portuqaliya Avropanın dünyanın kəşf etməsinin qabaqcılları idi və müddətdə böyük dənizaşırı imperatorluqlar qurdular. Bu imperatorluqlarda olan böyük sərvətdən qısqanan İngiltərə, Fransa və Hollandiya, Amerika və Asiyada öz müstəmləkələri və ticarət şəbəkələrini qurmağa başladılar. XVII və XVIII əsrlərdə Hollandiya və Fransa ilə davam etdirdiyi bir neçə dənə döyüşün nəticəsi etibarilə İngiltərə (Şotlandiya ilə edilən 1707 Birləşmə Qanunu'ndan sonra Britaniya), Şimali Amerika və Hindistandakı üstün güc oldu. Bununla yanaşı, 1783-cü ildə bir müstəqillik savaşından sonra Şimali Amerikada On Üç Koloniya'nin itirilməsi Britaniya üçün böyük bir ziyan idi və ən sıx əhalisi olan olan koloniyasını itirdi. Bu geriləməyə qarşı Britaniyanın diqqəti sonradan Afrika, Asiya və Böyük Okeana çəkildi. 1815-də Napaleon Fransasının məğlub olmasını sonra Britaniya, bir əsr boyunca xaricdən hər hansı bir müqavimətin iştirak alınmayan bir liderliyi var idi, və dünya daxilində torpaqlarını genişləndirməyə davam etdi. Ağ məskunlaşmaçı müstəmləkədən daha çox muxtariyyət verilirdi; bəzi müstəmləkələr də hakimiyyət olaraq yenidən təsnif edildi.
XIX əsrin sonuna doğru Almaniya və Amerika Birləşmiş Ştatlarının inkişafı Britaniyanın iqtisadi liderliyini aşındırdı. Britaniya və Almaniya arasındakı sonra hərbi və iqtisadi gərginliklər, Birinci Dünya Döyüşünün ən böyük səbəblərindən idi və Britaniya, imperatorluğuna çox yüksək bir səviyyədə asılı olaraq bu döyüşü keçdi. Maliyyə bir baxımdan bu qarşıdurma Britaniya üçün çox gərgin bir təsiri var idi və döyüşdən dərhal sonra imperatorluq ən böyük genişliyini qazanmasına qarşı artıq bənzərsiz bir sənaye və ya hərbi bir güc deyildi. İkinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmasına qarşı Britaniya, döyüş boyunca cənub-şərqi Asiyadakı torpaqları Yaponiya tərəfindən işğal edildi və bu beləcə Britaniyanın prestijinə zərər verib imperatorluğunun dağılmasına sürət verdi. Döyüşün bitməsindən iki il sonra Britaniya, ən sıx əhalisi olan və ən qiymətli müstəmləkəsi olan Hindistana müstəqilliyini verdi.
XX əsrin geri qalanında Avropa gücləri tərəfindən edilən daha böyük bir qlobal dekolonizasiya hərəkəti məzmununda imperiyanın torpaqlarının çoxu müstəqilliyini qazandı; bu müddət 1997-ci ildə Hong Kongun Çinə geri verilməsiylə sona çatdı. Müstəqillikdən sonra bir çox köhnə Britaniya müstəmləkəsi İngilis Millətlər Birliyi üzvü oldu. Hal-hazırda isə 14 bölgə hələ Britaniyanın suverenliyi altındadır; bunlar Britaniyanın dənizaşırı torpaqlarıdır.
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Maddison 2001, s. 98, 242.
- ↑ Ferguson 2004, s. 15.
