Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi

Demokratik kongo cumhuriyeti

Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi
République Démocratique du Congo
Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo
Republíki ya Kongó Demokratíki
Ditunga dia Kongu wa Mungalaata

(Dalapo) (Bidimbu)
Dibanza: Busonga, ngembo, kisalu
Ndînga ya luyalu	kifalanse kikôngo, kiluba, lingala, kiswahili
Mbânza-kimfumu	Kinsasa
ntinu ntumwa ya ntete	Joseph Kabila Adolphe Muzito
Luyalumunu - maza	2 345 410 km² 3,3 %
Bêsi	56 625 478
Kilûmbu ya kimpwanza	30.6.1960
Mbôngo	Falanga ya Kongo
Mukaba ya ntângu	UTC+1 – UTC+2
Muyimbu ya yinsi	Debout Congolais
Suka ya kondi	.cd
Numelo ya fone	+243

Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi to Kôngo Demokratiki to Kôngo-Kinsasa kele yinsi na Afelika ya Kati. Bayinsi ya pène-pène na yawu kele Repubilika ya Kôngo, Repubilika ya Afelika ya Kati, Sudan, Uganda, Rwanda, Burundi, Zambia ná Ngola. Kôngo-Kinsasa kele yinsi ya tatu na bunene ya Afelika.

Kinkulu

Tuka 2000 NK tî 500 BK bitembo ya babantu katuka londe sompaka na ndâmbu ya Kôngo ya ntângu yayi. Bantu ya kisina, bambekele, fwanaka sompa na dikabu ngele ya yinsi. Babantu yina kotisaka kisalu ya bilanga pe kisalu ya kibende tuka Afrika-Mputu.

Pène-pène na mvula 400 kimvuka mosi bandaka kukulisa na simu ya nzadi Lualaba. Nkûmbu ya kimvuka yayi vwandaka Upemba. Yawu kumaka Luba ya Ntotila na nima (pène-pène na 1585). Kimvuka ya mfunu ya nkaka vwandaka Kôngo ya Ntotila, yina butukaka pène-pène na mvula 1400 mpe zingaka tî 1885 na nsiku.

Luyalu ya Belezi (1908 – 1960)

Kôngo vwandaka koloni ya Belezi banda 1908 tî kuna 1960.

Zaire (1971 – 1997)

Mapi ya Kôngo-Kinsasa

Na nima ya mvula tânu ya vita mpe ya ngemba ve, Joseph-Désiré Mobutu, lieutenant général ya banwani, basisaka Kasa Vubu katuka kîti ya luyalu na ngolo na 1965. Mobutu nataka ngemba na yinsi, kasi luyalu na yandi vwezaka bansua ya muntu mpe salaka lukwikilu ya muntu samu na Mobutu kibeni.

Na bamvula kumi ya 1970 Mobutu salaka politiki ya kuzairisa (kifalanse: zaïrianisation). Na mvula 1971 yandi pesaka Kôngo zina ya yimpa, Zaire, yina kele mpila ya kupola ya mpovo ya kikôngo, Nzadi.

Transition (1996 – bubu)

Na mvula 2005 Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi me kuzwa misiku ya yinsi ya yimpa. Banda misiku yayi nzila me zibulama samu na kumanisa transition na nswalu nyonso na kubimisa nsiku ya maponama ke kwiza. Kimvuka ya kimpwanza ya kupona (Commission electorale independante) salaka maponama samu na ntwadisi ya yinsi ná luyalu ya yinsi na 30.7.2006. Joseph Kabila nungaka Jean-Pierre Bemba ná bakandida ya nkaka na maponama ya ntwadisi ya nsi.

Bêsi

Kibuka ya bantu ya nene kele:

• baluba 18 %
• bakôngo 16,1 %
• bankundu 13,5 %
• banyarwanda ná banyamulenge 10,3 %
• bazande 6,1%
• babangi ná bangala 5,8%
• bantu ya nkaka 30,2%

Bandînga

Ndînga ya kisalu ya Kôngo-Kinsasa yawu kele kifalanse. Bandînga ya bwala kele kikôngo, kiluba, kiswahili na lingala. Yinsi ke tembikisa bandînga yina nyonso na kuloza ata mosi ve. Bandînga ya nkaka ya yinsi yawu kele samu na lukumu ya yinsi ya Kongo yina luyalu ke kwiza kakila.

Mapa ya bandinga ya RKD.

Ndînga	Batubi (ndînga ya ntete)	Batubi (ndînga ya zôle)	Batubi na kimvuka
Kikôngo	6 %	11 %	17 %
Lingala	5 %	21 %	26 %
Tshiluba	8 %	8 %	16 %
Kiswahili	12 %	29 %	41 %

Lukwikilu

• bana ya Yesu ya katolika 70%
• bana ya Yesu ya misioni 20%
• bana ya Kimbangu 10%
• basilamu 10%
• lukwikilu ya bambuta 10%

Malongi ya ntoto

Nzadi Kôngo ná bana-nzadi ya yandi ke sabuka yinsi ya mvimpa. Nzadi Kôngo ke kabula Kôngo-Balazavile na Kôngo-Kinsasa. Nzadi Ubangi kele ndilu na Yinsi ya Afelika ya Kati. Uganda kele na simu ya Mazanga Mobutu na Rwitanzige. Rwanda kele na simu ya Kivu. Burundi na Tanzania kele na simu ya Tanganyika. Dizanga Mweru ye nzadi Luapula salama bonso ndilu na Zambia. Kwango na Kasâyi ke lânda ndilu ya Ngola.

Bizûnga

Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi kele na bizûnga makûmi zôle na tânu, na mbânza Kinsasa.

	Kizûnga	Zina ya kifalanse	Mbanza-kimfumu	Ndînga ya luyalu
1.	Kinsasa	Kinshasa	Kinsasa	kifalanse, lingala
2.	Kôngo ya Kati	Kongo Central	Matadi	kikôngo
3.	Kwango	Kwango	Kenge	kikôngo
4.	Kwilu	Kwilu	Kikwit	kikôngo
5.	Mayi-Ndombe	Maï-Ndombe	Inongo	lingala
6.	Kasâyi	Kasaï	Luebo	tshiluba
7.	Luluwa	Lulua	Kananga	tshiluba
8.	Kasâyi ya Esete	Kasaï-Oriental	Mbuji-Mayi	tshiluba
9.	Lomami	Lomami	Kabinda	tshiluba
10.	Sankuru	Sankuru	Lodja	tshiluba
11.	Maniema	Maniema'	Kindu	kiswahili
12.	Kivu ya Sudi	Sud-Kivu	Bukavu	kiswahili
13.	Kivu ya Node	Nord-Kivu	Goma	kiswahili
14.	Ituri	Ituri	Bunia	kiswahili
15.	Uwele ya Minani	Haut-Uele	Isiro	lingala
16.	Tshopo	Tshopo	Kisangani	kiswahili
17.	Uwele ya Mitiu	Bas-Uele	Buta	lingala, kiswahili
18.	Ubangi ya Node	Nord-Ubangi	Gbadolite	lingala
19.	Mongala	Mongala	Lisala	lingala
20.	Ubangi ya Sudi	Sud-Ubangi	Gemena	lingala
21.	Ekwatelo	Equateur	Mbandaka	lingala
22.	Tshuapa	Tshuapa	Bwende	lingala
23.	Tanganyika	Tanganika	Kalemie	kiswahili
24.	Lomami ya Minani	Haut-Lomami	Kamina	kiswahili
25.	Luwalaba	Lualaba	Kolwezi	kiswahili
26.	Katanga ya Minani	Haut-Katanga	Lubumbashi	kiswahili

Bizunga 25 na Kinsasa

Politiki

Politiki ya Repubilika ya Kôngo ya Dimokalasi

Minsiku ya leta

• Misiku ya yinsi ya kifalanse

Bantwadisi ya nsi

• 1960 - 1965 Joseph Kasa Vubu
• 1965 - 1997 Mobutu Sese Seko
• 1997 - 2001 Laurent Kabila
• 2001 -         Joseph Kabila

Bantumwa ya ntete

• 1960 - 1960 Patrice Lumumba
• 1961 - 1961 Joseph Ileo
• 1961 - 1964 Cyrille Adoula
• 1964 - 1965 Moise Tshombe
• 1965 - 1965 Evariste Kimba
• 1965 - 1966 Léonard Mulamba
• 1966 - 1977  ?
• 1977 - 1979 Mpinga Kasenga
• 1979 - 1980 Bo-Boliko Lokonga Mihambo
• 1980 - 1981 Jean Nguza Karl-I-Bond
• 1981 - 1982 Joseph Untube N'singa Udjuu
• 1982 - 1986 Kengo Wa Dondo
• 1987 - 1988 Mabi Mulumba
• 1988 - 1988 Sambwa Pida Nbagui
• 1988 - 1990 Kengo wa Dondo
• 1990 - 1991 Lunda Bululu
• 1991 - 1991 Mulumba Lukoji
• 1991 - 1991 Étienne Tshisekedi
• 1991 - 1991 Bernardin Mungul Diaka
• 1991 - 1992 Jean Nguza Karl-I-Bond
• 1992 - 1993 Étienne Tshisekedi
• 1993 - 1994 Faustin Birindwa
• 1994 - 1997 Kengo Wa Dondo
• 1997 - 1997 Étienne Tshisekedi
• 1997 - 1997 Likulia Bolongo
• 2007 - ??? Antoine GIZENGA

Bima ya kikalulu

• mutako
• diama
• mafuta (petolo)
• kibende