Azerbejdżan

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Zobacz też: inne znaczenia.
Azərbaycan Respublikası
Republika Azerbejdżanu
Flaga Azerbejdżanu
 Godło Azerbejdżanu
Flaga Azerbejdżanu Godło Azerbejdżanu
Dewiza: (azer.) Odlar Yurdu
(Kraj ognia)
Hymn:
Azərbaycan marşı
(Marsz Azerbejdżanu)
Położenie Azerbejdżanu
Język urzędowy azerski
Stolica Baku
Ustrój polityczny republika
Głowa państwa prezydent İlham Əliyev
Szef rządu premier Artur Rasizadə
Powierzchnia
 • całkowita
 • wody śródlądowe		 113. na świecie
86 600[a] km²
500 km² (0,58%)
Liczba ludności (2014)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia		 89. na świecie
9 511 100[1][2][b]
110 osób/km²
PKB (2013)
 • całkowite 
 • na osobę
73,54 mld[3] USD
7900[3] USD
PKB (PSN) (2013)
 • całkowite 
 • na osobę
102,8 mld[3] USD
11 044[3] USD
Jednostka monetarna manat azerski (AZM)
Niepodległość od ZSRR
30 sierpnia 1991
Religia dominująca islam (96,9%)
Strefa czasowa UTC +4 – zima
UTC +5 – lato
Kod ISO 3166 AZ
Domena internetowa .az
Kod samochodowy AZ
Kod samolotowy 4K
Kod telefoniczny +994
Mapa Azerbejdżanu
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Wikipodróże Informacje w Wikipodróżach
Wikinews Wiadomości w Wikinews
Wikisłownik Hasło w Wikisłowniku

Azerbejdżan, Republika Azerbejdżanu (azer. Azərbaycan, Azərbaycan Respublikası) – państwo w Azji nad Morzem Kaspijskim, graniczące z Rosją, Gruzją, Armenią, Iranem oraz Turcją.

Pochodzenie nazwy[edytuj]

Sufiks -an w perskim znaczy „kraj”. Atropates (w staroperskim „strzeżony przez ogień”) był satrapą Medii za czasów perskiej dynastii Achemenidów oraz Aleksandra Wielkiego, po śmierci którego się uniezależnił. Od tej pory ta część Medii była znana Grekom jako Media Atropatene, albo po prostu Atropatene, stąd średnioperskie Āturpātakān, później Ādurbādagān, a w końcu nowoperskie Ādarbāyjān, czyli Azerbejdżan, po ormiańsku Atrpatakan. Arabska wersja nazwy to Adharbayjān (أذربيجان). W czasach klasycznych określano go również Kaukaską Albanią, a jego część Kaukaską Iberią (dzisiejsze tereny Gruzji). Istnieje także teoria, że Azerbejdżan to sturczona forma zarabizowanej wersji perskiej nazwy Âzarâbâdagân (âzar=ogień; âbâdag=miejsce kultu; ân=sufiks liczby mnogiej), czyli „kraina wiecznego ognia”, co może mieć związek z zoroastriańskimi świątyniami ognia w tych okolicach.

Ustrój polityczny[edytuj]

Azerbejdżan jest republiką prezydencką. Głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Do jego uprawnień należy m.in. nominowanie ministrów. Ciałem ustawodawczym jest pięćdziesięciomiejscowy parlament, również wybierany w wyborach powszechnych. Prawo wyborcze przysługuje każdemu obywatelowi kraju, który ukończył osiemnaście lat.

Zob. Prezydenci Azerbejdżanu.

Siły zbrojne[edytuj]

Azerbejdżan dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[4]. Uzbrojenie sił lądowych Azerbejdżanu składało się w 2014 roku z: 544 czołgów, 1864 opancerzonych pojazdów bojowych, 180 dział samobieżnych, 266 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 384 zestawów artylerii holowanej[4]. Marynarka wojenna Azerbejdżanu dysponowała w 2014 roku 23 okrętami obrony przybrzeża, jedną fregatą, czterema okrętami podwodnymi oraz 7 okrętami obrony przeciwminowej[4]. Azerskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 34 myśliwców, 54 samolotów transportowych, 19 samolotów szkolno-bojowych, 79 śmigłowców oraz 18 śmigłowców szturmowych[4].

Wojska azerskie w 2014 roku liczyły 67 tys. żołnierzy zawodowych oraz 300 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) azerskie siły zbrojne stanowią 50. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,2 mld dolarów (USD)[4].

Historia[edytuj]

 Osobny artykuł: Historia Azerbejdżanu.
Godło Azerbejdżańskiej SRR

Najdawniejszymi znanymi mieszkańcami terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu byli kaukascy Albańczycy, przynależący do kaukaskiej grupy językowej. Teren ten w ciągu późniejszych stuleci zamieszkiwało wiele różnych nacji: Persowie, Rzymianie, Grecy, Ormianie, Arabowie, Turcy, Mongołowie i Rosjanie.

Pierwszym królestwem, które pojawiło się na omawianym terenie, było królestwo Manna – ok. IX w. p.n.e. Przetrwało ono do początku VII w. p.n.e., później zaś weszło w skład państwa Medów.

Islam na terenie dzisiejszego Azerbejdżanu rozprzestrzenił się gwałtownie po jego podboju przez Arabów w VII-VIII w. Po upadku władzy arabskiej powstało kilka częściowo niepodległych państewek. W XI w. nastąpiło podbicie regionu przez Turków Seldżuckich – zdominowali oni Azerbejdżan i stali się przodkami dzisiejszych Azerów. W latach trzydziestych XIII wieku Azerbejdżan podbili Mongołowie i był on następnie głównym ośrodkiem władzy Ilchanidów.

Azerbejdżan od XV do XVIII w. był częścią Iranu znajdującego się wówczas pod rządami Safawidów. Na skutek przegranych przez nową irańską dynastię Kadżarów wojen z Rosją na mocy traktatu w Gulistanie (1813) oraz traktatu turkmanczajskiego (1828) Azerbejdżan został przyłączony do Imperium Rosyjskiego.

 Osobny artykuł: Azerbejdżan pod panowaniem rosyjskim.

Od 1872 w Baku na skalę przemysłową wydobywano ropę naftową. Odkrycie to zapoczątkowało ekspansywny rozwój tego miasta.

Po rozpadzie Zakaukaskiej DRF w maju 1918 roku Azerbejdżan uzyskał niepodległość (Demokratyczna Republika Azerbejdżanu). W kwietniu 1920 Azerbejdżan został zajęty przez Armię Czerwoną.

Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka w latach 1920–1922 była częścią państwa radzieckiego przed powstaniem ZSRR, w latach 1922–1936 razem z Gruzją i Armenią wchodziła w skład ZSRR jako część Zakaukaskiej Federacyjnej SRR, w 1936 weszła w skład ZSRR bezpośrednio.

Część Azerów znalazła się poza ASRR, na terenie Iranu. Tamtejsi działacze wraz z Irańczykami próbowali w 1920 roku powołać Republikę Gilańską w latach 1920–1921[5] co jednak nie udało się. W listopadzie w 1945 powstała Autonomiczna Republika Azerbejdżanu. Niektórzy z nich liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerów zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżanu Mir Cəfər Bağırov[6]. Ostatecznie gdy rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla republiki, ta została zlikwidowana przez wojska irańskie.

Dnia 30 sierpnia 1991 r. Azerbejdżan ogłosił suwerenność, ale formalnie stał się państwem niepodległym 18 października 1991 r., W grudniu 1991 roku, podobnie jak 11 innych republik byłego ZSRR przystąpił do WNP. Od ogłoszenia niepodległości trwa konflikt z Armenią o Górski Karabach.

Demografia[edytuj]

 Osobny artykuł: Geografia Azerbejdżanu.
Zobacz też: Miasta Azerbejdżanu

Azerbejdżan jest najludniejszym państwem Zakaukazia. Mieszka tutaj 9 164 600[2][7] mieszkańców, z czego w roku 2009 Azerowie stanowili 91,6%. Wśród mniejszości narodowych największe grupę stanowią Lezgini (2,02%), Ormianie (1,35%), Rosjanie (1,34%), Tałyszowie (1,26%), Awarowie (0,558%), Turcy (0,426%), Tatarzy (0,29%), Tatowie (0,282%), Ukraińcy (0,241%), Cachurzy (0,138%), Gruzini (0,111%), Żydzi (0,102%), Kurdowie (0,068%)[8], pozostali 0,754%: Ingilojcy, Białorusini i inni.

Prawie wszyscy Ormianie mieszkają w Górskim Karabachu.

Religijność[edytuj]

 Osobny artykuł: Eparchia bakijska.
 Osobny artykuł: Prefektura apostolska Baku.
 Osobny artykuł: Świadkowie Jehowy w Azerbejdżanie.

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center[9][10]:

Podział administracyjny Azerbejdżanu[edytuj]

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Azerbejdżanu.

Kraj jest podzielony na:

  • 59 rejonów (az. rayon, l.mn. rayonlar),
  • 11 miast wydzielonych (az. şəhər, l.mn. şəhərlər).

Wydzieloną częścią Azerbejdżanu pozostaje eksklawa Nachiczewan, mająca status republiki autonomicznej (az. muxtar respublikası).

Edukacja[edytuj]

główna instytucją naukową Azerbejdżanu jest Azerbejdżańska Akademia Nauk.

W Azerbejdżanie działają następujące uczelnie:

Kultura[edytuj]

Muzyka[edytuj]

Klasyczną muzyką Azerbejdżanu jest mugam (az. muğam). Tradycyjne instrumenty to: kamancza, balaban, tar i nagara. Znana jest także postać wędrownego barda – aszyga, który gra na sazie, rodzaju lutni.

Ciekawą aktualnością był występ mistrza śpiewu mugam, Alima Quasimova ze swoim zespołem w sobotę 7 lipca 2007 w teatrze Capitol na festiwalu „Brave” we Wrocławiu. Śpiewak, wyróżniony przez UNESCO, wystąpił z zespołem składającym się z kaukaskich skrzypiec, kaukaskiej mandoliny, klarnetu i perkusji (perkusista używał 4 różnych bębnów, grając najczęściej na dwóch), oraz z młodą śpiewaczką towarzyszącą mu najczęściej w odśpiewie, rzadziej w duecie. Oboje śpiewacy siedzieli środkowo na dywanach mając po swoich bokach mandolinistę i skrzypka, a perkusista i klarnecista umieszczeni byli z tyłu na krzesłach. Śpiewacy towarzyszyli sobie na płaskich dużych bębnach, przy czym śpiewak używał znanej techniki wspomagania dłonią dotykając ucha, podczas gdy śpiewaczka, szczelnie ubrana w kolorowy strój pokazujący wyłącznie jej twarz, posługiwała się tu właśnie swoim bębnem. Według objaśnień towarzyszących, modalny śpiew mugam jest wspólną tradycją ludów Kaukazu i (szczególnie tureckojęzycznych) ludów Azji Środkowej. Alim Quasimov uważany jest za wybitnego żyjącego mistrza śpiewu mugam.

14 maja 2011 roku reprezentacja Azerbejdżanu zwyciężyła w konkursie Eurowizji. Ell & Nikki zostali wyłonieni z półfinału 10 maja. Ich piosenka „Running Scared” uzyskała 221 punktów.

Kraj ma także tradycje jazzowe. Vaqif Mustafazadə był najsłynniejszym jazzmanem azerbejdżańskim – łączył on mugam ze swingiem. Tę tradycję kontynuuje jego córka – Əzizə Mustafazadə. Co roku odbywa się „Baku Jazz Festival”[11].

W muzyce poważnej najbardziej znaną postacią jest kompozytor i dyrygent Üzeyir Hacibəyov.

Święta państwowe[edytuj]

Święta państwowe
Data Polska nazwa Oryginalna nazwa
1 stycznia Nowy Rok Yeni il
20 stycznia Dzień Męczenników Şəhidlər günü
8 marca Dzień Kobiet Qadınlar günü
20–21 marca Święto Wiosny Novruz bayramı
9 maja Dzień Zwycięstwa nad Faszyzmem Faşizm üzərində qələbə
28 maja Dzień Republiki Respublika günü
15 czerwca Dzień Ocalenia Narodowego Milli qurtuluş günü
26 czerwca Dzień Wojska Silahlı qüvvələr günü
18 października Dzień Niepodległości Milli müstəqillik günü
12 listopada Dzień Konstytucji Konstitusiya günü
17 listopada Dzień Odrodzenia Narodowego Milli dirçəliş günü
31 grudnia Dzień Jedności Azerów na Świecie Ümumdünya azərbaycanlılarının həmrəylik günü

Gospodarka[edytuj]

Największym bogactwem naturalnym tego kraju jest ropa naftowa, której wydobycie stanowi 70% produkcji całego kraju. Ponadto wydobywa się również miedź, złoto, srebro, tytan, chrom, mangan, kobalt, molibden, antymon oraz sól kamienną[12]. We wrześniu 1994 r. została podpisana umowa pomiędzy Spółką Oil Państwową Republiką Azerbejdżanu (SOCAR) oraz 13 spółkami naftowymi, a wśród nich Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil i Statoil[13]. 90% energii elektrycznej pochodzi z elektrowni cieplnych, wśród których największa znajduje się w Ali Bajramły o mocy 1080 MW. Spółka SOCAR zapewnia pełną gazyfikacje kraju do 2021 roku[14].

Dużą rolę w gospodarce Azerbejdżanu odgrywa też rolnictwo.

Dochód narodowy brutto wynosi 3.800 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 4,6% (2004). Zadłużenie 1,8 mld USD (2004). Rozkład zatrudnienia przedstawia się następująco: usługi – 40,2%, rolnictwo – 14,1%, przemysł – 45,7%. Azerbejdżan eksportuje przede wszystkim żywność (32%), tekstylia (19%), maszyny (18%). Natomiast importuje żywność (26%), maszyny (18%), produkty metalurgiczne (12%).

Głównymi partnerami handlowymi są: kraje byłego ZSRR (Rosja, Ukraina, Kazachstan, Turkmenistan), Turcja i Włochy. Obroty handlowe z zagranicą – eksport: 3,2 mld USD, import: 3,6 mld USD (2004).

Azerbejdżan należy do najszybciej rozwijających się krajów świata[potrzebny przypis].

Turystyka[edytuj]

W 2012 roku kraj ten odwiedziło 1,986 mln. turystów (27,1% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,433 mld dolarów[15].

 Osobny artykuł: Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO w Azerbejdżanie.

Przyroda i jej ochrona[edytuj]

Góry Azerbejdżanu

Przyroda Azerbejdżanu jest bogata i obejmuje bardzo zróżnicowane ekosystemy – od wysokogórskich po stepowe i półpustynne. Flora Azerbejdżanu liczy 4500 gatunków roślin naczyniowych, w tym 240 gatunków endemicznych lub reliktowych. Fauna liczy 107 gatunków ssaków, 394 gatunki ptaków, 54 gatunki gadów, 9 płazów, ok. 100 gatunków ryb. 10,1% terytorium zajmują obszary chronione: 2 obszary konwencji ramsarskiej, 9 parków narodowych, 11 państwowych rezerwatów przyrody i 24 rezerwaty (sanktuaria przyrody)[16].

 Osobny artykuł: Obszary chronione w Azerbejdżanie.

Uwagi

  1. ↑ Dane podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (ang.).
  2. ↑ Dane szacunkowe na lipiec 2008 roku, podane za CIA The World Factbook (źródło:CIA) (ang.).

Przypisy

  1. ↑ Trend informasiya agentliyi: Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb – xəbərin yayınlanma tarixi: 14.06.2014.
  2. ↑ a b Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009, The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.
  3. ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2013: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2014 (ang.). [dostęp 2014-04-11].
  4. ↑ a b c d e Azerbaijan (ang.). Global Firepower. [dostęp 2014-08-23].
  5. ↑ red. Krasnowolska Anna: Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 841–842. ISBN 9788304050471.
  6. ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 125–127. ISBN 83-7436-037-2.
  7. ↑ Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009.
  8. ↑ dane Państwowego Komitetu Statystycznego Azerbejdżanu z roku 2009.
  9. ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
  10. ↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-20].
  11. ↑ Oficjalna strona Baku Jazz Festival.
  12. ↑ Azerbaijan – General Information.
  13. ↑ Azerbaijan – General Information.
  14. ↑ Azerbaijan Business Center – SOCAR plans to completed full gasification of Azerbaijan only by 2021.
  15. ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2013 Edition (ang.). UNWTO, 06 2013. [dostęp 2014-02-04]. s. 8.
  16. ↑ XÜSUSİ MÜHAFİZƏ OLUNAN TƏBİƏT ƏRAZİLƏRİNİN SİYAHISI (azer.). www.eco.gov.az. [dostęp 2015-03-29].

Bibliografia[edytuj]

  • Achundov, Nazim: Azerbaycanda dövri metbuat (1832-1920). Bibliographie, Baku 1965.
  • Chodubski, Andrzej: Witold Zglenicki „Polski Nobel” 1850-1904, Płock 1984
  • Həsənov, Cəmil: Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918-1920-ci illər, Baku 1993.
  • La première république musulmane: l’Azerbeidjan, Paris 1919.
  • La République de l’Azerbeidjan du Caucase, Paris 1919.
  • Munschi, Hilal: Die Republik Aserbaidschan. Eine geschichtliche und politische Skizze, Berlin 1930.
  • Mustafazade, Raxman: Dve respubliki. Azerbaijano-rossijskie otnoshenija 1918-1920 gg., Moskwa 2006.
  • Nesibzade, Nesib: Azerbaycan demokratik respublikasi. Meqaleler ve senedler, Baku 1990.
  • Sanders, A. (Nikuradse): Kaukasien. Nordkaukasien, Aserbaidschan, Armenien, Georgien. Geschichtlicher Umriss, München 1944.
  • Sürmeli, Serpil: Türk-Gürcü iliskileri (1918-21), Ankara 2001.
  • Świętochowski, Tadeusz: Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a muslim community, Cambridge University Press 1985.
  • Świętochowski, Tadeusz, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998.
  • Zeynalov, Rizvan: Voennoe strotel’stvo v Azerbaijanskoi respublike 1920-ijun’ 1941 g., Baku 1990.
  • Zürrer, Werner: Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der Großmächte um die Landbrücke zwischen Schwarzem und Kaspischem Meer, Düsseldorf 1978.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbejdżan&oldid=46871355”