"İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı", Osmanlı İstanbul I, İBB Kültür AŞ Yayınları, 2014, pp. 511-524
connect to download
"İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı", Osmanlı İstanbul I, İBB Kültür AŞ Yayınları, 2014, pp. 511-524
"İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı", Osmanlı İstanbul I, İBB Kültür AŞ Yayınları, 2014, pp. 511-524
OSMANLI İSTANBULU
I
edi törl er
Prof. Dr. Feridun M. Emecen
Y. Doç. Dr. Emrah Safa Gürkan
İst anbul 29 Mayı s Üni versi t esi Yayı nl ar ı
İst anbul Büyükşehi r Bel edi yesi Kül t ür A. Ş.
OSMANLI İSTANBULU
I
I. Ul usl ararası Osmanl ı İst anbul u Sempozyumu Bi l di r i l er i
29 Mayı s – 1 Hazi ran 2013, İst anbul 29 Mayı s Üni versi t esi
edi törl er
Prof. Dr. Feridun M. Emecen
Y. Doç. Dr. Emrah Safa Gürkan
OSMANLI İSTANBULU
I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu, Bildiriler
proje yönetimi
Prof. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez
düzenleme kurulu
Prof. Dr. Feridun M. Emecen (Başkan), Y.Doç.Dr. Coşkun Yılmaz (Başkan Yardımcısı),
Y.Doç.Dr. Emrah Safa Gürkan (Akademik Sekreter),
Dr. Müjdat Uluçam, Y.Doç.Dr. Alphan Akgül, Y.Doç.Dr. Cem Keskin,
Y.Doç.Dr. Mehmet Ş. Yılmaz, Y.Doç.Dr. Özlem Çaykent
editörler
Prof. Dr. Feridun M. Emecen
Y.Doç.Dr. Emrah Safa Gürkan
yayın koordinasyonu
Mehmet Yılmaz
grafik tasarım
Ender Boztürk
kapak tasarımı
Ümit Ünal
basım tarihi
2014
5
İ ç i nde ki l e r
9-10 Sunuş
11-12 Kadir Topbaş, İBB Başkanı
13-16 İbrahim Kâfi Dönmez, Rektör
Açı l ı ş Ot ur umu
17-33 Mehmet Âkif Aydın, İlber Ortaylı,
Klaus Kreıser, İskender Pala
Tebl i ğl er
35-41 Feridun M. Emecen
Hukuki Bir Tartışmanın Tarihi Zemini:
İstanbul Nasıl Alındı?
43-70 Emrah Safa Gürkan
Fitilin Ucunda Tersane-yi Âmire
71-86 Mustafa S. Küçükaşçı
İki Arap Âliminin Gözünden XVI. Yüzyılda İstanbul
87-105 Géza Dávıd,
Maximilian Brandstetter’in İstanbul Yolculuğu, 1608–1609
107-125 Mehmet Öz
1455 Tahriri ve İstanbul ’un İskân Tarihi Bakımından Önemi
6
127-146 Erıc Dursteler
Latin-Rite Christians in Early Modern Istanbul / Erken
Modern Dönem İstanbulu’nda Latin Kilisesi Hıristiyanları
147-195 Orlın Sabev
A Muslim /Turkish Minority in Ottoman Constantinople: The
Muslim /Turkish Students of Robert College (1866–1925)
197-242 Kenan Yıldız
Doğruluğu Tartışmalı Bir Tartışma: 1660 Yangını İstanbul ’un
İslâmlaşmasına Etki Etti mi?
243-272 Ruhi Güler
Lüfer Devri
273-281 M. Akif Erdoğru
Onaltı ve Onyedinci Yüzyıllarda İstanbul ’da hul ’
Yöntemiyle Boşanma
283-310 Mehmet Canatar
1009 /1600 Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri’ne
Göre Nefs-i İstanbul ’da Bulunan Mahalleler ve
Özelliklerine Dair Gözlemler
311-323 Kadir Yıldırım
II. Abdülhamid Dönemi İstanbul ’unda İşçi Hareketleri
325-354 Ahmet Tabakoğlu
Osmanlı Klasik Döneminde İstanbul ’da Dış Ticaret
355-360 Ali Akyıldız
Şirket-i Hayriyye Üzerine Bazı Değerlendirmeler
361-370 Mehmet Yıldırım
İstanbul Esnafının Ölçek Ekonomisine Geçiş Çabaları:
“Demirciler Şirketi” Örneği
371-382 Mehmet İpşirli
İstanbul ’da İlim ve Kültür Hayatı (15 -16. Asırlar)
383-396 Reşat Öngören
Fetih Sonrası İstanbul ’da İlk Tasavvuf î Yapılanmalar ve Fâtih
Sultan Mehmed
7
397-406 İsmail E. Erünsal
İstanbul Sahafları
407-417 Tahsin Görgün
Fatih Dönemi İstanbul ’unda Bazı Felsefi Tartışmalar ve
Siyaset Teorisi
419-453 Jean Louıs Bacqué-Grammont
Osmanlı Sahasında Yer Alan Bazı Süsleme Motiflerinin
Dolaşımı Hakkında Notlar / Remarques sur les errances de
quelques motifs décoratifs dans l ’aire ottomane
455-473 Sinan Genim
Yüzyıllar Boyu İstanbul Panaromaları
475-494 Uğur Derman
Osmanlı İstanbulu’nda Hat Sanatı
495-509 Fatma Çiçek Derman
Osmanlı İstanbulu’nda Bezeme Sanatı
511-524 Ahmet Yaşar
İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı
525-557 Mustafa Bilge
Sultanahmed Cami ve Külliyesi: Kuruluş Öncesi ve
Sonrası Belgeler
559-569 Beşir Ayvazoğlu
Fâtih, Bellini ve Rönesans
571-577 Seyfi Kenan
Tanpınar’la Birlikte Aziz İstanbul ’u Düşünürken
Kapanı ş Konuşmal ar ı
579-603 Uğur Derman, Sadettin Ökten,
Orhan Okay, Semavi Eyice
511
İstanbul Hanları:
18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı
Ahmet Yaşar
Fatih Üniversitesi
18. yüzyıl sonunda İstanbul’u ziyaret eden C. Carbognano, et-
rafı kemerlerle süslü, kare ya da uzun avlusu olan, revaklı yapıları
“han” olarak belirtir ve bu yapıları şöyle tarif eder: “Kemerlerin ar-
kasında, her birinde yemek hazırlamak için ocak bulunan birbirinin
aynı birçok oda bulunur ve yine bu kemerler, ikinci bir kemerli yapıyı
yani başka odaların bulunduğu galeriyi taşırlar. Bunlar da, alt sırada-
ki odalar gibi ülke tüccarları için ayrılmışlardır. Çünkü yabancı ülke
tüccarlarının mağazaları Galata’da, kendi ülkelerinin temsilcilerinin
koruması altındadır. Bu hanların hemen hepsi taştan yapılmış sağlam
yapılardır. Büyüklüğü bakımından özellikle kayda değer olanlar ise,
Valide Han, Vezir Han ve III. Mustafa tarafından yapılmış olan Yeni
Han’dır...”
1
Carbognano’nun bahsettiği bu şehir içi hanları, yaklaşık
dört buçuk asırlık Osmanlı İstanbulu’nun önemli kamusal mekânla-
rıdır. Müdavimlerine konaklama ve çeşitli ticari imkânlar sunan bu
mekânların, inşasına II. Mehmet (1451-1481) döneminde başlanmış
1 Cosimo Comidas de Carbognano, 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul, çev. Erendiz
Özbayoğlu, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993. s. 67.
O S MA N L I İ S T A N B U L U
512
ve zaman içinde çeşitli biçimlere dönüşen bu yapıların varlığı 20.
asrın başındaki vakıf hanlarının inşasına dek devam etmiştir.
2
Fetih sonrasında, Osmanlıların şehir mekânına ilk müdahalele-
rinden birisi de, eski Bizans yapılarını yeniden canlandırmak ve yeni
binalar inşa etmek suretiyle ticari altyapıyı oluşturmaktır. Bu süreç-
te iki bölge ön plana çıkmaktadır: şehrin liman bölgesi ve bugünkü
bedesten etrafında oluşmuş olan Kapalıçarşı bölgesi. Kritovoulos, II.
Mehmet’in öncülüğünde şehrin imarına başlanmasıyla birlikte be-
destenin ve çarşının yapılmaya başlandığını ifade etmektedir. Krito-
voulos’un ifadesiyle II. Mehmet, “Devlet büyüklerini, kendi yanında
itibarı olan ve büyük servete malik bulunanları huzuruna çağırarak
şehir içinde çarşılar, hanlar, dükkânlar, hamamlar, büyük konaklar, ca-
miler ve mabetler yapmalarına izin vermiştir.”
3
Tursun Bey’in ifade-
siyle, II. Mehmet “Bezzâzistân ve çarsûlar ve bâzârgâhlar ve âyende
ve râvende için vâsi‘ kervânsaraylar yaptırdı”.
4
Bedesten’in inşasından sonra etrafına çok sayıda dükkan eklen-
di. 1478-79 tarihli vakfiyeye göre Bedesten’in etrafında 849 dükkan ile
Sultan Hanı ve Bodrum Kervansaray adında iki han yer almaktadır.
Beylik Kervansarayı olarak da bilinen Sultan Hanı iki katlı, 98 odalı
ve bitişiğinde 42 dükkanın olduğu dönemi itibariyle büyük bir bina
kompleksiydi. Öte yandan Bodrum Kervansarayı ise nisbeten daha
küçük, iki katlı, 32 oda ve 14 dükkan barındıran bir yapıydı. Bedesten
ve liman merkezli bu ticari bölge Mahmut Paşa’nın cami, hamam ve
Kürkçü Han inşasıyla doğuya doğru genişlerken, Has Murat Paşa’nın
inşaalarıyla da batıya doğru genişledi. Sonrasında şehrin imparatorluk
başkentine dönüşüm sürecinde, şehirde bu iki merkez etrafında çok
sayıda han, dükkan ve çarşı inşa edildi.
5
2 İstanbul Hanları ile ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Ceyhan Güran, Türk
Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, İstanbul: Vakıflar Genel
Müdürlüğü Yayınları, 1976.
3 Kritovulos, İstanbul ’un Fethi, çev. Karolidi, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005,
s. 129, 157, 158.
4 Tursun Bey, Târih-i Ebü’l-feth, haz. A. Mertol Tulum, İstanbul: İstanbul Fetih
Cemiyeti, 1977, s. 67.
5 Çiğdem Kafesçioğlu, Constantinopolis/Istanbul: Cultural Encounter, Imperial
Vision, and the Construction of the Ottoman Capital University Park, Pa:
Pennsylvania State University Press, 2009.
513
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
17. yüzyılın ikinci yarısındaki üç önemli proje Osmanlı İstanbu-
lu’nun ticari bölgesini genişletti. Bunlardan ilki Kösem Sultan hami-
liğinde, Mercan Çakmakçılar Yokuşu’ndaki Cerrah Mehmet Paşa’nın
sarayının arazisi üzerine 1651 yılında inşa edilen Valide Han’dır. Bu
han üç avlusu, arazide kapladığı alan ve 210 odasıyla İstanbul hanları
içerisinde ayrı bir yere sahiptir. Öyle ki, bu bölge 18. yüzyılda hanların
inşası için en muteber yer olmuştur. 1663 yılında Hatice Turhan Sul-
tan hamiliğinde tamamlanan Valide Çarşısı (bugünkü Mısır Çarşısı),
ticari bölgenin liman tarafını güçlendirirken, Köprülü Fazıl Ahmet
Paşa’nın Çemberlitaş’ta yaptırdığı Vezir Han ise ticari bölgeyi tarihi
Mese’ye kadar uzatmıştır.
6
Şehir mekânı perspektifinden bakıldığında 18. yüzyıl, yoğun
şehirleşme faaliyetleri, yeni inşa biçimleri ve şehir kamusal mekânla-
rının sayıca ve etkinlikçe artışı itibariyle İstanbul için farklı bir durum
arz etmektedir. Bu dönemde İstanbul’daki hanların sayısı en yükseğe
çıkmış ve Büyük Yeni Han, Hasanpaşa Hanı, Taş Han, Sümbüllü
Han gibi yeni tarz hanlar inşa edilmiştir. Organik plan tatbikatı, üç
katlı hanların inşası, misafirhane hanlarının ortaya çıkışı ve plan eğ-
riliklerinin çıkmalarla düzeltilmesi gibi yenilikler bu dönemdeki han
mimarisinin başlıca göstergeleri olarak dikkati çekmektedir.
19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’un ticaret hayatı ve yapıları
köklü değişimler geçirmiştir. Geleneksel ticari ve konaklama hanları-
nın yerine değişen iş tarzları ve arsa sıkıntıları dolayısıyla ‘büro hanları’
inşa edilmeye başlanmıştır.
7
Avrupa ile gelişen ticaret dolayısıyla ticari
yapılar şehrin geleneksel hanlar bölgesinin dışına taşmış ve özellikle
Haliç’in öbür yakası, Galata, Karaköy taraflarına çok sayıda büro hanı,
pasaj ve geçitler inşa edilmiştir. Yaklaşık dört buçuk asırlık Osman-
lı İstanbulu’nun muhtelif bölgelerinde mihmanhaneli hanlar, ticaret
hanları, büro hanları, kervansaraylar ve bekâr odaları gibi mekânlar
asırlar boyu gelişen ticaret pratikleri, konaklama ve sosyalleşme im-
kânları için oluşmuş muazzam bir dokuydu.
6 Rhoads Murphey, “The Growth in Istanbul’s Commercial Capacity, 1700-
1765: The Role of New Commercial Construction and Renovation in Urban
Renewal”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, 2008, 61, No: 1-2, s.
147-155.
7 Nursel Gülenaz, Batılılaşma Dönemi İstanbul ’unda Hanlar ve Pasajlar,
İstanbul: İTO Yayınları, 2011.
O S MA N L I İ S T A N B U L U
514
İstanbul Şehir İçi Han Sayıları
19. yüzyıl ortalarında büro hanlarının ortaya çıkışı öncesinde
İstanbul’daki hanların bir listesini çıkarmayı amaçlayan bu çalışmada
çeşitli arşiv kayıtlarının incelenmesiyle han sayıları ve şehir düzle-
mindeki yerleri belirlenmeye çalışılacaktır. Mevcut durumda en eski
kayda değer zikredilecek kaynaklar 18. yüzyılın sonuna tekabül et-
mektedir. 1792 tarihinde III. Selim’in başlattığı nizam-ı teftiş-i İstan-
bul bağlamında düzenlenen yoklama defterlerinde, 278 hanın ismi
zikredilmekte ve bu hanların bulundukları yerler hakkında bilgiler
yer almaktadır.
Quataert, Osmanlı’da çalışanların iki durumda –savaşa hazır-
lanırken insan gücünü tespit etmek ya da belirli şartlar karşısında
isyan ihtimali söz konusu olduğunda- kayıtlarının tutulduğunu ileri
sürmektedir. İkinci kategoriye girebilecek olan bu yoklama defterleri,
Ayasofya Camii’nde Aralık 1791 tarihinde III. Selim’e düzenlenen sui-
kast girişimi sonrasında İstanbul’un tüm bölgelerindeki potansiyel suç
unsuru olabilecek başıboş, işsiz, bekâr taifesi ve kefili olmayan kişileri
tespit etmek amacıyla düzenlenmişlerdir. Bu yoklama defterleri, ilgili
kişilerin konaklama amacıyla kullandıkları hanların ve dükkanların
isimlerini, yerlerini ve oda sayılarını, odalarda kalan kişilerin isimle-
rini, varsa ünvanlarını ve memleketlerine dair bilgileri içermektedir.
Bu defterler üzerinden toplumsal denetim, yeni yönetim zihniyeti, bir
istatistik devletine dönüşüm gibi çeşitli analizler yapılmaktadır.
8
Öte
yandan bu kayıtlar daha öncesinde karşılaşılamamış (şu ana kadar) bir
hanlar listesi barındırmaktadır ve bizlere hanlarla ilgili derli toplu bir
liste oluşturma imkanı sunmaktadır.
Adı geçen kayıtlar çerçevesinde, Aralık 1791 ve Ağustos 1793
tarihleri arasında yaklaşık 20 adet defter bulunmaktadır. Bu defter-
ler içerisinde özellikle biri Osmanlı İstanbulu’nun ticari bölgesinde-
ki hanları listelemesi açısından ön plana çıkmaktadır.
9
10 Haziran
1793 tarihli defter, Beyazıt Camii’nden Osmaniye’ye, Mahmutpaşa,
8 Bu konudaki kapsamlı çalışmalar için bkz. Betül Başaran, Remaking the
Gate of Felicity: Policing, Social Control, and Migration in Istanbul at the End
of the Eighteenth Century, 1789 – 1793, Doktora tezi, Chicago University,
2006. Cengiz Kırlı, “18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı”, Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, ed. Fatmagül Demirel, İstanbul 2012, s. 7-20.
9 BOA. A.DVN 836.
515
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
Bahçekapısı, Kazgancılar, Kapalıçarşı içi, Ketancılar, Zindan Kapısı
dahilinde Kantarcılar, Ayazma ve Odunkapısı, Vefa Meydanı oradan
da Süleymaniye Camii’ne kadar olan bölgedeki 119 hana ait bilgilere
yer vermektedir. Öte yandan defterlerin hepsini karşılaştırmalı olarak
incelediğimizde İstanbul’un çeşitli bölgelerinde faaliyetlerini sürdüren
yaklaşık olarak 284 hanın bilgilerine ulaşmak mümkün görülmektedir.
Neredeyse hanların yarısından çoğu İstanbul limanı ile bedesten arası
başta olmak üzere suriçi İstanbul dahilinde yer almaktadır.
Bölge
Han
Sayısı
Beyazıt Camiinden Bahçekapı’ya, oradan Ayazmakapı’ya ve Süleymani-
ye’ye Kuzey bölge
(Sultan Bayezıd-ı Veli Camii havalinden Osmaniye, Mahmutpaşa, Bah-
çekapısı ve Kazgancılar, Çarşıy-ı Kebir derunu, Ketancılar, Zindan Kapısı
dahilinde Kantarcılar, Ayazma ve Odunkapısı, Vefa Meydanı, Süleymaniye
Camii Şerifine gelinceye kadar)
119
10
Beyazıt’tan Edirnekapı’ya, oradan Eğrikapı’ya ve sonrasında Fener Balat
üzerinden Unkapanı’na Kuzeybatı bölge
50
11
Suriçi’nde Divanyolu’ndan başlayarak Silivrikapı’ya ve oradan güneye ine-
rek Yedikule’ye ve sahil boyunca Kumkapı ve Kadırga’ya uzanan ve oradan
tekrar kuzeye çıkarak Divanyolu’nda sona eren güney bölge
Yarımada Surdışı Çevresi
(Suriçi’nin kuzeyinden Bahçekapı Eminönü’nden başlayarak Haliç, Kara
Surları ve Marmara çevresinden Ahırkapı’ya dek)
59
12
Kasımpaşa Beyoğlu 6
13
Galata 6
14
Boğaziçinin iki yanı
(Kadıköy’den Beşiktaş Taş İskeleye kadar)
43
15
Toplam 284
Tablo 1: 1791-1793 Yıllarında İstanbul’daki Hanların Bölgesel Dağılımı
10 BOA. A.DVN 836.
11 BOA. A.DVN 837, A.DVN 899-L.
12 BOA. A.DVN 831, A.DVN 834.
13 BOA. A.DVN 833.
14 BOA. A.DVN 832.
15 BOA. A.DVN 881, A.DVN 899.
O S MA N L I İ S T A N B U L U
516
1821 yılında çıkan Rum isyanı sebebiyle düzenlenen bir başka
defterde de İstanbul hanlarının sayılarına dair önemli ipuçları elde
etmekteyiz.
16
Defter, İstanbul’da meskûn hanlara hancı tayin etmek,
hanlarda kefilsiz bulunan gayrimüslim esnafı tespit etmek ve gayri-
müslim esnafın elinde bulunan silahları belirleyip bedelleri karşılığın-
da geri almak için hazırlanmıştır. Bu deftere göre suriçi İstanbul’da
178 han çeşitli iş kollarında faaliyetlerini yürütmektedir.
17
Defterin oluşturulma gerekçesi 1821 Rum İsyanı sonrasında İs-
tanbul’daki Rumların ve ellerindeki silahların tespiti olmakla birlikte,
bahsi geçen 178 han ve dâhillerinde faaliyet gösteren esnaflara dair
kayıtlar kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. İstanbul’daki tüm hanları
kapsayan bir tahrir olmamasına rağmen, hanların yoğun olduğu ticari
bölgedeki çoğu hanı ve hanlar bölgesi dışındaki önemli hanları liste-
de görebilmekteyiz. Söz konusu defterde, kimi hanların yerleri tam
olarak verilirken (Çakmakçılar Başında, Tahmis Kurbunda, Mah-
mutpaşa kurbunda) bazılarının ise bulunduğu yer hakkında herhangi
bir bilgi mevcut değildir. Ayrıca kimi hanlar sadece “Han” ifadesiyle
kaydedilirken kimi hanlar ise, Ali Paşa Hanı, Çukur Han gibi birden
fazla hana verilen genel isimlerle zikredilmektedirler.
Suriçi İstanbul hanlarına dair kıymetli bilgiler içeren bu def-
terdeki kayıtlar Mahmutpaşa kurbunda Kürkçü Han ile başlamakta,
sonrasında 18. asrın önemli bir han inşası bölgesi olan Çakmakçılar yo-
kuşundaki Valide Han, Büyük Yeni Han ile devam etmekte, sonrasında,
Tavukpazarı Vezir Han üzerinden Tahtakale ve Eminönü bölgesinde-
ki hanlara geçmekte, oradan Uzunçarşı üzerindeki hanları kaydederek,
Kapalıçarşı içerisindeki hanlar üzerinden Beyazıt’taki Simkeş Hanı ve
Hasan Paşa Hanı’na ulaşmakta, oradan Gedikpaşa üzerinden Vefa’daki
16 1821 Rum İsyanı’nın İstanbul’a yansımaları için bkz. Şükrü Ilıcak, A Radical
Rethinking of Empire: Ottoman State and Society during the Greek War of
Independence 1821–1826, Doktora Tezi, Harvard University, 2012.
17 1821 Yılında İstanbul’daki Hanların Listesi ekte yer almaktadır. NFS.d
0008, 21 Cemaziyelahir 1236 / 26 Mart 1821. Bu defterin bir başka versiyonu
Başmuhasebe defterleri arasında yer almaktadır. B.O.A. A.DVNSTZEİd..,
Defter no: 29, .1236-B.1242 s. 1-88. Bu defterle ilgili bir çalışma için bkz.
Bünyamin Demir, XIX. Yüzyılda Tarihi Yarımada Hanlarının Ekonomik
Yönü, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat
Anabilim Dalı, İktisat Tarihi Bilim Dalı, İstanbul 2010.
517
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
Vefa Hanı’na ulaşmakta, sonrasında ise muhtelif bölgelerdeki (Yedikule,
Davutpaşa, Karagümrük, Fatih,) hanlara dair bilgiler vermektedir.
Hanlarda faaliyetlerini yürüten esnafların isimleri esnaflık tür-
leri ile birlikte verilmektedir. Bu bilgiler üzerinden tarihi yarımada da
faaliyetlerini yürüten esnafların dağılımlarına dair de mümbit bilgi-
lere ulaşmak mümkündür. Ancak gerek tahrirlerin kapsayıcılık prob-
lemi gerekse hanların konaklama ve ticaret gibi çeşitli fonksiyonları
dolayısıyla esnaf perspektifinden genellemelere varabilmek mümkün
gözükmemektedir.
1827 tarihli bir Evkaf Defteri ise İstanbul’da bulunan hanlara
ait kayıtları içermekte ve 129 hanın ismine ve sahiplerine dair bilgiler
ihtiva etmektedir.
18
Evkaf-ı Hümayun Nezareti bünyesinde bulunan
Hancılar Kethüdası tarafından hazırlanan defterde üçü mülk 126’sı
vakıf olmak üzere suriçi İstanbul’un çeşitli bölgelerindeki 129 hanın
ismini ve vakıf sahibini belirtmektedir. Ancak bu defter İstanbul’da-
ki bütün hanları kapsamamaktadır, hatta Çakmakçılar Yokuşu’ndaki
Valide Han, Astarcılar Hanı, Çuhacılar Hanı, Hasanpaşa Hanı gibi
önde gelen hanlar dahi deftere dahil edilmemiştir.
Tanzimat’a doğru evrilen süreçte, Kırlı’nın çalışmalarında yet-
kinlikle vurguladığı üzere temettuat defterlerinde yer alan mal ve em-
lak sayımları, 1839 öncesi ve sonrasındaki nüfus sayımları ve halkın
kanaatlerinin derlendiği havadis jurnalleriyle siyasi iktidar, bir istatis-
tik devletine dönüşüyordu.
19
Bu bağlamda ortaya çıkan nüfus sayımla-
rında özellikle mücerretlerin konakladığı hanlar, sayım memurlarının
önemli ziyaret mekanlarındandı. Bu bağlamda 1844 ve 1856 sayım-
larında müslüman ve ermeni bekâran taifesi konakladıkları hanlara
göre kayıt altına alınmışlardır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere
İstanbul; Asitane, Galata Kazası Tophane Bölgesi ve Üsküdar Kaza-
sının Üsküdar, Beykoz ve Anadolufeneri vs. olmak üzere üç bölgeye
ayrılarak sayım çalışmaları yürütülmüştür. Bu sayımlara göre 1844 yı-
lında suriçinde müslüman bekârların 198 handa, ermeni bekârlar ise
254 handa ikamet etmektedirler. 1856 yılında ise müslüman bekârlar 257
handa, ermeni bekârlar ise 289 handa ikamet etmektedirler.
18 EV. d. 39524, muhtemelen 1827. Defter için bkz. Fazıl Işıközü, “İstanbul’un
Eski Vakıf Hanları”, Vakıflar Dergisi, 1973/10, s.421-424.
19 Cengiz Kırlı, Sultan ve Kamuoyu: Osmanlı Modernleşme Sürecinde “Havadis
Jurnalleri” (1840-1844), İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2009.
O S MA N L I İ S T A N B U L U
518
1273 / 1856 1260 / 1844
Müslüman
Bekârlar
Ermeni
Bekârlar
Müslüman
Bekârlar
Ermeni
Bekârlar
Asitane 257
20
289
21
198
22
254
23
Galata Kazası Tophane
Bölgesi
14
24
25
25
12
26
Üsküdar Kazasının
Üsküdar, Beykoz,
Anadolufeneri vs.
36
27
Tablo 2: Nüfus Defterlerine Göre İstanbul’da Bekârların Konakladığı Han
Sayıları
19. yüzyılın ikinci yarısında genelde İstanbul, özelde ise hanlar
ile ilgili istatistiki listelerin sayısı artmıştır. Bu bağlamda özellikle
1885 nüfus sayımı ve sonrasındaki İstanbul İhsaiyat Mecmuası’nda
yer alan istatistiki veriler kaydedeğerdir.
28
20 NFS.d, 409, 410, 411, 412, 413, 414, 415.
21 NFS.d, 518, 519, 520, 521, 522, 523, 524, 525, 526.
22 NFS.d, 151, 153, 155.
23 NFS.d, 298, 299, 300, 301, 303, 304, 305, 306, 307.
24 NFS.d, 433.
25 NFS.d, 540.
26 NFS.d, 177.
27 NFS.d, 183.
28 K. Pamukciyan 1868’de İstanbul’da Rupen Kürkciyan (1825-1870) matbaasında
basılan Gürünlü Muallim Manuk’un Hamarod Askharhakrutyun (Muhtasar
Coğrafya) adlı kitabının sonunda bulunan İstanbul hanlarının listesini Türkçe
alfabetik sıraya göre düzenleyerek listeyi yayınlamıştır. Bu listede 197 adet
han yapısından bahsedilir. Bunların 33 adeti Galata bölgesinde olup, 164 adeti
Tarihi Yarımada’dadır. 143 adeti ise Hanlar Bölgesi olarak tanımlanan bölgede
bulunmaktadır. Kevork Pamukciyan, “1868’de Mevcud İstanbul Hanları”,
Tarih ve Toplum, 22 / 128, (Ağustos 1994), s. 5-9.
1885 yılında gerçekleştirilen nüfus sayımında İstanbul’da faaliyetlerini sürdüren
hanların ve bu hanlarda kalan muhtemelen bekar taifesinin bilgilerine yer
verilmiştir. Bu sayıma göre 287’si suriçi İstanbul ve çevresinde olmak üzere
İstanbul’da toplam 483 han bulunmaktadır. “Dersaadet ve Bilad-ı Selasede
Bulunan Hanların Esamisiyle Bulundukları Mahallelerin Semt-i Meşhurı
ve Mensup Oldukları Devair-i Belediyyeler ve Nüfus-ı Muharrerelerinin
519
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
Sonuç Yerine
18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başı Osmanlı İstanbulu’nda faali-
yetlerini sürdüren hanlar üzerine olan bu çalışmada, çeşitli amaçlar
için oluşturulmuş arşiv belgelerine yansıdığı şekliyle hanların listesi
çıkarılmaya çalışılmıştır. Mevcut bilgiler çerçevesinde mezkur dö-
nemde faaliyette olan hanlara dair derli toplu bir liste oluşturabilmek
mümkün gözükmemektedir. Ancak hanların yoğunlaştığı bölgeler,
belli başlı hanlar, hanlarda ticaret ya da imalat yapan esnaflar ve
hanlarda konaklayan bekâr taifesine dair bilgilere ulaşılabilmektedir.
Bu çalışmanın ortaya koyduğu bir başka husus da, hanların sayıca
ve etkinlikçe aşağıda Valide Camii ve Rüstempaşa Külliyesi yukarı-
da Vezirhanı ve Beyazıt Külliyesi arasındaki ticari bölgede olmakla
birlikte Nefs-i İstanbul’un birçok bölgesinde de küçük ve orta ölçek-
lerde hanların faaliyetlerini sürdürmekte olduklarıdır.
İcmailen Mikdarını Mübeyyin Cedveldir”, Dersaadet ve Bilâd-i Selâse Nüfus-i
Umûmiyesine Mahsûs İstatistik Cetveldir, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye,
1301/1885, s. 59-75.
İstanbul İhsaiyat Mecmuası’nda yer alan istatistikî bilgilere göre 1912 yılında
İstanbul’da 445 eski han faaliyetini sürdürmektedir ve bu hanların 249 adeti
ise Hanlar bölgesinde yer almaktadır. Mezkûr yılda İstanbul’da faaliyette
bulunan 260 adet de yeni han bulunmaktadır. Bu yeni hanlar ise çoğunlukla
ticari olarak yeni gelişen Beyazıt Laleli bölgesi, Beyoğlu’nda Pera’dan Taksim
ve Harbiye’ye uzayan bölgede yer almaktadır. Eski hanların listesi için bkz.
Ahmet Kal’a, “Tarihi Süreç İçinde Kapalı Çarşı Hanlar Bölgesi Esnaf Üretim
Faaliyetleri ”, 3. Uluslar arası Tarihi Yarımada Sempozyumu Tebliğler Kitabı,
İstanbul, 2008, s. 303-320.
O S MA N L I İ S T A N B U L U
520
EK 1: 1821 Yılında İstanbul’daki Hanların Listesi (NFS.d 0008,
21 Cemaziyelahir 1236 / 26 Mart 1821).
Han İsmi Mevkii
1 Kürkçü Han Mahmutpaşa Kurbu
2 Çorapçı Han Mahmutpaşa Kurbu
3 Lüleci Hanı
4 Sümbüllü Han Çakmakçılar Kurbu
5 Büyük Yeni Han
6 Çinili Han Çakmakçılar Suku
7 Valide Hanı Çakmakçılar Başı
8 Küçük Yeni Han
9 Kumrulu Han
10 Tahta Hanı
11 Emir Han
12 Boncukçu Han
13 Çukur Han Mercan
14 Ali Paşa Hanı Mercan
15 Yaldızlı Han Mercan
16 Sultan Odaları Hanı Mercan
17 Mercan Hanı
18 Nalbur Hanı Mercan
19 Kadı Kumru Hanı
20 Pastırmacı Hanı
21 İmam Ali Hanı
22 Kızlarağası Hanı
23 Zincirli Han
24 Perdahtçı Hanı
25 Kaliçeciler Hanı
26 Varakçı Hanı
27 Sofçular Hanı
28 Bağcı Hanı
29 Hazinedar Hanı
30 Baklalı Hanı Tavukpazarı
31 Cedid Rubiyye Hanı
32 Çadırcı Han
33 Horoz Ötmez Hanı Esir Pazarı
34 Saraç Hanı Tavukpazarı
521
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
35 Yağlıkçı Hanı
36 Vezir Hanı
37 Küçük Taş Han Vezir Hanı Karşısında
38 Süleyman Paşa Hanı Divanyolu
39 Yarım Han Ali Paşa Hanı Civarı
40 Hocapaşa Hanı
41 Muhsinoğlu Hanı Hocapaşa
42 Şişeci Hanı Kazğancılar Kurbu
43 Alaca Hanı Kazğancılar Kurbu
44 Kilis Hanı Asmaaltı
45 Laz Hanı
46 Gürcü Hanı
47 Yarım Han
48 Küçük Laz Hanı
49 Çukur Han
50 Kurşunlu Hanı Çukur Hana Bitişik
51 Canbaz Hanı
52 Emirli Hanı
53 Kutucu Hanı Odun Kapısı Dahili
54 Ganbod Hanı Kantarcılar
55 Ali Paşa Hanı Kantarcılar
56 İpriktar Hanı Ayazma Kapısı Dahili
57 Murat Oğlu Hanı Ayazma Kapısı Dahili, Kapı Bitişiği
58 Kadı Hanı Keresteciler Karşısı
59 Kutulu Hanı Keresteciler Karşısı
60 Han Keresteciler Karşısı
61 İsmail Efendi Hanı Keresteciler Karşısı
62 Faki Oğlu Hanı
63 Kettancı Hanı
64 Han Keresteciler Karşısı
65 Kül Hanı
66 Tekneci Han Balıkpazarı Kurbu
67 Taşçılar(?) Hanı
68 Süngerci Hanı
69 Kule Hanı Yemişçiler Başı
70 Yoflu Hanı ? Yemişçiler Suku
71 Arslan Hanı
O S MA N L I İ S T A N B U L U
522
72 Küçük Taş Han Balıkpazarı
73 Peştemalcı Hanı Tahmis Kurbu
74 Değirmen Hanı Tahmis Kurbu
75 Kundakçı Han
76 Hacı Mahmut Hanı Tahtakale Kurbu
77 Şeyh Davut Hanı
78 Katır Hanı
79 Sulu Han
80 Silahtar Hanı Uzun Çarşı Kurbu
81 Fincancı Hanı
82 Pertev Paşa Hanı Uzun Çarşı Başı
83 Aynalı Han
84 Nasuh Ağa Hanı
85 Han Nasuh Ağa Hanına Bitişik
86 Kilit Hanı
87 İğneci Han
88 Baltacı Hanı Mercan Kurbu
89 Astarcı Han Çarşı
90 Büyük Zağferan Hanı
91 Çukur Han Çarşı-yı Kebir
92 Büyük Kebeci Han
93 İstanbul Ağası Hanı Yorgancılar Suku
94 Yüncü Han Yorgancılar Suku
95 Kellekesen(?) Hanı
96 Yol Geçen Hanı Çarşı’da Kebeciler Hanı Karşısı
97 Ali Paşa Hanı Yorgancılar Suku
98 Camili İmam Hanı
99 Yarım Han Yorgancılar Suku
100 Sarraf Hanı
101 Bodrum Hanı Bit Pazarı Kurbu
102 Yol Geçen Hanı Kalpakçılar Başı
103 Sakallı Hanı Kalpakçılar Başı
104 Sepetçi Hanı
105 Taş Han Kalpakçılar Başı
106 Sultan Odaları Mahmut Paşa Başı
107 Cafer Ağa Hanı
108 Hoca Oğlu Hanı
523
İ S T A N B U L HA N L A R I : 1 8 . Y Ü Z Y I L S O N U V E 1 9 . Y Ü Z Y I L B A Ş I
109 Tahta Han
110 Yumurtacı Hanı
111 Yarım Han Mahmut Paşa Başı
112 Yarım Han Osmaniye Camii Şerif Altında
113 Kebapçı Hanı
114 Baltacı Hanı Kalpakçılar Başı
115 Sorguncu Hanı Kalpakçılar Başı
116 Takyeci Hanı Kalpakçılar
117 Kavafçı Hanı Kavaflar Suku ?
118 Mikrasçılar Hanı
119 Çatal Han Parmakkapı Kurbu
120 Yarım Han Testereciler Başı
121 Doğramacı Hanı
122 Simkeş Hanı Okçularbaşı
123 Hasan Paşa Hanı
124 Payzen Hanı Gedikpaşa Kurbu
125 Tevekkül Hanı Irgat Pazarı
126 Sabuncu Hanı Gedikpaşa Kurbu
127 Takyeci Hanı
128 Viran Han Gedikpaşa Kurbu
129 Küçük Viran Han
130 Arabacı Hanı
131 Bahçeli Han Kumkapı Kurbu
132 Sandalcı Hanı Kumkapı Kurbu
133 Mestçi Hanı Kumkapı Kurbu
134 Hoca Hanı
135 Taş Han Bahçekapısı harici
136 Haraççı Han Bahçekapısı Harici
137
Hanı
Hasırcılar Suku
138 Kuşçu Başı Hanı
139 Sabuncu Hanı Ketancılarkapı Kurbu
140 Leblebici Han
141 Yeni Han Fark dört Kapısı
142 Yarım Han
143 Ömer Ağa Hanı
144 Vefa Hanı
145 Orta Kiracılar Hanı
O S MA N L I İ S T A N B U L U
524
146 Tavuk Hanı Şehzadebaşı
147 Bozmacı Hanı
148 Doğramacı Hanı
149 Yusuf Ağa Hanı Merkepçilerkapı
150 Basma Hanı Langa Yenikapı Harici
151 Han Davutpaşa İskelesi
152 Kolu Kısa Hanı Samatya
153 Bostancı Hanı Yedikule
154 Davutpaşa Hanı Hekimoğlu Ali Paşa
155 Yarım Han Hekimoğlu Ali Paşa, Kolluk Bitişiği
156 Bozacı Han Davutpaşa Mahkemesi Karşısı
157 Taşçı Mehmet Ağa Hanı Karagümrük Meydan
158 Arabacı Başı Hanı Karagümrük Meydan
159 Arif Ağa Hanı Karagümrük Meydan
160 Salih Ağa Hanı
161 Bahçeli Han
162 Derviş Ağa Hanı
163 Tütüncü Hanı
164 Abdi Ağa Hanı
165 Sulu Han
Sultan Mehmet Kurbunda Büyük
Karaman
166 Şerbethaneli Han
Sultan Mehmet Kurbunda Büyük
Karaman
167 Paçacı Hanı
168 Şekerci Han Çörekçi Kapısı
169 Yarım Han Çörekçi Kapısı
170 Umurlu Hanı ? Çörekçi Kapısı
171 Nakib Hanı
172 Taşçılar Hanı Küçük Karaman
173 Taş Han Boyacı Kapısı
174 Nalbant Hanı
175 Yeni Han Büyük Karaman
176 Mustafa Efendi Hanı Büyük Karaman
177 Kaşıkçı Hanı
178 Çukacı Hanı (Çuhacı)
READ PAPER