Nigeria
| Pederal a Republika ti Nigeria Jamhuriyar Taraiyar Nijeriya (Hausa)
Ọ́há Njíkọ̀ Ọ́hanézè Naìjíríà (Igbo) Orílẹ̀-èdè Olómìnira Àpapọ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà (Yoruba) |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Napili a pagsasao: "Panagkaykaysa ken Pammati, Kappia ken Rang-ay" | ||||||
| Nailian a kanta: "Bumangon, O Kompatriotas" | ||||||
![Lokasion ti Nigeria (nangisit nga asul)– idiay Aprika (nakusnaw ng asul ken nangisit a kolor dapo)– idiay Kappon ti Aprika (nakusnaw ng asul) — [Leyenda]](/web/20161112005153/https://ilo.wikipedia.org/wiki/Papeles:Location_Nigeria_AU_Africa.svg) Lokasion ti Nigeria (nangisit nga asul)
– idiay Aprika (nakusnaw ng asul ken nangisit a kolor dapo) |
||||||
| Kapitolio | Abuja 9°4′N 7°29′E / 9.067°N 7.483°E |
|||||
| Kadakkelan a siudad | Lagos | |||||
| Opisial a sasao | Ingles | |||||
| Mabigbigan a nailian a sasao | Hausa, Igbo, Yoruba | |||||
| Mabigbigan a rehional a sasao | Edo, Efik, Fulani, Idoma, Ijaw Kanuri[1] | |||||
| Nagan dagiti umili | Nigeriano | |||||
| Gobierno | Pederal a presidensial a republika | |||||
| • | Presidente | Muhammadu Buhari | ||||
| • | Bise Presidente | Yemi Osinbajo | ||||
| Lehislatura | Nailian nga Asemblia | |||||
| • | Akinngato a kamara | Senado | ||||
| • | Akinbaba a kamara | Kamara dagiti Pannakabagi | ||||
| Panagwaywayas manipud ti Nagkaykaysa a Pagarian | ||||||
| • | Panagkaykaysa iti Akin-abagatan ken Akin-amianan a Nigeria | 1914 | ||||
| • | Nairangarang ken nabigbigan | 1 Oktubre 1960 | ||||
| • | Nairangarang ti republika | 1 Oktubre 1963 | ||||
| Kalawa | ||||||
| • | Dagup | 923,768 km2 (Maika-32) 356,667 sq mi |
||||
| • | Danum (%) | 1.4 | ||||
| Populasion | ||||||
| • | 2012 (karkulo) | 170,123,740 (Maika-7) | ||||
| • | 2006 (senso) | 140,003,542 | ||||
| • | Densidad | 184.2/km2 (Maika-71) 477.0/sq mi |
||||
| GDP (PPP) | 2011 karkulo | |||||
| • | Dagup | $413.402 bilion[2] | ||||
| • | Tunggal maysa a tao | $2,578[2] | ||||
| GDP (nominal) | 2011 karkulo | |||||
| • | Dagup | $238.920 bilion[2] | ||||
| • | Tunggal maysa a tao | $1,490[2] | ||||
| Gini (2010) | 48.8[3] nangato |
|||||
| HDI (2013) |  0.504[4]ababa · Maika-152 |
|||||
| Kuarta | Naira (₦) (NGN) | |||||
| Sona ti oras | WAT (UTC+1) | |||||
| • | Kalgaw (DST) | saan a mapalpaliiw (UTC+1) | ||||
| Pagmanehuan | kanawan | |||||
| Kodigo ti panagtawag | +234 | |||||
| TLD ti internet | .ng | |||||
Ti Nigeria 
i/naɪˈdʒɪəriə/, ket opisial a ti Pederal Republika ti Nigeria, ket maysa a pederal a batay-linteg a republika a buklen dagiti 36 nga estado ken dagiti Pederal Kapitolio a Teritorio, Abuja. Ti pagilian ket mabirukan idiay Laud nga Aprika ken makibinningay kadagiti daga a pagbeddengan iti Republika iti Benin iti laud, ti Chad ken Kameron iti daya, ken Niger iti amianan. Ti aplayana itiabagatn ket naisanglad iti Golpo iti Guinea idiay Taaw Atlantiko. Dagiti tallo a kadakkelan ken kaaduan ti impluensia nga etniko a grupo idiay Nigeria ket dagiti Hausa, Igbo ken Yoruba.
Ti Nigeria ket gangani nga agpadpada a nagudua a nagbaetan dagiti Muslim idiay Amianan ken dagiti Kristiano idiay Abagatan; adda bassit kadagiti minoridad nga agsansanay iti tradisonal a relihion. Manipud idi 2002 adda dagiti adu a sinnuppiatan, a naisangsangayan idiay Amianan a paset ti pagilian, a nagbaetan dagiti puersa ti gobierno ken dagiti Islamista a Boko Haram, dagiti militante a jihadista a nagsuksukiso a mangipatakder ti sharia a linteg.
Dagiti tattao ti Nigeria ket addaan da ti nawatiwat a pakasaritaan. Dagiti arkeolohiko nga ebidensia ket mangipakpakita a dagiti panagtaeng ti tao iti dayta a lugar ket mabalin a mapetsaan manipud idi 9000 BCE.[5] Ti lugar iti lawlaw ti Benue ken Karayan Krus ket naipanpanunotan nga isu ti kasisigud a nagtaengan dagiti Bantu migrante a nagwarwaras iti kaaduan aballasiw ti tengngal ken akin-abagatan nga Aprika kadagiti allon a nagbaetan ti Umuna a milenio BC ken ti maikadua a milenio. Ti nagan a Nigeria ket naala idi manipud ti Karayan Niger a nagayayos ti daytoy a pagilian. Dagiti Britaniko ketkinoloniaanda ti Nigeria idi kaladawan ti maika-19 a siglo ken kasapaan ti maika-20 a siglo, a nagipatakderda kadagiti administratibo a estruktura ken linteg bayat a binigbigbiganda dagiti tinawtawid a daulo. Ti Nigeria nawayaan idi 1960. Kadagiti napalabas a tawen kalpasan daytoy, nakasanay daytoy ti maysa a sibil a gubat idi pinads ti Biafra a nangipatakder ti panagwaywayas. Dagiti militar a gobierno iti panawen dagiti didigra ket nagisinnublat kadagiti kadagiti demokratiko a nabutosan a gobierno.
Ti Nigeria ket isu ti kaaduan ti populasion a pagilian idiay Aprika, ti maikapito a kaaduan ti populasion iti lubong, ken ti kaaduan ti populasion iti lubong a dagiti kaaduan ti populasionna ket nangisit.[6] Dagiti reserbana ti lana ket nakaiyeg ti adu a kuarta a napastrek ti daytoy a pagilian. Daytoy ket nailista kadagiti "Sumaruno a Sangapulo ket Maysa" nga ekonomia, ken daytoy ket kameng ti Mankomunidad dagiti Pagilian.
Pakasaritaan[urnosen | urnosen ti taudan]
Nasapa a pakasaritaan[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti tattao a Nok iti tengnga a Nigeria ket nakapataudda kadagiti kasapaan a terakota nga eskultura a nabirbirukan ti daytoy a pagilians.[7] Idiay akin-amianan a paset ti pagilian , dagiti Kano ken Katsina ket addaanda tinairehistro a pakasaritaan a napetsaan ti agarup idi 999 AD. Dagiti Hausa a pagarian ken ti Kanem-Bornu nga Imperio ket rimmang-ayda a aks dagiti komersio a lugar a nagbaetan ti Amianan ken Laud nga Aprika.
Ken idiay pay Amianan, idi rugi ti maika-19 a siglo babaen ti Usman dan Fodio, dagiti Fulani ket nangiyunada ti naisentro a Fulani nga Imperio, a nagtultuloy aginggana idi 1903 nga idi dagiti Fulani a populasion ken dagdaga ket nabingbingay kadagiti nadumaduma a kolonia ti Europa. Idi baetan ti 1750 ken 1900, maysa agingana ti dua a pagkatlo iti populasion dagiti Fulani a jihad nga estado ket binulan dagiti tagabu.[8]
Dagiti Yoruba a pagarian iti Ife ken Oyo idiay abagan a laud ti Nigeria ket nagabalinda a nadayeg idi maika-12[9][10] ken maika-14[11] a sigsiglo. Ti Yorubaa mitolohia ket mangibagbaga a ti Ile-Ife ket isu ti nagtaudan ti kaputotan ti tao ken dayoty ket inunaanna amin a sabali a sibilisasion. Ti kadaanan a pakakitaan ti panagtaeng ti tao ket mapetsaan idi maika-9 a siglo.[9] Ti Ifẹ ket nakapataud kadagiti terakota ken gambang a pigura, ken ti Ọyọ ket naigay-at idi manipud idiay limaud a Nigeria aginggana idiay Togo. Ti Pagarian iti Benin ket mabairukan idiay abagatn a laud a Nigeria. Ti kabilegan ti Benin ket nagpaut ti nagbaetan ti maika-15 ken maika-19 a siglo. Dagiti panagturturayda ket nakaabot ti kaadayo idiay siudad ti Eko (maysa a Edo a nagan a nabaliwan idi iti Lagos babaen dagiti Portuges) ken dagiti simmakbay.[12]
Ti Pagarian iti Nri dagiti tatto a Igbo ket nangrugi idi maika-10 a siglo ken nagtultuloy aginggana idi nakapukaw ti panagwayana kadagiti Britaniko idi 1911. Isu dayto ti naamammoan a kadaanan a pagarian idiay Nigeria.[13][14] Dagiti Nri ket tinurayan idi babaen dagiti Eze Nri, ken ti siudad ti Nri ket naipanunotan nga isu ti punsdasion ti Igbo a kultura. Ti Nri ken Aguleri, nga isu idiay ti Igbo a nagtaudan ti mito ti pannakapartuat, ket aad idiay teritorio iti Umeuri a sangkaputotan; makatugotda kadagiti lianiada kadagiti pariarka a ari a pigura ti Eri.[15] Dagiti kadaana a pirgis ti gamabang a naaramid ti napukaw nga allid a pamay-an idiay Laud nga Aprika ket naggapu idiay Igbo Ukwu, ti maysa a siudad ti Nri nga inpluensia.[13]
Dagiti tattao ket nagkomersioda kadagiti dagdaga kadagitikomersiante manipud idiay Amianan nga Aprika kadagiti napalabas a sigsiglo. Idi maiak-16 a siglo, dagiti Espaniol ken Portuges nga eksplorador ket isuda ti immuna a nangrugi a nagkomersio idiay Nigeria, idiay puerto a ninagananda ti Lagos ken idiay Calabar. Dgaiti Europeano ket nagkomersioda kadagiti kasapulan dgaiti tattao iti aplaya. Nakitinnulagda pay idi para iti paset iti adda idin nga Aprikano a komersio ti tagabu.
Dagiti nagibasaran[urnosen | urnosen ti taudan]
- ^ "Dagiti pagsasao iti Nigeria". Ethnologue. Naala idi 12 Septiembre 2010.
- ^ a b c d "Nigeria". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 20 Abril 2012.
- ^ "Gini Index". World Bank. Naala idi 2 Marso 2011.
- ^ "2014 Human Development Report Summary" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. pp. 21–25. Naala idi 27 Hulio 2014.
- ^ McIntosh, Susan Keech, Dagiti agdama a panakaiturong ti sakbay a pakasaritaan iti laud nga Aprika. Palo Alto, California: Annual Reviews Inc., 1981. 215–258 p.: ill.
- ^ Bilioteka iti Kongreso – Dibision ti Pederal a Panagsukisok (Hulio 2008). "Bariweswes ti Pagilian: Nigeria" (PDF): 9. Naala idi 28 Disiembre 2011.
- ^ Kleiner, Fred S.; Christin J. Mamiya (2009). Dagiti Arte ti Npalabas a Panawen ni Gardner: Dagiti Saan a Lumaud a Panakasirmata (13, revised nga ed.). Cengage Learning. p. 194. ISBN 0-495-57367-1.
- ^ "Panagtagabu – Naipakasaritaan a panagsukisok – Dagiti tagabu a kagimongan". Encyclopædia Britannica aPagsurotan dagitiNangisit a Pakasaritaan. Encyclopædia Britannica. 2011. Naala idi 28 Mayo 2011.
- ^ a b Falola, Toyin; Heaton, Matthew M. (2008). Ti Pakasaritaan iti Nigeria. Unibersidad ti Cambridge University a Pagmalditan. p. 23. ISBN 0-521-68157-X.
- ^ Laitin, David D. (1986). Panagsakop ken Kultura: dagiti politika ken relihioso a panagbalbaliw dagiti Yoruba. Unibersidad iti Chicago a Pagmalditan. p. 111. ISBN 0-226-46790-2.
- ^ MacDonald, Fiona; Paren, Elizabeth; Shillington, Kevin; Stacey, Gillian; Steele, Philip (2000). Tattao iti Aprika, Tomo1. Marshall Cavendish. p. 385. ISBN 0-7614-7158-8.
- ^ Metz, Helen Chapin (1991). "Nigeria: Ti Pagilian nga Inadadal – Ti Tagabu a Komersioe". Bibliotek aiti Kongreso a Panagdadal. Naala idi 28 Mayo 2011.
- ^ a b Juang, Richard M. (2008). ti Aprika ken ti Kaamerikaan: dagiti kultura, dagiti politika, ken pakasaritaan : ti adu a disiplina nga ensiklopedia, Tomo 2. ABC-CLIO. p. 597. ISBN 1-85109-441-5.
- ^ Hrbek, Ivan (1992). Ti Aprika manipud ti maikapito aginggan ti maikasangapulo ket maysa a siglo. James Currey Publishers. p. 254. ISBN 0-85255-093-6.
- ^ Uzukwu, E. Elochukwu (1997). Panagraen a kas Pagsasao ti Bagi. Liturgical Press. p. 93. ISBN 0-8146-6151-3.
Dagiti silpo ti ruar[urnosen | urnosen ti taudan]
Midia a mainaig iti Nigeria iti Wikimedia Commons
.svg)
|
- Dagiti artikulo nga aglaon kadagiti akinruar a silpo ti pagsasao nga Igbo
- Nigeria
- Dagiti pagilian idiay Aprika
- Dagiti estado a kameng ti Kappon ti Aprika
- Dagiti pagilian a nagbeddengan ti Taaw Atlantiko
- Dagiti pagilian ken teritorio nga agsasao ti Ingles
- Dagiti pederal a republika
- Dagiti dati a kolonia ti Britaniko
- G15 a pagpagilian
- Dagiti estado a kameng ti Mankomunidad ti Pagpagilian
- Dagiti estado a kameng ti GPAP
- Dagiti estado a kameng ti Organisasion ti Islamiko a Pagtitinnulongan
- Dagiti estado ken teritorio a nabangon idi 1960
- Dagiti estado a kameng ti Nagkaykaysa a Pagpagilian
