şıma xeyr amey! hoş geldiniz! willkommen! welcome! hûn bi xêr hatin! êwe be xêr bên! Բարի գալուստ! شما خوش آمديد  welkom! bien venue! bien venido! şöblaği! randi! dobro došli! καλώς ήρθατε! اهلاً و سهلاً brax methyox! mirësevini! Witamy! ķetili iqos tkveni mobrзaneba! oso oshibshiyo! irassha imasu добро пожаловать! Vítejte!

 

 

Zazalar ve Zazaca

Zazalar’ın yaşadığı coğrafya

Zazalar, nüfusu tahminen 4-6 milyon olan bir halk olarak Doğu-Anadolu’nun Fırat ve Dicle su havzasında yaşarlar. Sükun ettikleri yer enlem 37,8°- 42° ve boylam 37,8°- 40° arası arasında yer alan bölgede, il olarak Doğu-Sivas’tan Varto’ya, Gümüşhane’den Siverek’e kadar uzanır. Ağırlıklı olarak Tunceli, Bingöl, Erzincan, Elazığ, Kuzey-Diyarbakır illerinde yaşarken, Kangal, Zara, Ulaş ve İmranlı (Sivas), Kelkit, Şiran ve Gümüşhane, Hınıs, Çat, Aşkale (Erzurum), Gerger (Adıyaman), Pötürge ve Arapkir (Malatya), Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Sarız (Kayseri), Aksaray ilçelerinde de meskendirler. Bunun dışında İstanbul, Ankara, Bursa, Eskişehir ve birçok ilçeye göçetmiş Zaza mevcuttur. Almanya, Avusturya, İsviçre, Hollanda, Belçika, Fransa, İsveç, Danimarka gibi Avrupa ülkelerinde bulunan Zaza sayısı tahminen 300.000’dir. Çoğu Almanya’ya iş veya son yıllarda iltica etmek için yerleşmiştir. Cambul (Kazakistan) ve Batum (Gürcistan) bölgelerinde de 1944’te sürgün edilen Zazalar’ın yaşandığı söylenmektedir. Zazalar’ın nüfusu hakkında kesin bir bilgi mevcut değil, fakat tahminlere göre 3 milyon, bazı tahminlere göre ise 4 ile 6 milyon arasıdır.

Dil ve etniklik

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller gurubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt gurubunu teşkil etmektedir. Zazaca’nın diğer akraba olduğu diller arasında Talişi, Mazenderani, Semnani, Gileki, Tati, Herzendi, Kürtçe, Farsça sayılabilir. Gramer ve kimi önemli sözcükler açısından Zazaca’ya yakın olan diller Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan dillerdir. Onun dışında Anadolu’da konuşulan Kurmanci-Kürtçesiyle yüzyıllarca ortak coğrafya paylaştığından dolayı bir dil yaklaşımı olmuştur.

Zazaca üzerine Türkiye’de, özellikle siyasette bir Kürt lehçesi olarak bilinen bir statüko mevcut. İrani dillerin dilbilim dalı olan İranoloji’ye göre ise Zazaca bir Kürt lehçesi veya dili değil, başlıbaşına bir dildir. Kürtler’in siyasi ve sayısal olarak Zazalar’a göre daha üstün olması, Zazalar’ın ve Zazaca’nın varlığı konusunda epey bir dezavantaj oluşturmuştur. Zazaca hakkında siyasette ve halk arasında, özellikle Batı-Anadolu’da yaygın olan “Kürt lehçesi” diye bir tanımlama vardır. Fakat özellikle son yıllarda yavaş yavaş açığa çıkan araştırmaların ve dergilerin sayesinde bu görüş değişmektedir.

Türkiye’de Türkçe’nin dışındaki yerli dillere uygulanan baskıdan ve inkardan dolayı Zazaca hakkında herhangi bir bilimsel kaynak bulmak pek güç. Ondan ötürü Zazaca Türkiye dışında, özellikle Almanya’da araştırılabilip, bilimsel olarak İrani diller arasındaki yeri saptanmıştır.

 Zazaca’yı ilk olarak başlıbaşına bir dil olduğunu, yaptığı derleme, araştırma ve incelemeleriyle kanıtlayan ilk dilbilimci Oskar Mann’dır. Oskar Mann’ın  1903’ten 1907’ye  kadar yaptığı araştırmalarını ilerletip kitap haline getiren Karl Hadank, “Die Mundarten der Zâzâ” adlı bilimsel eseri 1932 yılında kitaplaştırmıştır. Böylece İranoloji dilbilimde Zaza dili bugüne kadar dilbilimcilerin hemfikirliliğiyle başlıbaşına olarak tanınma durumunu korumakta. Oskar Mann’dan önce Peter Lerch (1856), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1901) gibi araştırmacı ve dilbilimcilerin eserlerinde de Zazaca hakkında folklorik yazın derleyip kısmen analiz de etmişlerdir.

 W.B. Henning (1954) , D.N. MacKenzie (1961-95), T. L. Todd (1985; A Grammar of Dimili [also known as Zaza], Michigan 1985, 277 s.), G.S. Asatrian / F. Vahman (1987-95), Joyce Blau (1989), P. Lecoq (1989), C. M. Jacobson (1993-97; Rastnustena Zonê Ma / Handbuch für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache, Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn 1993 / İstanbul 2001, Tij Yayınları; Zazaca Okuma Yazma El Kitabı, Bonn 1997 / İstanbul, Tij Yayınları), J. Gippert (1993-96), M. Sandonato (1994), Ludwig Paul (1994-98; Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1998, 366 s.), Zılfi Selcan (1987-98; Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim), Wissenschaft und Technik Verlag, Berlin 1998) gibi dilbilimcilerin analiz ve araştırmaları günümüze dek sürmekte.

 Devleti oluşturan temel taşlarından birinin 1914-15 Ermeni-Süryani-Yezidi-Rum soykırımı ve 1937-38 Dersim soykırımı olan Türkiye Cumhuriyeti'inde cebren de uygulanan tevhidi tedrisat kanunundan dolayı egitim dili sadece Türkçe’den ibaret sayılmış, bu yüzden Zazaca ve diger anadolu dilleri kendilerini bir eğitim ortamında geliştirebilmek ve eğitim dili olabilme imkanı bulamamıştır. Eğitim dilinin sadece Türkçe’den ibaret olması medeniyetler beşiği olan Anadolu’nun çok dilli ve kültürlü yapısına büyük zarar vermiştir. Bundan dolayı Zazaca ve diğer etnik diller varlıklarını sürdürme noktasında unutulma ve ölü bir dil olma sınırına gelmiştir. Son yıllarda özellikle Avrupa’da Zazaca edebiyatı ve yazı dili çalışmaları ve çabaları Zazalar arasında olumlu bir yankı oluşturmuştur.

Zazaca, Kuzey-Batı İrani dilleri arasında Prof. Dr. J. Gippert ve P. Lecoq’un şemasına göre (bkz. İrani Diller) şöyle sınıflandırılmakta:

   KUZEY-BATI IRANÎ:

Hyrkani (Gurgan/Cürcan) Gurubu: Beluçi, Sengiseri, Gurani, Zazaca
Karmani Grurbu: Kürtçe, Sivendi
Medo-Hazar (Caspic) Gurubu: Gileki, Mazederani, Sorxeyi, Taleshi, Âseri

GÜNEY-BATI IRANÎ:
Farsca, Tacikçe, Tati

Tarihsel olarak son yapılan araştırmalara göre Zazaca,  bir Ortaçağ-İrani dili olan Partça’ya yakınlık arzetmekte. Günümüz Kuzey-İran’da, Hazar Denizi kıyısında konuşulan diller de Zazaca’ya ilginç yakınlık göstermekte.

Din

                Zazalar’ın hemen yarısı Alevi, yarısı da Sünni Müslüman kesimden oluşmaktadır. Sünni kesimde ayrıca Şafii ve Hanefi Zazalar mevcut. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)’den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri’nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mudki, Sason bölgelerinde yaşamaktalar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalar’da dildeki şive ve kültürde, yaşam tarzında belirmiştir.

 

---

Zazaki

 

 

Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma, Şo-Bê ya zi Kırdki), zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyê zımey rocawanio, yanê zıwananê Goranki, Kurdki, Soranki, Kelhurki, Gileki, Beluçki, Sengserki, Mazenderanki, Talışki ra nezdiyo. Mıntıqa Mezopotamya zımey u Anatoliye de texminen 3-4 milyon merdumi Zazaki qısey kenê. Tırkiya de Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyıno. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki,Kırmancki, Kırdki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey İrani mıntıqay Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra Partki ra nezdiyo. ^[1] 

Sebebê xoser biyaena Zazaki nê zıwanan miyan de ki noyo ke, Zazaki be hirê lehcanê xo ra yew zıwano, be zıwananê Kurdki ya ki Farski yew “dialect continuum” yani yew dewamiya lehcey tey çıniya. Be qıseo bin, qet yew fekê Zazaki yew ca de, her ke şi, nêbeno Kurmancki (Kırdaski); qet yew fekê Kırdaski ki jû mıntıqa de qet nêbeno zey Zazaki. Elbet ke taê mıntıqan de tesirê nê hurdımêna zıwanan yewbini rê zêdeo ya ki şenıko, labelê gramer u luğetê bıngehi tım sabıto.

Zazaki ra, zıwano ke ma zanime, hetê rıçıki (kok) ra nezdiyo, yani; qıse u gramerê cı zehf mendê ro yewbini, Kırdaski u Farskiyo. Labelê tenya enê hurdımêna zıwani niyê, zey ninan 40 zıwano bin esto ke rıçıkê xo be Zazaki yewo, nê aidê yew komiê (grube). Namey enê komi İranolociye de “zıwanê İranki”yê. Elaqay nê terimi “İran” be dewleta İranê ewroyêni çıniya; no yew nameo umumiyo. Farski ki nê 40 zıwanê İranki ra yewo, pilê zıwananê İrankiyan niyo. Zıwanê binê ke Zazaki ra rıçık ra tenêna nezdiyê, zımey (şımalê) İrani de, kışta deryaê Xezeri de qısey benê, zey: Herzendi (Tatkiyê Veroci), Talışki, Mazenderanki, Sengserki, Sımnanki, Gileki; heto bin ra ki Gorankiyo ke mabeynê İran u İraqi de qısey beno, yew ki Beloçkiyo ke İran u Efğanıstan u Pakıstan de qısey beno. Nê zıwanê ke ma amardi, zıwanê İrankiyê rocawaniê (ğerb). Farski ke ser kewo (Farski ra ğeyr), zıwanê bini aidê zıwananê İrankiyê zımey rocawaniê. Zıwanê İrankiyê rocakewtene (rocvetış, şerq) ki estê ke gorey ê rocawani tenêna yewbini ra dûriê, labelê anci ki yew komê zıwanan seroyê. Ninan ra taê (têk): Peştoki (zıwanê Efğanıstani‘ê dıyıno resmi), Osetki (Kofkasya de qısey beno, Tırkiya de ki), Yeğnobki, Peraçki, Ormurki, fekê Pamiri. Zıwanê İranki eninan ra yenê pêra.

Nê zıwanê İrankiyê ewroyêni texminen 4000 serre ra aver be werezayanê xo zıwananê Hind-Ariyan (Urdu, Pancabi u ê bini) u Nurıstani (Aşkun uêb.) ra biyê ciya. Enê zıwanê Hind-İranki xo miyan de yewbini ra 4000 serre ra aver hetê gramer u xeznay kelıman ra zehf nezdi biyê. Oyo ke vacime, gramerê zıwanê Ewısta (Avesta) u Vêda hetê grameri ra %90 zey yewbini biyê. Ezbeta zıwananê Hind-İrankiyan ki anci aidê keyey (familya) zıwananê Hind-Ewropao. Yani, zehf dûri ra ta zıwanê İrlanda u Cêrmenki (Almanki, İngilizki, Danki) u Romanki (İtalyanki, İspanyolki) u Yunanki u Arnavutki u Ermenki ra heta Hind-Arki, yew ki zıwananê merdeyan ra Hititki u Toxarki ra pêro weretê.

Mıntıqay Zazaki

Zazaki, Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra sinoranê Tırkiya miyan de zıwanê hirêyıno; mabeynê mıntıqay Anadoliya Rocakewtene (şerq) u zımey (vakûrê) Mezopotamya de, bınatey Fırat u Dicley, mıntıqay serêne de qısey beno. Ena mıntıqa jû temamiya coğrafike mocnena (musnena) ra. Wılayetê (il) ke tewr zêde no zıwan qısey beno, Dêsımê zerrey (Mamekiye, Tuncêliye) u Çewligo (Çolig, Bingol). Zewbi, wılayetanê Erzıngan u Xarpêti be zımey Diyarbekıri ra xeylê qezan de, mıntıqay Qerebeli, yanê qezê Sêvazi Qangal u Zera u Ulaş de, qezay Gımışxaney Kelkit u Şiran de, qezay Mûşi Varto, ê Erzurumi Xınıs u Tekman u Çat, ê Semsûri (Adıyaman) Aldûşe (Gerger), ê Rıha (Urfa) Sêwrege, ê Meletiye Şêro (Pütürge) u Erebgir, ê Sêrti Hewêl (Baykan), ê Bıdlisi Motki, ê Qersi Selim; Aqserayiye de ki (zi) taê dewan de qısey beno.

Taê cayan de ki jû ya ki dı dewan de Zazaki qısey beno, zey ê Qeyseriye Koyriye (Sarız), ê Toqati Almus, ê Ardahani Kola (Merdenik, Göle) de. Pancas serra peyêne riyê goçê metropolanê Tırkiya ser, çewres serra peyêne de sebebanê ekonomikan u siyasiyan ra ki dıwelanê Ewropa zey Almanya, İsveç, Holanda, İsviçre, Fransa, Austriya de ki nıfusa Zazayan esta. Taê çımey vanê, Gurcıstan u Qazaxıstan de ki Zazay estê, labelê inan sero dest de melumat çıniyo. 

Zey coğrafyay Anadoli u Mezopotamya her ca de zıwan u mıleti têkışt u têzerre derê; Zazaki ki welatê xo de zıwananê binan de irtıbat dero u nê zıwanan ra tesir ki biyo, qısey gırewtê, qısey ki daê cı. Heta kokardena (cênosidê) 1915i her mıntıqay Zazaki de Ermenki ki qısey biyêne, kışta veroci de Suryanki (Asurki) u Erebki ki. Zıwano ke hetê koki ra tewr zêde coğrafyay Zazayan de cı ra nezdiyo, Kırdaskiyo (Kurmanci, yani Kurdkiyê Zımey).

Zazaki miyan de xeylê qısey Erebki ki estê, xora Erebki ra xeylê qısey kewtê zıwananê coğrafyay İslami’ê binan ki. Tırki, Yunanki, Lazki, Gurcki, Suryanki ki kışte ya ki nezdiyê Zazaki de qısey biyê ya ki benê. Oyo ke Tırki zıwano resmiyo u heto bin ra rivatanê politikay asimilasyoni ra 80 – 100 serra peyêne de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao. 

Rıçıkê Zazaki

Oyo ke Zazaki zey xeylê zıwananê İrankiyanê binan erey nusiyao, zemanê veri (guno verên) ra wesiqey u kıtabey çıniyê, ma be temamiye nêşenime rıçıkê (koka) Zazaki sero çiyo aşkera vacime ya ki Zazaki coğrafyay zıwananê İrankiyan de aver koti qısey biyo, qıseykerdoğê zıwani senên ca u cange ra geyraê. Sayiya taê qıyasanê tarixiyan ra zıwanzani[1] vanê ke, elaqay zıwanê Partan be Zazaki hetê tarixi ra zehf nezdiya, labelê tam zey yewbini (pê) niyê. Zazakiyo ke wextê Partan de (Milad ra aver seserra 3yıne heta Milad ra tepeya seserra 3yıne) qısey biyo, Partki zehf nezdi biyo, labelê yew zıwan nêbiyê; her çıqas ke ê wexti ra zıwanê İrankiy gorey ewroy tenêna yewbini ra nezdi biyê. Sinorê imparatoriya Partan’ê  rocawani (ğerbi) be coğrafyay Zazayan ra kewnê tê (zey pêyê).

Jû teoriya rıçıki ya ki goçi esta ke, cı rê vanê „teoriya Deylemi“[2], awa ke Zazay texminen MrT seserra 9.10. zımey İrani, mıntıqay Deylemi (eyaletê Gilani de) ra ameyê caê xoyo ewroyên. Ena teoriye na het ra raşt asena ya ki gıreo ke tey esto, oyo ke, zıwanê ke ewro mıntıqay zımey İrani, verocê Deryaê Xezeri de qısey benê, zey Herzendki (Tatkiyê Veroci), Mazenderanki, Talışki, Sımnanki, Sengserki; hetê koke ra Zazaki ra nezdiyê. 

Zıwanê ke Zazaki de irtıbat de

Zey her zıwani, bılxassa coğrafyay Anadoli u Mezopotamya u Kofkasya de, Zazaki ki xeylê zıwanan de irtıbatê xo biyo, zıwanê bini tesir kerdê, tesirê zıwananê binan de ki mendo. Zazaki de hetê ra zıwananê İrakiyan’ê zey Farski u Kurdki ra çekuy kewtê cı, labelê tewr zêde qısey xami (ğeribi) Wextê İslami ra nat Erebki raê. Riyê hezar serre irtıbatanê ciranine (embıryanine) ra Ermenki u Suryanki ra ki kelımey kewtê cı. Zewbi, Yunanki, Latinki, Gurcki, Lazki ra ki qısey yenê diyaene. Oyo ke Tırki hem zıwanê wendışio resmiyo, hem pê Tırki politikay asimilasyoni ameya kerdene, serranê peyênan de tesirê Tırki Zazaki sero zêdiyao. Anci ki, Zazaki gorey şert u şurtê xo, oyo ke qet zıwanê nuşten u zıwano resmi nêbiyo, xeylê çekuyê xoyê mêrasi (kelımey xo çağê İrani ra) dardê we. 

Zazaki sero cıgeyrayışê ilmiy

Zazaki sero cıgeyrayışi (tedqiqati, araştırmalar) gorey taê zıwananê binan zehf rew nêbiyê. Anci ki zıwanşınas u iranologi heta nıka rınd kewtê a dıme, geyraê Zazaki, taê eserê ilmiyê hewli [erciyaey] ardê meydan. Zazaki sero sıfte 1857/58 kıtabê veciyeno. İranolog Peter I. Lerchi cengê Qırım u Rusya de yew Zazaê Çewligio ke esirê cengio, tede qısey keno, cı ra notan gêno. Ninan, notanê xoyê binanê ke Kırdaskiyê, piya 1858 de kıtab de be Ruski u Almanki veceno. Nê gureynayışê (xebatê) xo de analizê grameri çıniyo, xorê qeydanê Zazaki çarneno Almanki / Ruski. Nê noti eyni wext de nusiyayışê Zazaki de tarix de gamê da verêna hewla. Oyo ke Lerchi gramer u şıkl u bunyay Zazaki sero yew analiz nêvıraşto, ey Zazaki bınê diyalektanê Kurdki de diyo. Friedrich Müller pê metnanê Lerchi cıgeyrayış de dewam keno (18 peli). Arekeolog Albert von LeCoq ki 5 pelan Zazaki ra notanê xo veceno. İranolog F. C. Andreas qeydanê LeCoqi sero jû mektuba xo de (7.7.1909) ano a zıwan ke Zazaki aidê Kurdki niyo.

1906ıne de wezifa diyena Oskar Manni ke zıwananê İrankiyan sero analizo zıwanşınaski vırazo, nê zıwanan miyan de Zazaki ra ki kışta Sêwreg u Çewligi (Kor) ra notan gêno u heta ê wext melumato tewr hera [hira] dano arê (be tercumey Almanki 91 peli, 5 feki [şiwey]). Mergê (merdena) O. Manni ra tepeya İranolog Karl Hadanki fekan sero analizê grameri vırazeno u hetê ra ki zıwananê binan de şaneno têver, 1932 de keno kıtab, veceno. Heta o taw Zazaki, diyalektê de zıwanê Kurdki ameyne diyene, labelê O. Manni be K. Hadanki ra eke zıwanê İrankiy zey Zazaki, Kırdaski, Farski, Osetki şanay têver, analiz kerd, reşti no netice ke zıwananê İrankiyan miyan de Zazaki zıwanê do xosero u lehcey Kurdki niyo. Hem ki, Zazaki hetê bunyay (yapı) zıwani ra tewr tipik zıwanê İrankiyê rocawanê zımeyo. Ao, nao, Zazaki hewna [hıma] ki İranolociye (ilmê zıwanan u kulturanê İrankiyan) u ilmê zıwanan de Zazaki zıwanê do xoser amariyeno (hesebiyeno).

Pancas serre ra tepeya zıwanşınas T. L. Todd 1985ıne de Zazakiyê Çêrmuge sero pê metodanê zıwanşınaskiyan yew gramer veceno. Serranê 90yan ra dıme merdumanê ilmê zıwanan ver kerdo cıgeyrayışanê xoriyan. Zazaki de mewzuyanê mıxtelıfan sero nê akademisyenanê zıwanşınasiye ra meqaley u tezê master u doktora veciyaê:

Fonolociye (Cabolov 1985), nêbiyayış (negation) (Sandonato 1994), izafet (MacKenzie 1995), qayto zıwanşınaskiyo umumi (Asatrian 1996, Asatrian/Gevorgian 1988, Asatrian/Vahman 1990, Blau 1989, Kausen 2006 ve 2012), heruna Zazaki zıwananê İrankiyê rocawani de (Paul 1998b), edebiyat u nuştene (Selcan 1998b), raresayışo tarixi (Gippert 1996 u 2008), etimolociye [rıçıkê çekuyan] (Bläsing 1995, 1997; Schwartz 2008) u qanunê imla (raştnuştene) (Jacobson 1993), kıtabê desti’ê wenden u nuştene (Jacobson 1997), dızıwanine (Temizbaş 1999, B. Werner 2006), adapsiyonê qısanê xaman/ğeriban (Malottke 2006), edati (Arslan 2007), diyalektolociye (şiweşınasiye) (Keskin 2008). Yew ki 1998ıne de dı gureynayışê doktora (Paul 1998a (gramer u cerrebê diyalektolociye), Selcan 1998a (gramer)) u ê İlyas Arslani (2016) estê ke no cıhet de zehf mıhimê. Hele ke hetê tesnifê (klasifizekerdena) zıwananê İrankiyê rocawani ra meqalê Ludwig Pauli (1998b) İranolociye de ki caê do zehf mıhim gêno. L.Paul nê meqaley xo de zıwananê İrankiyanê kehanan u miyanênan (wertênan) ra heta zıwananê İrankiyanê neweyan, rêça venganê qısanê weçıniteyan (isoglosses) şaneno têver, zemano kehan ra (2500-3000 serre ra aver) heta ewro vengê ê qısan zıwan be zıwan senên vuriyeno, ano çım ver. Vacime ke, Farskiyo Kehan u Ewısta de „ǰani-„, „vač-„ (bıwane: ‚cani‘, ‘vaç’), Farskiyo Wertên (Pehlewki) de u Farskiy newe de biyê „zan“ u „(ā)vāz“, Partki de „žan“ u „vāž-„(bıwane: ‚jan‘, ‚vāj‘), zıwananê İrankiyan’ê ewroy de, Kurdki de “jin” u “bêj-”, Zazaki de “ceniye” u “vac-“ (vatene). Dades qısey hınanêni yenê têver şanaene u insan reseno yew netıcey tesnifi.

Weziyetê Zazaki

Heta roca ewroyêne statuyê dê Zazakiyo resmi çınê bi, tek tenya pê qıseykerdene ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u ğeznay xo dewletiya. Heto yew ra ke tarix de alfabey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumhurêtê Tırkiya ra dıme, bınê namey siyasetê “Tırk-kerdene“ ra dewleta zordeste no zıwan men kerdo, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist, fit) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınuso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs.

Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna têlevizyon de tek tenya Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqas ke qısey biyêne ki, siyasetê dewlet‘ê zıwani kewti bi kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêyan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdaêne, cı nêmusnaêne. Dewlete seba ke inkar bıkero, politikay “lehçe“y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şiwe, kamiya (huwiyetê) şari kerd “kamiya bıni“ (alt-kimlik). Nê kerdenanê dewlete hetê asimilasyoni ra meywey do diyê ke peyniya peyêne de dezgehê [[UNESCO]]y ki pê raporê xo serra 2008ıne de Zazaki zıwananê bınê tehlıkey miyan de hesebna. Nesıl be nesıl (ac be ac) Zazaki her ke şi, daêna şenık yeno zanaen u qısey kerdene.

Mabeynê zıwananê İrankiyan de caê Zazaki

Mıntıqay zıwananê İranki

Zıwanzanaoğê iranolociye ra gore Zazaki miyanê / wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.

• İrankiyê Zımey Rocawani   (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
  • Medki : Medki † (İrankiyo Kıhan)
  • Partki : Partki: † (İrankiyo Miyanên/Wertên)
  • Xezerki
    • Gileki, Mazenderanki : Gileki (1,3 Mio), Mazenderanki (2,2 milyon), Gurganki †
    • Semnanki : Semnanki, Sengserki, Sorxeki, Lasgerdki (Pêro pia 50 hezar)
    • Talışki : Talışki (1 milyon)
    • Azerki : Azerkiyê İrani ("Tatkiyê Veroci", 220 hezar)
  • Kurdki-İrankiyê merkezi
    • Kurdki
      • Kurmanci (Kırdaski) (Kurdkiyê Zımey, 10 milyon)
      • Soranki (Kurdkiyê Merkezi, 4 milyon)
      • Kelhurki (Kurdkiyê Veroci, 3 milyon)
    • İrankiyê Merkezi : Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
  • Gurgani (Hyrkan)
    • Zazaki (Kırmancki, Dımılki, "Zonê Ma, So-Bê"; 2-3 milyon)
      • Zazakiyê Zımey
      • Zazakiyê Merkezi
      • Zazakiyê Veroci
    • Goranki (Bacelanki, Şebaki, Hewramki, Sarlki uêb.; 400-500 hezar)
    • Beloçki
    • Sengserki

 

Diyalektê Zazaki

Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:

1. Zazakiyê Zımey

Dêsım, Erzıngan, Gumuşxane (Kelkit), Varto, Xınıs, Tekman, Çat, Aşqela, Sêvaz (Qoçgiriye) [1]

2. Zazakiyê Merkezi

Pali-Çolig, Hêni, Xarpêt, Piran, Lıcê, Erğeni, Pasor

3. Zazakiyê Veroci

Çêrmuge-Sêwrege, Alduşe [2]

Ê Lıcê, Erğeni, Pasor, Maden merdum şeno mabênê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Fekê zey Motki u Aqseraiye ki fekê kıştê (kalekê), nê mabênê merkez u veroci de manenê.

(Mesut Keskin)