Pogoda jest jednym z najważniejszych czynników warunkujących bezpieczeństwo żeglugi jachtu żaglowego zarówno na śródlądziu jak i na morzu. Jacht żaglowy wykorzystując wiatr jako siłę napędową najbardziej narażony jest na kaprysy pogodowe. Warunki meteorologiczne mogą zwykły rejs turystyczny przeobrazić w walkę z żywiołem jakim bez wątpienia jest wiatr i zależne od niego falowanie. Wprawdzie zależność bezpieczeństwa jachtu i załogi od warunków pogodowych jest bez wątpienia większa na morzu, to jednak warto pamiętać iż na dużych jeziorach (np. Śniardwy) także możemy zostać zaskoczeni przez gwałtowną zmianę warunków pogodowych bez możliwości szybkiego schronienia się przy bezpiecznym brzegu.
 
Niniejsze opracowanie zawiera informacje z działu meteorologia, które przewidziane są szkoleniem na stopień żeglarza jachtowego.
 
Znajomość podstawowych tajników meteorologii oraz procesów atmosferycznych pozwoli uzupełnić i uszczegółowić prognozy pogody odbierane w różnych mediach.

Pogodę kształtują wyże i niże baryczne, czyli obszary gdzie ciśnienie jest wysokie (wyż) lub niskie ( niż). Można przyjąć, że pogoda w wyżu jest dla żeglarzy dobra ( łagodne wiatry, małe lub umiarkowane zachmurzenie, w lecie dość wysoka temperatura powietrza ) choć i od tej zasady zdarzają się wyjątki. W niżach natomiast najczęściej spotykamy się z silnymi wiatrami, dużym zachmurzeniem, opadami deszczu i niższą temperaturą.
 
Na półkuli północnej powietrze w niżu atmosferycznym wiruje w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, w wyżu odwrotnie ruch ten jest zgodny. Znając rozmieszczenie układów barycznych nad Europą (np. z telewizyjnych Wiadomości ) możemy przewidzieć skąd napłynie do nas powietrze i czy będzie ono chłodne czy ciepłe.
 
W lecie chyba najważniejszą informacją w serwisach pogodowych jest temperatura powietrza, czyli po prostu czy będzie ciepło czy chłodno. Średnia temperatura powietrza najcieplejszego miesiąca w Polsce, czyli lipca waha się od +16 do +18 stopni C. Nie oznacza to oczywiście, że temperatura powietrza utrzymuje się w tych wartościach. Są to temperatury średnie miesiąca wyliczone z kilku terminów dobowych, z okresu kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu lat. Na Mazurach zdarzało się, że w ciągu kilku dni temperatura powietrza w lipcu spadała do +5 stopni C, ale także takie kiedy na termometrach słupek rtęci zatrzymywał się na 39 kresce ( oczywiście powyżej zera). I tu od razu uwaga: często myli się wartości temperatury powietrza podawane przez stację meteorologiczną a zmierzoną przez nasz domowy termometr. Otóż należy przypomnieć, że stacje meteorologiczna wykonuje pomiary temperatury powietrza za pomocą termometru umieszczonego w klatce pomalowanej na biało, gdzie termometr zawsze znajduje się w cieniu, a sama klatka jest przewiewna i ustawiona jest na wysokości 2 m nad poziomem gruntu. Pomiar wykonuje się w ten sam sposób we wszystkich stacjach meteorologicznych na całym świecie. Z reguły zatem temperatura powietrza podawana przez stację meteorologiczną w słoneczne letnie dni jest niższa od tej którą widzimy na termometrach okiennych. Na człowieka i jego poczucie ciepła wpływa oprócz temperatury powietrza także wiatr i wilgotność. Suma oddziaływania tych elementów daje dopiero obraz tak zwanej temperatury odczuwalnej, czyli takiej jaką my subiektywnie czujemy. Przykładem typu pogody, w której często dochodzi do największych różnic jest wyżowa pogoda, w godzinach popołudniowych, tuż przed nadejściem burzy. Wilgotność powietrza jest wysoka, nie wieje wiatr, a temperatura powietrza osiąga swoje najwyższe wartości, wówczas na stacji meteorologicznej zmierzy się temperaturę np. +25 stopni C, na termometrze okiennym będzie ona wynosiła np. +30 stopni , natomiast temperatura odczuwalna może przekroczyć nawet +35 stopni C.
 
Ważnym dla prognozowania pogody na najbliższe godziny jest przebieg temperatury powietrza w ciągu doby, a szczególnie w godzinach nocnych. W normalnym dobowym przebiegu temperatury powietrza najniższa temperatura powietrza notowana jest podczas wschodu słońca po czym sukcesywnie rośnie osiągając swoje maksimum w godzinach popołudniowych, po czym ponownie zaczyna spadać. W przypadku, gdy temperatura powietrza w nocy zacznie rosnąć można wysunąć wniosek iż zbliża się do nas front atmosferyczny, w dzień zatem będzie pochmurno i deszczowo. O nocnym spadku temperatury, czyli o zapowiedzi słonecznej, ciepłej pogody świadczyć może m.in. poranna rosa lub mgła ( szczególnie charakterystyczne płaty mgły przyziemnej ) powstająca w godzinach rannych, później szybko zanikająca.
 
Pogodę psują nam niże i związane z nimi fronty atmosferyczne. Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje frontów atmosferycznych: ciepły, chłodny i front okluzji.
 
Front ciepły powstaje wówczas, kiedy powietrze ciepłe napotyka na swojej drodze powietrze chłodne. Jako cieplejsze i zarazem lżejsze wspina się nad powietrze chłodne. Wraz ze wzrostem wysokości rośnie także zawartość pary wodnej, zaczynają tworzyć się chmury. Najpierw obserwujemy wysokie chmury Cirrus (Ci), następnie Cirrostratus (Cs), które zaczynają lekko przysłaniać Słońce, powodując powstanie zjawiska halo ( pierścieni świetlnych wokół Księżyca lub Słońca). Stopniowo pojawiają się coraz niższe chmury warstwowe takie jak Altostratus (As), po którym z reguły niebo całkowicie pokrywa ciemną szarą masą Nimbostratus (Ns) przynosząc jednostajne, długotrwałe opady deszczu. Obraz szarości dopełniają chmury Stratus (St), niejednokrotnie leżące tak nisko, że swoimi podstawami ocierają się o wierzchołki drzew. Ciśnienie spada zarówno przed przejściem samego frontu jak i po jego przejściu.
 
Front chłodny powstaje wówczas, kiedy chłodne powietrze napotyka na swojej drodze powietrze ciepłe. Wbija się niczym klin wypychając ciepłe powietrze szybko do góry. Powstają wówczas chmury kłębiaste zaczynając od piętra wysokiego Cirrocumulus (Cc), znajdujące się niże chmury Altocumulus (Ac) i wreszcie chmury piętra niskiego frontu chłodnego czyli Cumulus (Cu), oraz chmura budząca nadal grozę Cumulonimbus (Cb). Podczas przechodzenia frontu chłodnego obserwujemy opady głównie przelotne, które czasem mają charakter prawdziwych ulew. Rośnie także prędkość wiatru, który podczas przechodzenia chmur Cb w porywach może nawet przekraczać prędkość 100 km/h. Po przejściu frontu chłodnego ciśnienie rośnie. Ze względu na szczególny charakter chmury Cb, a także na niebezpieczeństwa wynikające z jej pojawiania się dla żeglarzy, została ona omówiona osobno.
 
Front okluzji powstaje z połączenia się obu frontów ciepłego i chłodnego. Jako, że front ciepły porusza się wolniej, postępujący za nim front chłodny znacznie szybciej dochodzi do zjawiska "zderzenia" obu układów frontowych. Obserwujemy wówczas na niebie całą gamę chmur charakterystycznych dla frontu ciepłego i chłodnego. Obserwować możemy np. jednostajny deszcz, często przechodzący w ulewę. Podczas przechodzenia frontu okluzji ciśnienie początkowo spada potem zaczyna rosnąć.
 
Ważnym zjawiskiem dla żeglarzy jest bryza. Zwykle kojarzona z obszarami morskimi, jednak występuje one także nad jeziorami, a nad większymi zbiornikami takimi jak Jezioro Śniardwy jest już bardzo wyraźna. Najczęściej zjawisko bryzy występuje podczas pogody wyżowej ze słabymi wiatrami. Związane jest ono z różnicami temperatury pomiędzy obszarami wodnymi a lądowymi. W ciągu dnia temperatura powietrza nad lądem jest wyższa od temperatury powietrza nad wodą. Wówczas cieplejsze powietrze znad lądu zaczyna się podnosić do góry, a w jego miejsce napływa chłodniejsze powietrze znad wody. Bryza przyjmuje kierunek z wody nad ląd, mówimy wówczas o bryzie dziennej. W nocy temperatura powietrza nad obszarami wodnymi spada wolniej i z czasem temperatura powietrza nad wodą staje się wyższa od temperatury powietrza nad lądem. Zachodzi więc to samo zjawisko, lecz o odwrotnym przebiegu. Powietrze znad wody jako cieplejsze a zarazem lżejsze podnosi się a w jego miejsce napływa powietrze znad lądu. Bryza nocna zatem to wiatr znad lądu w kierunku wody. Różny jest zasięg bryzy. Jednak w każdym przypadku dotyczy to rejonów przybrzeżnych. Na Bałtyku zasięg bryzy sięga kilku- kilkunastu Mm, na większych jeziorach to kilka kilometrów, na mniejszych zbiornikach wodnych czasem to zjawisko jest tak słabe, że prawie niezauważalne. Bryza szczególnie wieczorem pozwoli jednak czasem nam przybić do brzegu mimo bezwietrznej pogody.
 
Jacht żaglowy szczególnie uzależniony jest od wiatru, jego głównej siły napędowej. Prędkość wiatru określana jest stopniami w skali Beaufortha, z którą możecie zapoznać się dokładnie na stronach niniejszego portalu. Warto jednak wspomnieć, iż skala Beauforta powstała w okresie największego rozkwitu żaglowców a jaj stopnie odpowiadały ilości żagli niesionych przez ówczesne statki. Jej twórcą jest admirał sir Francis Beaufort. Skala prędkości wiatru jego autorstwa stała się tak powszechna wśród kapitanów żaglowców, że od roku 1838 została oficjalnie uznana przez British Navy. I tu ciekawostka, otóż niewielu wie że ze skalą Beauforta wiąże się także i polski akcent. W 1935 roku odbyła się międzynarodowa konferencja meteorologiczna, która wprowadziła skalę Beauforta do użytku na całym świecie, a miało to miejsce właśnie w Polsce, w Warszawie.
 

Burze najczęściej występują właśnie w ciągu lata, a więc w czasie kiedy najczęściej wybieramy się na żeglarskie wyprawy. Zjawisko burzy budzi grozę nawet do dziś a to za sprawą całej gamy zjawisk towarzyszących. Związane jest ono z chmurą Cumulunimbus (Cb), charakterystyczną dla frontu ciepłego, ale nie tylko. Często do burzy dochodzi także w godzinach popołudniowych podczas słonecznego i upalnego dnia. Obserwować można wówczas rozwój chmur kłębiastych typu Cumulus (Cu). W godzinach przedpołudniowych na niebie obserwujemy wówczas chmury Cumulus humilis, tzw ładnej pogody, powszechnie też nazywane barankami. Z czasem jednak zaczynają się rozrastać pionowo ( stadium Cumuls mediocris, czyli pośredni), a jej podstawa staje się coraz bardziej granatowa, przechodzą wówczas do stadia congestus ( Cu con), czyli wypiętrzony. Jeżeli pionowe ruchy powietrza w atmosferze pozwalają na dalszą rozbudowę chmury powstaje Cumulonimbus. Na zdjęciach często przedstawiana jest jako chmura o kształcie kowadła, wówczas nazywa się Cumulonimbus incus (Cb inc), jeżeli na szczycie chmury brak kowadła to chmura taka nazywa się Cb calvus (Cb cal), czyli po prostu "łysa". Jest to chmura największa z występujących w atmosferze jej początek niejednokrotnie znajduje się niewiele ponad 100 m nad gruntem a szczyt sięga wysokości czasem ponad 10 km. Nic więc dziwnego, że zjawiska związane z tą chmurą są niezwykle intensywne, a co za tym idzie i niebezpieczne szczególnie dla tych, którzy ją ignorują. Oto one:
 
- wyładowania atmosferyczne, warto tu wspomnieć iż chmura Cb jest jedyną chmurą przy której obserwować możemy wyładowania atmosferyczne. Do dziś budzą one grozę, są przyczyną pożarów, na szczęście rzadko ale także porażają ludzi na ogół będąc dla nich śmiertelnymi. Wyładowania atmosferyczne na ogół "trafiają" w najbardziej eksponowane elementy krajobrazu tj. wieże, słupy, drzewa itp. Spowodowane jest to tym, że wokół nich zalega zjonizowane powietrze będąc przewodnikiem dla ładunku elektrycznego wyładowania. Wydaje się dziwne, ale wyładowania atmosferyczne stosunkowo rzadko trafiają w maszt jachtu żaglowego, mimo że jest on przecież idealnym piorunochronem otoczony siatką stalowych want. Mimo wszystko podczas burzy należy unikać przebywania w jego pobliżu, trzymania się takielunku i przebywania na pokładzie. Kiedy jednak piorun uderzy w maszt naszego jachtu to prawdopodobnie musimy pożegnać się z takielunkiem i wszelką elekroniką, którą posiadamy na jachcie, bowiem temperatura w kanale wyładowania wynosi około 28.000 stopni C, a natężenie prądu elektrycznego może sięgać nawet 100.000 A. Samo wyładowanie to dość krótkie zjawisko trwa bowiem około 2 sekund, jednak dosięgnąć nas może nawet z odległości 15 km od czoła chmury burzowej. Na marginesie tych rozważań chcę poruszyć jeszcze sprawę tzw. pioruna kulistego, niezwykle rzadkiego zjawiska jakim jest tzw. piorun kulisty. Na jego temat krążą legendy a to za sprawą jego niezwykłej rzadkości jak i cech które się mu przypisuje. Jak twierdzą świadkowie jego pojawienia ma on na ogół kształt kuli wielkości piłki tenisowej, lub gruszki i zachowuje się "dziwnie" ma np. "zdolność" odbijania się od przedmiotów lub ludzi nie robiąc im jakichkolwiek szkód. Jeśli zaobserwujemy podobne zjawisko warto zapamiętać jak najwięcej szczegółów i dać znać o pojawieniu się jego służbom meteorologicznym. Warto tutaj wspomnieć, iż jego istnienie jest podważane przez część naukowców.
- Wiatr podczas przechodzenie chmury burzowej wzrasta prędkość wiatru, stając się niebezpieczna nawet dla dużych jednostek, nie wspominając o małych jachtach śródlądowych. Dla żeglarzy najbardziej niebezpieczne są zarówno gwałtowne porywy wiatru jak i nagła zmiana jego kierunku ( nawet o 180 stopni ). Trzeba też rozróżnić szkwały od porywów wiatru nie raz mylonych w różnych wypowiedziach. Szkwał jest to gwałtowny wzrost prędkości przy jednoczesnej zmianie jego kierunku, trwający zwykle kilkanaście minut, natomiast poryw wiatru jest krótszy i zasadniczo nie odbiega od kierunku wiatru zasadniczego. Szkwał jest główną przyczyną wywrotek jachtów. Widząc zbliżającą się chmurę burzową najlepiej szybko zarefować żagle, i czym prędzej płynąć do brzegu, najlepiej zawietrznego. Duże prędkości wiatru powodują także znaczne rozfalowanie nawet zbiorników śródlądowych. Wie o tym każdy żeglarz, który próbował żeglugi na Śniardwach, czy Mamrach przy silnym wietrze. Rozfalowanie niekiedy jest tak silne, iż uniemożliwia np. wykonanie zwrotu przez sztag i przejścia dziobem linii wiatru. Wprawdzie żegluga podczas silnego wiatru jak i przy rozfalowanym jeziorze to na pewno frajda, lecz trzeba zawsze się zastanowić i odpowiedzieć sobie kiedy tę zabawę należy skończyć i spłynąć do brzegu unikając uszkodzeń, czy nieszczęścia. Wielokrotnie pływając na Mazurach byłem świadkiem jak motorówki WOPR, czy Policji wyciągały z wody tych, którzy z ignorancją podchodzili do wszelkich niebezpiecznych zjawisk pogody, szczególnie jeśli chodzi o chmurę burzową.

- słuchajmy prognoz pogody, które emitowane są w mediach, choć ich jakość jest różna
- nie ignorujmy zjawisk pogody
- warunki meteorologiczne w danej chwili zawsze mogą być naszym sprzymierzeńcem, pod warunkiem, że to my potrafimy się do nich dostosować.
 
A na sam koniec to na najbliższy sezon żeglarski samych słonecznych dni, stałej "czwórki" i stopy wody pod kilem.

 
Przygotował,
Wojciech Czarnecki