 | » strona główna » ENCYKLOPEDIA | | » English | |
|  | |  | |
|
|
 |
|
||||||||||
| |||||||||||||
|
|
||||||||||||
|
ARMIA KRAJOWAAndrzej ChmielarzARMIA KRAJOWA (AK), kryptonimy: PZP (Polski Związek Powstańczy), SZK (Siły Zbrojne w Kraju), konspiracyjna organizacja wojsk., część Sił Zbrojnych RP, działająca w okresie II wojny świat. na obszarze państwa pol. w granicach z 1939, podlegająca Nacz. Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie; utworzona w wyniku przeorganizowania (w myśl instrukcji Nacz. Wodza i premiera gen. W. Sikorskiego z 4 XII 1939) Służby Zwycięstwu Polski (powołanej 27 IX 1939 przez gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego na mocy upoważnienia otrzymanego od marsz. E. Rydza-Śmigłego) w Związek Walki Zbrojnej, powołany 13 XI 1939 w Paryżu, przemianowany 14 II 1942 na AK. Zadaniem AK był udział w odbudowie państwa pol. przez walkę zbrojną, której fazą kulminacyjną miało być ogólnonar. powstanie. Dowódcami AK byli: 1942–43 gen. S. Rowecki („Grot”), 1943–44 gen. T. Komorowski („Bór”), 1944–45 gen. L. Okulicki („Niedźwiadek”); zastępcami komendanta i jednocześnie szefami sztabu KG: 1941–44 gen. T. Pełczyński („Grzegorz”), 1944–45 płk J. Bokszczanin („Sęk”). Organem dowodzenia AK była Komenda Gł. w składzie: Oddział I Organiz. (płk A. Sanojca, ppłk F. Kamiński), Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy (ppłk M. Drobik, płk K. Iranek-Osmecki, ppłk B. Zieliński), Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy (gen. S. Tatar, płk J. Szostak, mjr J. Kamieński), Oddział IV Kwatermistrzostwa (płk A. Świtalski, płk Z. Miłkowski), Oddział V Łączności (płk K. Pluta-Czachowski), Oddział VI BIP (płk J. Rzepecki, kpt. K. Moczarski), Oddział VII Finansów i Kontroli (płk S. Thun, mjr E. Lubowiecki), komenda Kedywu (płk E. Fieldorf, ppłk J. Mazurkiewicz), Szefostwo Biur Wojsk. (ppłk L. Muzyczka), Szefostwo Służby Sprawiedliwości (płk audytor K. Zieliński), Duszpasterstwo (ksiądz prałat płk T. Jachimowski, ksiądz prałat płk J. Sienkiewicz). Struktura terytorialna AK była oparta na przedwojennym podziale adm. (obszar — kilka województw, okręg — województwo, obwód — powiat). W końcu 1943 KG AK podlegały bezpośrednio 4 obszary i 8 samodzielnych okręgów; obszar białost. (dow. płk E. Godlewski) z okręgami: Białystok (płk W. Liniarski), Nowogródek (ppłk J. Szlaski) i Polesie (ppłk S. Dobrski); obszar lwow. (płk W. Filipkowski) z okręgami: Lwów (płk S. Czerwiński), Tarnopol (mjr B. Zawadzki) i Stanisławów (kpt. W. Herman); obszar zach. (płk S. Grodzki) z okręgami: Poznań (płk H. Kowalówka) i Pomorze (płk J. Pałubicki); obszar warsz. (płk A. Skroczyński) z podokręgami: prawobrzeżnym (płk H. Suszczyński), lewobrzeżnym (płk F. Jacheć) i Mazowsze (ppłk T. Tabaczyński); samodzielne okręgi: Warszawa-Miasto (płk A. Chruściel), Kielce (płk S. Dworzak), Łódź (płk M. Stępkowski), Kraków (płk J. Spychalski), Śląsk (płk Z. Janke), Lublin (płk K. Tumidajski), Wilno (ppłk A. Krzyżanowski) i Wołyń (płk K. Bąbiński). W skład AK wchodził również Oddział AK Węgry (ppłk J. Korkozowicz), współpracował Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Nacz. Wodza (tzw. Oddział VI — ppłk M. Protasewicz, ppłk M. Utnik). Okręgi dzieliły się na obwody (na pocz. 1944 — 280), ogniwem pośrednim bywał podokręg, a dla celów planowanego powstania powszechnego łączono kilka obwodów w inspektoraty rejonowe (na pocz. 1944 — 87); obwody dzieliły się na rejony (podobwody); najniższą jednostką była placówka (jedna lub kilka gmin). Ewidencyjną jednostką bojową w AK był pluton pełny (35–50 ludzi) oraz szkieletowy (16–25 ludzi, do pełnego stanu miał być uzupełniony z chwilą ogłoszenia stanu czujności do powstania). W lutym 1944 AK (wg stanów ewidencyjnych) miała 6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych; 1944 jej stan liczebny przekroczył 300 tys. ludzi, od 1943 w oddziałach partyzanckich i jednostkach podległych KG AK tworzono kompanie i bataliony, np. „Zośka”, „Parasol”, „Miotła”, „Czata”, a 1944, w zależności od potrzeb, pułki, brygady, dywizje oraz zgrupowania pułkowe i dywizyjne. Znaczny wzrost liczby członków AK osiągnięto m.in. w wyniku prowadzonej od 1940 tzw. akcji scaleniowej, której celem było pełne zespolenie całości zbrojnej konspiracji w ramach AK; 1940–44 AK podporządkowało się kilkadziesiąt organizacji konspiracyjnych; z utworzonych przez PPS, SL i SN organizacji wojsk., jedynie kierownictwo PPS-WRN bez zastrzeżeń podporządkowało swoje oddziały bojowe ZWZ-AK. Najwięcej kontrowersji wzbudziło podpisanie 1944 umowy scaleniowej z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Ogólny plan działania AK przewidywał 3 etapy: konspiracji, walki powstańczej w momencie zwycięskiej ofensywy aliantów zach. oraz odtwarzania sił zbrojnych. Plany powstania powszechnego, oprac. 1940/41 i 1942 musiały być zmienione, gdy stało się pewne, że pierwsza na ziemie pol. dotrze Armia Czerwona; 1943 przygotowano alternatywny plan działania pod kryptonimem „Burza”; oraz 1944 przystąpiono do tworzenia wydzielonej kadrowej organizacji „Nie”, która miała podjąć działalność po zajęciu Polski przez wojska sowieckie. Koncepcja powstania powszechnego, jako gł. celu działań AK, określała ramy, zasięg i rozmiar podejmowanych inicjatyw, oznaczała też podporządkowanie bieżącej działalności bojowo-dywersyjnej perspektywicznemu celowi. Działalność sabotażowo-dywersyjną prowadziły: Związek Odwetu (ZO), „Wachlarz”; (na zapleczu frontu wsch.); na przeł. 1942 i 1943 powołano Kierownictwo Dywersji („Kedyw”) z połączenia ZO, „Wachlarza”, Grup Szturmowych Szarych Szeregów i in. Akcje sabotażowo-dywersyjne, odwetowe, a później partyzanckie firmowało na zewnątrz Kierownictwo Walki Konspiracyjnej, które po scaleniu 1943 z Kierownictwem Walki Cywilnej przekształciło się w Kierownictwo Walki Podziemnej. AK dysponowała rozbud., sprawnym działem propagandy i wydawnictw, kierowanym przez Biuro Informacji i Propagandy (BIP); dążyło ono do skonsolidowania społeczeństwa pol. oraz własnej organizacji na gruncie pol. celów wojny, formułowanych przez rząd RP, i założeń wojsk.-polit. KG AK. Podstawową funkcję propagandową spełniała prasa, m.in. „Biuletyn Informacyjny”; ZWZ-AK wyd. ponad 250 tytułów pism konspiracyjnych o łącznym nakładzie przekraczającym 200 tys. egzemplarzy. Specyficzną formą propagandy była dywersja psychol. wśród Niemców (akcja „N”) oraz zwalczająca propagandę i wpływy komunist. (akcja „K”). Duże sukcesy osiągał wywiad wojskowy AK; do największych należy zaliczyć: rozpoznanie przygotowań niem. do ataku na ZSRR, zdobycie i przekazanie aliantom informacji o niem. pracach nad bronią „V” w Peenemünde, zdobycie całego pocisku i przekazanie jego części do W. Brytanii, rozpoznanie niem. ośr. produkcji benzyny syntetycznej. Plany powstania powszechnego i zadania z nich wynikające były podstawą powołania 2 specjalistycznych pionów spełniających funkcje: ochronne (Służba Ochrony Powstania, później Wojskowa Służba Ochrony Powstania) oraz adm. (administracja zastępcza). Utworzono także formację kobiecą (Wojskowa Służba Kobiet). Podstawowy trzon kadry dowódczej AK stanowili podchorążowie i podoficerowie, natomiast wśród oficerów dominowali oficerowie rezerwy; istotnym uzupełnieniem kadry dowódczej byli oficerowie przeszkoleni w W. Brytanii i przerzuceni drogą lotn. do kraju (cichociemni); ponadto prowadzono szkolenie na Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursach Podoficerów Piechoty. AK prowadziła konspiracyjną produkcję broni i sprzętu wojsk.; w sierpniu 1942 powołano Kierownictwo Produkcji Konspiracyjnej; produkowano m.in. 2 typy pistoletów maszyn. („Sten”, „Błyskawica”), 2 rodzaje granatów („filipinka”, „sidolówka”), miotacze ognia, materiały wybuchowe (szedyt, amonit) i sprzęt dywersyjno-sabotażowy. Produkcja w minim. stopniu zaspokajała potrzeby AK; uzbrojenie i sprzęt uzupełniały zrzuty lotnicze. Od wiosny 1943, w ramach Kedywu, zaczęto formować oddziały partyzanckie, m.in. okręg Lublin wystawił 25 oddziałów i zawiązków, Kielce 16, Kraków 9, Nowogródek 8; na przeł. 1943 i 1944 AK miała 54 oddziały partyzanckie i 21 dywersyjnych oraz 195 patroli dywersyjnych; znacznie wzrosła liczba oddziałów partyzanckich 1944, gdy w ramach planu „Burza” przystąpiono do tworzenia większych jednostek. Oddziały dywersyjne i partyzanckie AK przeprowadziły wiele akcji bojowych i dywersyjnych, m.in. wysadzenie torów wokół Warszawy („Wieniec”), jednoczesne przecięcie linii kol. na Rzeszowszczyźnie („Jula”), ataki na niem. strażnice („Taśma”), zdobycie 105 mln zł w Warszawie („Góral”). Zimą 1942/43 podjęły walkę w obronie ludności pacyfikowanej Zamojszczyzny, a na wsch. ziemiach — w obronie ludności przed UPA (Przebraże, Huta Stepańska). Wykonano wiele akcji na więzienia i areszty; odbito aresztowanych, m.in. pod Arsenałem warsz. i Celestynowem, z więzień w Biłgoraju, Garwolinie, Jaśle, Kalwarii Zebrzydowskiej, Kielcach, Końskich, Opatowie, Mielcu, Pińsku; dokonano zamachów na wielu funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego i policyjnego (akcje na Kutscherę, Krügera, Koppego); udzielano pomocy konspiracji żyd. (powstanie w getcie warszawskim). Wiosną i latem 1944 AK przystąpiła do realizacji planu „Burza”; sformowane wtedy duże jednostki walczyły z Niemcami na bezpośrednim zapleczu frontu („Ostra Brama”, Lwów, Dwudziesta Siódma Wołyńska Dywizja Piechoty); na zach. od Wisły Kiel. Korpus AK toczył walki do późnej jesieni. Zmobilizowane w ramach planu „Burza” siły AK osiągnęły prawie 100 tys. ludzi (łącznie z Korpusem Warsz.). W końcu lipca 1944 dowództwo AK podjęło decyzję włączenia Warszawy do działań „Burzy”, a 31 VII Dow. AK wydał rozkaz rozpoczęcia 1 VIII 1944 akcji zbrojnej w stolicy (powstanie warszawskie). Akcja, której celem było opanowanie miasta, zakończyła się niepowodzeniem, powstanie upadło 2 X, a jego klęska doprowadziła do dezorganizacji i zamieszania w szeregach organizacji; odtworzenie aparatu dowodzenia przez gen. Okulickiego i wysiłki przywrócenia AK autorytetu, jaki miała przed wybuchem powstania, zakończyły się tylko częściowym sukcesem; 19 I 1945 AK została rozwiązana rozkazem swojego dowódcy; 1945–47 część członków AK kontynuowała działalność niepodl. (podziemie niepodległościowe w Polsce 1944–56) w konspiracyjnych organizacjach: „Nie”, Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN); 1944–45 kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy AK zostało wywiezionych i internowanych (uwięzionych) w ZSRR, m.in. w Riazaniu, Borowiczach, Ostaszkowie; 1945 w procesie szesnastu w Moskwie skazano m.in. gen. Okulickiego na karę wieloletniego więzienia. W Polsce do 1956 żołnierze AK byli represjonowani, wielu z nich na podstawie sfałszowanych oskarżeń skazano na karę śmierci bądź wieloletnie więzienie. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3 Armia Krajowa, Londyn 1950; Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1–6, Londyn 1970–89; J.J. TEREJ Na rozstajach dróg. Ze studiów nad obliczem i modelem Armii Krajowej, Wrocław 1980; J. ŚLASKI Polska Walcząca, Warszawa 1990; S. KORBOŃSKI Polskie państwo podziemne, Bydgoszcz 1990; Polska Podziemna, Warszawa 1991.
| ZOBACZ TEŻ
Encyklopedia internetowa oparta jest na tekstach Multimedialnej nowej encyklopedii powszechnej PWN z 1998 r.
Wielka Encyklopedia PWNKomplet już w sprzedaży! Największa polska encyklopedia uniwersalna nowego stulecia.Dzieło 3000 autorów. Zawiera: 140 tysięcy haseł, 15 tysięcy ilustracji, 700 map, tabele statystyczne. Przynosi kompletny obraz współczesnego świata i Polski, życia na Ziemi, dziejów cywilizacji i kultury. 
LEKSYKON PWN – nowoczesny, aktualny, praktyczny. Zgromadzenie 120 000 haseł w jednym tomie, wyposażonym w wygodny register, pozwala na wyszukiwanie informacji szybciej niż w Internecie.
|
