Trasa nowohucka

1. Centrum Administracyjne Huty im. Tadeusza Sendzimira - Gmach Północny
Najbardziej charakterystyczny zespół architektury okresu socrealizmu w Nowej Hucie. Dwa bliźniacze gmachy projektu J. Ballenstedta i J. Ingardena, wzniesione w l. 1952- 1955; stanowią oprawę głównego wejścia na teren huty. Gmach północny zamyka perspektywę alei Solidarności. Budowle nawiązują do renesansowych renesansowych i barokowych pałaców włoskich, stąd potocznie określenia " Watykany" i "Pałace Dożów". Zwieńczone okazałymi attykami, naśladującymi typowy motyw architektury krakowskiej XVI i XVII wieku.


2. Krzesławice - Kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej Szkaplerznej
Kościół św. Jana Chrzciciela i Matki Bożej Szkaplerznej. Pierwotnie znajdował się W Jaworniku k. Myślenic. Zbudowany w latach 1633 - 1648, kilkakrotnie powiększany. W 1983 r. poważnie uszkodzony i zdewastowany, w latach 1983 - 1985 przeniesiony na obecne miejsce i zrekonstruowany z myślą o zainicjowaniu skansenu. Typowy obiekt polskiego sakralnego budownictwa drewnianego. Zachowana częściowo polichromia z czasu budowy, barokowa ambona i późnogotycki krucyfiks.

Dworek Jana Matejki
Wieś Krzesławice, wzmiankowana po raz pierwszy w XIII w., należała m.in. do konwentu bożogrobców z Miechowa i Akademii Krakowskiej, od 1788 r. do wybitnego przedstawiciela polskiego oświecenia H. Kołłątaja, od 1822 r. do kupiecko - bankierskiej rodziny Kirchmayerów. Dwór wzniesiony przez J.K Kirchmayera w miejscu drewnianej siedziby H. Kołłątaja został zakupiony przez J. Matejkę w 1876 r., odnowiony i powiększony o pracownię letnią i ganek według projektu artysty. Od 1959 r. stanowi własność Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, mieści m.in. zrekonstruowany salon J. Matejki i pokój H. Kołłątaja. Przed dworem brązowe popiersie Matejki autorstwa Cz. Dźwigaja z 1994 r.


3. Aleja Solidarności - Fragment Zabudowy Osiedla Stalowego
Wytyczona w 1949 r. jako jedna z pięciu głównych osi kompozycyjnych Nowej Huty, według urbanistycznej koncepcji T. Ptaszyckiego. Łączy miasto z kombinatem metalurgicznym; w założeniach ideowych zwana " osią pracy". Aleją biegnie najstarsza linia tramwajowa Nowej Huty, uruchomiona 7 XI 1952. Zabudowa osiedli Szkolnego i Stalowego, ramująca aleję w części środkowej, tworzy na granicy terenów zielonych oddzielających miasto od kombinatu monumentalną oprawę architektoniczną, zwaną Bramą Nowej Huty. Osiedle Szkolne, wznoszone od r. 1953 według projektu S. Juchnowicza, są reprezentatywnymi przykładami zespołów architektury szczytowego okresu realizmu socjalistycznego.


4. Osiedla Wandy i Willowe - Zabudowa osiedla Willowego
Pierwsze osiedla Nowej Huty, wzniesione w l. 1949 - 1951. Granicę między nimi stanowi ul. S. Mierzwy. Przy skrzyżowaniu z ul. G. Daniłowskiego najstarszy plac Nowej Huty. Do placu przylega od północy budynek najstarszej poczty nowohuckiej (pierwotnie mieszczący także Międzyzwiązkowy Klub Robotniczy), od zachodu gmach centrum kultury "Fama" (pierwotnie restauracja "Gigant" oraz dom towarowy), od południa najstarszy blok mieszkalny (os. Wandy 14). Datę rozpoczęcia budowy bloku (23 VI 1949) przyjmuje się za początek miasta Nowa Huta. Osiedla zrealizowane w konwencji miasta - ogrodu; zabudowę tworzą jedno- i dwupiętrowe typowe domy o stromych dachach, projektu F. Adamskiego.


5. Zespół Klasztorny 00. Cystersów - Kościół Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Wacława
Wzdłuż ul. Klasztornej rozwijała się północna część wsi Mogiła, włączonej do Krakowa w r. 1951. W 1222 r. biskup krakowski I. Odrowąż podarował wieś zakonowi cystersów. Powstało opactwo, które stało się jednym z najważniejszych ośrodków życia duchownego Małopolski. Cystersi wznieśli romańsko - gotycki kościół Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Wacława. Budowa świątyni, konsekrowanej w 1266r., trwała z przerwami do 1350 r. Większe przebudowy nastąpiły w XVIII w.: odbudowa po pożarze w 1743 r., barokizacja wnętrz do 1790 r. W kościele zachowały się liczne zabytki malarstwa i rzeźby, wśród nich czczony od średniowiecza krucyfiks w sanktuarium Krzyża świętego oraz renesansowe malowidła ścienne Stanisława Samostrzelnika. Klasztor wzniesiony w XIII w. był wielokrotnie przebudowywany; zachowały się gotyckie krużganki. Do klasztoru przylega dom przeora z połowy XV w. i pałac opacki wzniesiony w 1569 r. W ogrodzie znajduje się tzw. plac Jana Pawła II z ołtarzem polowym i stacjami Drogi Krzyżowej (Cz. Dźwigaj).

Zespół Klasztorny 00. Cystersów - Kościół św. Bartłomieja
Kościół św. Bartłomieja, niegdyś parafialny, obsługiwany przez cystersów. Wzniesiony w r. 1466 przez cieślę M. Mączkę, rozbudowany po 1740 r. przez dostawienie kaplic. Kościół trójnawowy, co w polskim budownictwie drewnianym jest rozwiązaniem unikatowym. We wnętrzu barokowa polichromia imitująca architekturę. Wejście na cmentarz kościelny przez dzwonnicę z bramkami, zbudowaną w 1752 r.


6. Szpital Specjalistyczny im. S. Żeromskiego - Główny budynek szpitala
Szpital Specjalistyczny im. S. Żeromskiego, pierwotnie Miejski, obecna nazwa od 1974 r. Wzniesiony w latach 1951 - 1954 wg projektu S. Porębowicza i S. Skrzyńskiego. Kompleks 17 pawilonów, pawilonów których główny - z okazałym frontem, poprzedzony schodami - ma wszystkie cechy architektury socrealizmu, nawiązuje do barokowego budownictwa pałacowego. Przed budynkiem spiżowe popiersie patrona, autorstwa M. Koniecznego (1974). Szpital ma 19 oddziałow, leczy rocznie ok. 19 tyś. Pacjentów. Drodze do pl. Centralnego dawne kino światowid oddane do użytku w 1958 r. wg projektu A. Uniejewskiego. W architekturze wyraźne nawiązania do klasycyzmu XVIII w.


7. Plac Centralny - Zabudowa przy Placu Centralnym
Ośrodek kompozycyjny założenia urbanistycznego Nowej Huty, opracowanego w latach 1949 - 1952 przez T. Ptaszyckiego i zespół w składzie B.Skrzybalski, A. Fołtyń, J. Ingarden, T. Janowski, S. Juchnowicz, T. Rembiesa. Plan miasta nawiązuje do wielkich europejskich kompozycji urbanistycznych, jest jedną z najlepszych realizacji czasów realizmu socjalistycznego w Polsce. Plac niedokończony: nie powstał obelisk pośrodku i południowe zamknięcie w postaci monumentalnego domu kultury. Zabudowa placu wzniesiona w l. 1952 - 1956 wg projektu J. Ingardena, nawiązuje do budowli renesansu i baroku. Po południowej stronie placu, niezgodnie z koncepcją Ptaszyckiego, zbudowane Nowohuckie Centrum Kultury (Z. Pawelski, 1974 - 1983) i osiedle Centrum E (r. Loegler z zespołem, 1988 - 1995), utrzymane w stylistyce postmodernizmu.


8. Aleja Róż, Aleja Przyjaźni - Aleja Róż z sylwetką niezrealizowanego ratusza
Pośrodku obszernego placu za al. Przyjaźni zamierzono wznieść ratusz miasta Nowa Huta: czteroskrzydłowy budynek, zwieńczony pseudorenesansową attyką (proj. T. Janowski). Wieża ratusza, nawiązująca do wieży ratusza krakowskiego, miała być kulminacyjnym elementem sylwety miasta, stanowiąc zarazem najważniejszy punkt orientacyjny. Monumentalne budynki przyległe do placu mieścić miały siedziby organizacji politycznych i społecznych, urzędy, bank i sąd. Aleję Róż zaplanowano, zgodnie z założeniami ideowymi, jako trasę pochodów i manifestacji. W latach 1973 - 1989 w południowej części alei stał pomnik W. I. Lenina, wykonany z brązu przez M. Koniecznego.


9. Aleja gen. W. Andersa, ulica Ludźmierska - Kino świt
Punkt zetknięcia kompleksów urbanistycznych z trzech okresów budowy Nowej Huty. Osiedle Teatralne (1950 - 1955) było pierwsze, w którym zrealizowano w pełni założenia realizmu socjalistycznego: zabudowa obrzeżna, parawanowe ciągi bloków, łączonych przewiązkami i pasażami, monumentalizowana architektura dekorowana motywami historycznymi. Osiedle Zgody (budowane w 1955 r.) ma formy podobne, lecz uproszczone. Osiedla Handlowe i Spółdzielcze (wzniesione w latach 1957 - 1961 wg projektu B. Skrzybalskiego i T. Rembiesy) są przykładami definitywnego odejścia ku urbanistyce i architekturze nowoczesnej. Przy ul. M. Boruty - Spiechowicza znajduje się najciekawszy w Nowej Hucie zespół zieleni komponowanej.


10. Osiedle Teatralne i Teatr Ludowy
Po obydwu stronach ul. Obrońców Krzyża najstarsza zabudowa Nowej Huty wzniesiona wg kanonów realizmu socjalistycznego (1950 - 1953). Osiedle Teatralne, zaprojektowane jako "kwartał kultury", mieści kino świt i teatr Ludowy (1954 - 1955, J. Ingarden, J. Dąbrowski). Teatr wzniesiono po rezygnacji z budowy Domu Kultury w południowej części pl. Centralnego. Działalność teatru zainaugurowano inscenizacją sztuki "Krakowiacy i Górale" W. Bogusławskiego (stąd nazwa osiedli po przeciwnej stronie ulicy). Akcja sztuki umiejscowiona została w Mogile. Teatr był jedną z najważniejszych scen polskich popaździernikowej odwilży. Po skrzyżowaniu u. Obrońców Krzyża i Ludźmierskiej drewniany krzyż upamiętniający wydarzenia z 27 IV 1960, gdy spacyfikowano spontaniczną demonstrację w obronie diecezji o budowie pierwszego w Nowej Hucie kościoła (konkurs na projekt w r. 1957). W osiedlu Górali 23 znajduje się Muzeum Czynu Zbrojnego przy Klubie Kombatanta, powołane w r. 1968.

11. Plac B. Włsika - Kościół Arka Pana
Pośrodku placu krzyż upamiętniający miejsce śmierci B. Włosika, zastrzelonego przez SB podczas demonstracji 13 X 1982 r. Kościół Matki Bożej Królowej Polski, zw. Arką Pana, wzniesiony w latach 1967 - 1977 wg projektu W. Pietrzyka, pierwszy z nowych kościołów w Nowej Hucie. Budowa pełna symbolicznych znaczeń, inspirowana kaplicą w Ronchamp, przypomina Łódź z krzyżem - masztem. Wnętrze dwupoziomowe, w części górnej m.in. marmurowy ołtarz w kształcie dłoni, z tabernakulum przedstawiającym wszechświat, ekspresyjne Ukrzyżowanie (B. Chromy), aluzyjne, nasycone odniesieniami do dziejów Polski stacje Drogi Krzyżowej (M. Lipieński, 1980 - 1983), w części dolnej kaplice, m.in. Pojednania, z rzeźbami A. Rząsy.