ARTIKULUAK

• Euskararen jatorria
• Euskalkiak
• Fonetika eta fonologia
• Morfologia
  • Euskal gramatika. Izen-sintagma
  • Izen-sintagmak: deklinabidea
  • Izen-sintagmak: posposizioak
  • Aditza
  • Euskal gramatika. Aditz-sintagma
  • Aditz iragangaitzak eta iragankorrak eta aditz arazleak
  • Aditzen aspektua, tempusa eta modua
• Sintaxia
• Hiztegia
• Euskaltzaleak eta Euskaltzaindia

GEHIAGO

• Glosarioa

Aditzen aspektua, tempusa eta modua

Aspektua

Aditz nagusiak honela adieraziko digu aspektua:

• Aditz laguntzailea edin edo ezan sailekoa denean ez du aspektu-markarik eramango: etor daiteke, etor dadin, uler dezake, ekar ezazu...
• Aspektu burutua. Ekintza burutua dagoela adierazten du eta aditz trinko gehienetan -i edo -n amaierak, eta aditz perifrastiko gehienetan -tu/-du amaierak adieraziko liguke hori: etorri da, jan duzu, sartu da, lagundu duzu.
• Ez-burutua. Oraindik amaitu ez den prozesu baten ekintza adierazten du, eta aditzaren erroari -ten o -tzen gehituz lortzen da: egiten zuen, askatzen du.
• Geroa. Geroaldia adierazteko aspektuaren bidez egiten dugu, aspektu-marka desberdinak erabiliz: -ko, -go izango da aspektu-markarik erabiliena (jango, eramango, aurkituko...), baina ekialdeko euskalkietan -en ere azalduko zaigu kontsonantez amaitzen diren aditz-erroei loturik (janen, eramanen...).

Aditz trinkoak bakarrik jokatzen direnean, ez dute aspektu-markarik. Esanahiari dagokionez, aditz zehaztugabeak eta puntualak dira, hau da, une jakin batean gertatzen ari den edo beti modu berean gertatzen den jarduera bat adierazten dute, esate baterako: Zarautz Gipuzkoan dago; nik badakit hori.

Tempusa

Euskal adizkietan hiru tempus aurkitzen ditugu: oraina, iragana eta alegiazkoa.

• Oraina: ekintza-unea gertatzen ari den aldia (dator, du, dateke, dezake...).
• Iragana: ekintza-unea baino lehenago gertatutakoari dagokion aldia (zetorren, zukeen, zatekeen, zezan...).
• Alegiazkoa: balizko ekintzak adierazteko erabiltzen den aldia (litzateke, lezake, baletor, nekike...).

Geroaldia, euskaraz, ez da laguntzailearen bidez adierazten, aspektu-markaren bidez baizik,-ko, -go edo -en aditz nagusiaren oinari erantsiz. Aditz sintetikoen bidez bai oraina (nabil) eta bai iragana (nenbilen) adieraz ditzakegu, baina geroaldiko formak adierazteko, aditz perifrastikoetara jo beharra dugu (ibiliko naiz).

Sarritan, aditzaren denbora bat dator esaldiarenarekin, baina ez beti, eta horrexegatik, era honetako esaldiak ere aurkituko ditugu: Ni bihar ez nator klasera.

Modua

Modua solaskideak aditzaren ekintzaren aurrean hartzen duen jarrerari dagokio, eta moduaren ezaugarria aditz trinko jokatuan edo aditz laguntzailean aurkituko dugu. Horrela, ahalera, baldintza, ondorioa eta subjuntiboa bereiz ditzakegu.

• Ahalera: zerbait gerta daitekeela edo egin daitekeela adierazten du, hau da, ahal bat. Laguntzaileari -ke modu-marka erantsiz osatzen da: Maria etor daiteke / etor liteke / etor zitekeen.
• Baldintza: bete beharreko baldintza bat adierazten du. Laguntzailearen aurrean ba- morfema eskatzen du: Dirua izango banu... /  izan banu..
• Ondorioa: baldintzaren emaitza adierazten du. Honek ere -ke morfema eskatzen du: Mendira joango nintzateke / joango nintzatekeen...
• Subjuntiboa: aditzak adierazitakoa subjektibotasun kutsu batez islatzen da: Pozik jarri dadin oparia eman diot / Pozik jarri zedin oparia eman nion.

Pertsona, forma inpertsonala eta alokutiboa

Pertsona

Pertsona aditzaren ekintzan parte hartzen duten elementuen marka da (subjektuarena, osagarri zuzenarena eta zeharkako osagarriarena). Aditzarekin komunztaturik hiru izen-sintagma aurkituko ditugu: nor, nori eta nork.

Euskarak zazpi pertsona-marka ditu. Hiru lehenak singularrekoak izango lirateke: lehenengo pertsona ni, bigarrena hi eta hirugarren hura. Hurrengo laurak, aditzaren morfologiaren ikuspegitik bederen, pluralekoak izango lirateke: pluraleko lehen pertsona gu, pluraleko bigarren pertsona zuek eta pluraleko hirugarren pertsona haiek. Zu izenordaina pluraleko bigarren pertsonatzat hartzen da morfologikoki, nahiz eta badakigun gaurko euskaraz zu hori singularreko bigarren pertsona dela.

Izenordain pertsonalen eta beren deklinabideen taula:

Euskaraz, honako hiru funtzioak betetzen dituzten pertsona-markak aditzean islatzen dira: subjektua (nork, aditz iragankorra bada, eta nor, aditz iragangaitza bada), osagarri zuzena (nor) eta zeharkako osagarria (nori), adibidez:

Pertsona-marka horiek lau eratara konbina daitezke, eta beraz, aditz laguntzaileak eta aditz trinkoak lau sail desberdinetan bil ditzakegu:

• NOR: da (subjektua -hura-).
• NOR-NORI: zait (subjektua -hura- zeharkako osagarria -niri-).
• NOR-NORK: du. (osagarri zuzena -hura- subjektua -nik-).
• NOR-NORI-NORK: dizkidate (osagarri zuzena plurala -gauza batzuk- zeharkako osagarria niri-, subjektua haiek).

Forma inpertsonala

Oro har, perpausek subjektu bat dute, nor izan ala nork izan, baina halere, zenbaitetan ez dute subjekturik: Nola egiten da hau?

Aditz trinkoek ezin dezakete balio inpertsonal hori hartu, baina aditz perifrastikoek, ordea, bai. Horrez gainera, badago beste modu bat forma inpertsonalak osatzeko, hots, pluraleko hirugarren pertsona, esate baterako: Dendak zabaldu dituzte.

Eguraldiarekin loturiko perpausetan ere ez da subjekturik ageri: Euria ari du / Eguraldi ona egiten du.

Alokutiboa (hitanoa)

Nor, nori eta nork sintagmei dagozkien pertsona-markez gainera, beste pertsona-marka bat gehiago ere ager daiteke aditz-multzoan, lagunarteko giroan. Pertsona-marka hori ez dagokio perpauseko ezein sintagmari, hiztunak aurrean duen hizketa-lagunari baizik. Eta horrela, aurrean dugun hizketa-laguna gizonezkoa bada, -k ezaugarria agertuko da aditzean, eta aldiz, emakumezkoa bada, -n ezaugarria. Pertsona-marka honi hitanoa deritzo (hi-ka). Adibidez:

• Forma ez-alokutiboa: Gizon bat etorri da.
• Forma alokutiboa: Gizon bat etorri duk (hizketa-laguna gizonezkoa) / Gizon bat etorri dun (hizketa-laguna emakumezkoa).

Beraz, solaskideari hi deituz mintzatzen bagara, aditz-forma guztietan hikako formak erabiltzera behartuta egongo gara: Hura etorri duk/n.

Baina erabilera jatorrenari jarraituz behintzat, perpaus txertatuetan ez da forma alokutiborik agertzen ahal, ez galderazkoetan, ez harridurazkoetan eta ez hirugarren pertsonako aginteran ere. Beraz: Ez zioat esan Andoni etorri dela (etorri duala gaizki egongo litzateke). Arrazoi beragatik subjuntibo deitu formetan ez zaigu alokutiborik agertuko.