Трохі пазней у творы «Аб пачатках...» М. Стрыйкоўскі паўтарае тую ж версію:

Не дазволіў папа доўга ўпрошваць, бо яму міла,
Што такая вялікая і слаўная дзяржава ахрысцілася.
У адно імгненне зрабіў карону і ў Рыме асвяціў,
І летагам сваім з Літвой спешна яе несці даручыў.
Так воляю папы яго каранавалі
У Кернаве і літоўскім каралём абвясцілі.
Гэмдэрык, легат, на яго наклаў карону з іншымі
Біскупамі, з рыжскім, з дэрпцкім, з крыжакамі прускімі 9.

Аднак у сваім апошнім і больш вядомым творы — «Хроніцы польскай, літоўскай, жмудскай і ўсяе Русі» — М. Стрыйкоўскі змяніў сваё першапачатковае меркаванне і гэткім жа безапеляцыйным чынам заявіў, што каранацыя мела месца ў Наваградку: «Тады Інакенцій, папа Рымскі, бачачы справу карыснай Рымскаму Касцёлу, што гэтая вялікая і храбрая паганская дзяржава добраахвотна далучылася да Хрыста, адразу без усялякага адкладу карону Літоўскую асвяціў і Мендога абвясціў Каралём Літоўскім і, жадаючы яго яшчэ больш ахоўваць, паслаў летага, свайго брата ў законе Гейндэрыка, правінцыяла Польскага, перад тым Армаканскага біскупа, а ў той час Кульменскага або Хэлменскага ў Прусіі, які, прыехаўшы ў Наваградак Літоўскі, з арцыбіскупам Рыжскім і з Крыжакамі Прускімі і Ліфляндскімі, Міндаўга, ці Мендока, на каралеўства Літоўскае паводле звычайных цырымоніяў касцельных памазаў, абвесціў і з даручэння папскага і царскага, каронай новай Літоўскай каранаваў»10.

З’яўленне на старонках вядомай «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» забяспечыла наваградскай версіі доўгае жыццё і ўсеагульнае прызнанне. Да самага ХІХ ст. гісторыя Літвы ўспрымалася выключна праз «Хроніку» Стрыйкоўскага. У асноўным яе змест пераказаны ў «Гісторыі Літвы» Альберта Віюка-Каяловіча (1—2 ч., 1650—1669 гг.). Месца каранацыі Міндоўга ў ёй таксама адназначна лакалізуецца ў Наваградку: «З вялікай пашанай прыняў паслоў Інакенці ІV, а карону паслаў праз Гайдэнрайха (або Гэнрыка), біскупа Армаканскага, а пазней Хелмскага; той з арцыбіскупам Рыжскім у полі ля Наваградка (таму што ў Наваградку не было дастаткова прасторных касцёлаў) паводле звычайных абрадаў каранавалі новага караля»11.

Гэткае ж меркаванне пададзена і ў Густынскім летапісе, складзеным ва Украіне ў першай палове ХVІІ ст. Пад 1252 г., да якога М. Стрыйкоўскі памылкова аднёс каранацыю Міндоўга, у Густынскім летапісе чытаем: «Въ тое жъ лето великій князь Литовскій Миндовгъ корованъ бысть на королевство Литовское въ Новогродку, за благословеніемъ папы Инокентія, презъ Генрика бискупа Хелмского, въ Прусехъ кардинала папежского»12. Уплыў М. Стрыйкоўскага на Густынскі летапіс відавочны. Як і ў працытаваным фрагменце, так і ў далейшай падачы фактаў гісторыі Літвы, выразна прасочваецца залежнасць ад інфармацыі М. Стрыйкоўскага. Гэтак пасля смерці Войшалка адзначаецца пра заканчэнне роду Палямона13, у летапісны тэкст уводзяцца імёны легендарных князёў і падзеі легендарнае гісторыі Літвы14. Аўтар Густынскага летапісу карыстаўся таксама і «Апісаннем Еўрапейскай Сарматыі» Аляксандра Гваньіні15, якое ўяўляе ці не самы ранні твор М. Стрыйкоўскага, напісаны ў 1573 г. і прысвоены А. Гваньіні16. Пра месца каранацыі Міндоўга ў ім яшчэ не апавядалася17.

Згаданыя творы ёсць асноўнымі крыніцамі меркавання пра каранацыю Міндоўга ў Наваградку, якая пазней шматразова паўтаралася ў гістарыяграфіі ХІХ—ХХ стст., пераходзіла з кнігі ў кнігу, з артыкулу ў артыкул. Праз частае паўтарэнне некаторыя гісторыкі пачалі ўспрымаць гэтую версію як факт, які не патрабуе крытычнага асэнсавання. З вышэйзгаданага бачна, што ўсе старадаўнія ўпамінанні сыходяцца да адзінай крыніцы — «Хронікі» Стрыйкоўскага — і з’яўляюцца толькі домыслам гэтага храніста. Сам Стрыйкоўскі не ведаў месца каранацыі Міндоўга і ў сваіх творах вагаўся паміж Кернавай і Наваградкам, якія, зыходзячы з інтэрпрэтацыі легендарнай часткі Літоўскіх летапісаў, лічыў сталіцамі Літвы.

У сучаснай Літве папулярнае меркаванне, што каранацыя Міндоўга адбылася ў Віленскай катэдры. «Пісьмовыя крыніцы згадваюць усяго адзін касцёл, пабудаваны ў Літве ў ХІІІ ст. Гэта — катэдра князя Міндоўга, пабудаваная з нагоды ягонага хросту й каранацыі. Да сённяшняга дня не было вызначана яе месца. Сучасныя даследаванні дазваляюць меркаваць, што самым раннім тым касцёлам у Вільні і ёсць катэдра князя Міндоўга», — піша адзін з вядучых прапаведнікаў віленскай канцэпцыі археолаг Вітаўтас Урбанавічус18.

Падмурак такіх інтэпрэтацыяў закладзены архітэктарам Напалеонасам Кіткаўскасам на падставе раскопак 1986 г. у сутарэннях Віленскай арцыкатэдры, дзе былі даследаваны найстарадаўнейшыя пласты19. Нягледзячы на адсутнасць надзейна датаванага матэрыялу, Н. Кіткаўскас без ваганняў прылічыў рэшткі першай катэдры да сярэдзіны ХІІІ ст. Такое датаванне вынікае, галоўным чынам, з меркавання, што першая катэдра нібыта была перароблена ў паганскае капішча, а затым — зноў у катэдру. Гэта звязваецца з хростам Міндоўга, вяртаннем Літвы ў паганства і новым хростам у 1387 г.20.

Рэшткамі паганскага капішча лічацца дзве лесвіцы невядомага прызначэння, знойдзеныя ў паўночнай наве. Ніжняя частка гэтых лесвіцаў апускалася на 30—40 см ніжэй падлогі першай катэдры ля яе паўночнае сцяны, а верхняя частка, разбураная падчас пазнейшых будоўляў, падымалася ў кірунку цэнтру катэдры. Паводле меркаванняў Н. Кіткаўскаса і ягоных паслядоўнікаў, на гэтым месцы знаходзіліся ступеньчатыя паганскія алтары, апісаныя Тэадорам Нарбутам на падставе знойдзенай ім хронікі Рывіуса. Гэтыя алтары быццам былі ўзведзены на версе разбураных калонаў першай катэдры, на якія, паводле пераканання Н. Кіткаўскаса, і павінны былі абапірацца згаданыя лесвіцы. Верхняя частка катэдры, відаць, была знесеная, і капішча засталося без даху, як вынікае з апісання Т. Нарбута. У 1387 г. на тым жа падмурку нібыта дабудоўваецца верхняя частка, і капішча зноў ператвараецца ў катэдру. Такім чынам, выяўленне ў сутарэннях катэдры асобнай лесвіцы перарастае ў тэорыю катэдры Міндоўга і яе пераабсталявання ў паганскае капішча. Галоўную ролю тут іграе алтар з 12 прыступкамі ў апісанні Рывіуса і Т. Нарбута.

Даследаванні Артураса Дубоніса паставілі пад сумнеў сапраўднасць хронікі Рывіуса. Хоць аснова гэтай хронікі, мабыць, сапраўдны здабытак пачатку ХVІІІ ст., але складаецца яна з дастаткова бескарысных запісак лівонскага аўтара, да таго ж не звязаных з гісторыяй Літвы. Паведамленні ж пра літоўскую гісторыю ўпісаны ў розных месцах гэтай «хронікі» іншым почыркам21 і ўтрымліваюць унікальныя звесткі пра старажытную гісторыю Літвы, нібыта ўзятыя з хронікі Аўгустына Ратундуса, якая знікла, але ніякім іншым крыніцам невядомыя. Пры гэтым, спасылаючыся на хроніку Рывіуса, Нарбут ніколі не ўказваў старонак і ўзяў з яе значна больш сведчанняў, чым пазней было змешчана на старонках гэтай хронікі. У сувязі з гэтым у каментары да публікацыі хронікі, якая рыхтавалася, Нарбут прапанаваў своеасаблівае тлумачэнне: быццам у канцы было некалькі лістоў з выпіскамі з хронікі Ратундуса, якія загінулі падчас пажару ў ягоным маёнтку. Дубоніс робіць выснову, што гэтай хронікай Нарбут скарыстаўся дзеля таго, каб апраўдаць свае домыслы, упісваючы ў яе «сведчанні», якіх неставала22. Такім чынам відавочна, чаго вартая такая «крыніца» і заснаваныя на ёй высновы.

Сувязь першай Віленскай катэдры з Міндоўгам Кіткаўскас і ягоныя прыхільнікі падмацоўваюць і дыпламатычнымі дакументамі Тэўтонскага ордэну канца ХІV — пачатку ХV ст. У лісце папе рымскаму 1388 г.23, у заявах палякам у Торуньскіх перамовах 1399 г.24 і ўсеагульнаму царкоўнаму сабору ў Канстанце (1414—1418) тэўтонцы запэўнівалі, што Міндоўг нібыта заснаваў Віленскае біскупства, але пасля стаў адступнікам, у сувязі з чым тэўтонцы ставілі пад сумнеў і новы хрост Літвы. У заяве Канстанцкаму сабору Петэра Вармдыта гаворыцца: «Быў у Літве нейкі князь, званы Міндаў, які з сваёй жонкай прыняў хрысціянскі хрост і запрасіў у сваю краіну братоў ордэну і заснаваў нейкі катэдральны касцёл у адным горадзе, які называецца Вілле [звычайная форма назову Вільні ў нямецкіх крыніцах ХІV—ХV стст. — Т. Б. ], і ўзяў ад нейкага біскупа аднаго прэсвітара, брата ордэну...» і г. д.25.

Згадка пра Вільню — адзінае месца ў выказваннях тэўтонцаў, не пацверджанае прад’яўленымі імі дакументамі. Дакументы тыя добра вядомыя і цяпер. У іх гаворыцца пра хрост Міндоўга, заснаванне Літоўскага біскупства і запісанне Ордэну земляў у Літве. Відавочна, што ў тэўтонцаў у канцы ХІV ст. не выклікала сумневу тоеснасць паняццяў «Віленскае біскупства» і «Літоўскае біскупства». Яны, не задумваючыся, пераносілі рэаліі свайго часу ў мінулае і аддавалі перавагу звыкламу для іх азначэнню Літоўскага біскупства ХІII ст. як Віленскага. Нічога іншага згаданыя дакументы не адлюстроўваюць і нічога на карысць Віленскай катэдры Міндоўга выказаць не могуць.

Віленская версія, такім чынам, застаецца галаслоўнай, не лепш абгрунтаванай, чым наваградская.

Адмовіўшыся ад тэорыяў, заснаваных на домыслах пазнейшых крыніцаў, варта звярнуць увагу на дакументы, непасрэдна звязаныя з каранацыяй Міндоўга. Захаваўся спіс даравальнай граматы Міндоўга, выдадзенай ў ліпені 1253 г. Тэўтонскаму ордэну з нагоды каранацыі. Пра выдачу гэтай граматы гаворыць і Рыфмаваная хроніка Лівоніі26. Грамата дазваляе ўдакладніць не толькі дату каранацыі, але таксама ўтрымлівае звесткі і пра месца каранацыі, бо ў ёй указана месца, дзе яна выдадзена: «Выдадзена ў Летовіі, у нашым маёнтку, у год гасподні 1253 месяца ліпеня» (Datum in Lettowia in curia nostra anno domini MCCLIII mense Julio)27. Яшчэ адна грамата пацверджаная ў 1260 г., але падрыхтаваная, як бачна паводле спісу сведкаў, у тым жа 1253 г.28. У ёй Міндоўг запісвае Тэўтонскаму ордэну права спадчыннасці на сталец Літвы ў выпадку сваёй смерці без спадкаемцаў. Грамата таксама ўтрымлівае падобную формулу — Datum Lettovie in curia nostra29.

Збянтэжанасць у некаторых гісторыкаў выклікае назва маёнтку, які ў нямецка-лацінскай транскрыпцыі цалкам супадае з назвай Літвы, што ўжываецца ў тых жа граматах. У сувязі з гэтым мноству гісторыкаў здавалася, што граматы выдадзены ў нейкім неканкрэтным маёнтку ў Літве, г. зн. формулу трэба разумець «у Літве, у нашым маёнтку».

Неабходна адразу ж адзначыць, што ў формуле датавання амаль заўсёды ўказвалася канкрэтнае месца выдачы граматы. Мне ўдалося знайсці толькі адну грамату Тэўтонскага ордэну, выдадзеную «ў Чэхіі», без удакладнення, — «Datum Bohemie»30. Аднак няма ніякай згадкі пра які-кольвечы безыменны маёнтак, ды і наўрад ці яна можа быць, бо няма сэнсу канкрэтызаваць месца выдачы граматы, вызначаючы яго як «маёнтак» і не ўказваючы пры гэтым назову. Калі гаворыцца, што грамата выдадзена «in curia», дык побач абавязкова ўказваецца і назва «курыі».

Па сутнасці, пытанне было вырашана яшчэ ў 1910 г. Эдуардам Вальтэрам. У сваім артыкуле «Горад Міндоўга, або Дзе шукаць Летовію ХІІІ стагоддзя?»31 даследнік звярнуў увагу на тое, што канкрэтная мясцовасць, што называлася Летовія, сапраўды існавала ў Літве і вядомая цяпер як Латава (Latava). Так называецца вёска на паўночны захад ад г. Анікшчай ля аднайменнага ручайка, прытоку ракі Швянтойі. Узгадваецца ручаёк Латава і ў фальшывай грамаце Міндоўга 1261 г., у якой апісваецца мяжа Селы. Праходзіла яна ўздоўж рэчкі Швянтойі, а затым заварочвала ўздоўж ручайка Латавы і цягнулася далей у бок захаду. Назва ручайка ў грамаце пішацца дакладна так, як пісалася назва маёнтку Міндоўга — «in ripam Lettowiae»32. Апісанне мяжы дае магчымасць найбольш праўдзіва лакалізаваць месца знаходжання гэтага ручайка, не пакідаючы сумневу ў тоеснасці назваў «Летовія» і «Латава». Больш за тое, захавалася іншае апісанне межаў Селы, датаванае канцом ХІV ст.: ад рэчкі Швянтойі мяжа заварочвае ўбок «гарадзішча, што называецца Летоў» (borchwal, nomine Lettow)33. Такім чынам, пацвярджаеццца не толькі тоеснасць назваў «Летовія» і «Латава», але й існаванне аднайменнага гарадзішча.

Вальтэр, аднак, не змог знайсці гэтага гарадзішча, хоць і прыкладаў шмат намаганняў, і ў 1935 г. нават сам наведваўся ў Латаву. Гэта дазволіла гісторыкам, адданым гістарыяграфічным традыцыям, тлумачыць «горадзішча імем Летоў» як нейкае нявызначанае гарадзішча на баку Літвы, якое не мела нічога агульнага з ручайком Латава34. Аддавалася перавага думцы, што граматы Міндоўга выдадзеныя ў нейкім нявызначаным маёнтку ў Літве. Назва ж ручайка ігнаравалася як супадзенне.

Толькі ў 1997 г. было выяўленае гарадзішча на беразе ручайка Латавы, якое знаходзцца ў лесе ля вёскі Палатавіс (Palatavys), непадалёк ад вёскі Латава. Гарадзішча мае пляцоўку круглай формы дыяметрам 30—33 м, роў і вал з боку ўзвышша, і ёсць тыповай княжацкай рэзідэнцыяй. Мяркуючы па выпадковых знаходках, гарадзішча датаванае ХІІІ—ХІV стст. Пасля гэтага адкрыцця не засталося сумневу пра размяшчэнне гарадзішча Летоў і тоеснасці назвы з сучасным тапонімам «Латава».

Такім чынам, можна лічыць даказаным існаванне княскай рэзідэнцыі, назва якой у нямецка-лацінскай транскрыпцыі цалкам супадала з напісаннем назвы Літвы. Сумневы наконт памежнага знаходжання Латавы, што ўзнікалі ў некаторых даследнікаў, у сапраўднасці добра тлумачыць выбар месца каранацыі. Рэч у тым, што ва ўрачыстасцях каранацыі браў удзел кіраўнік суседняй дзяржавы — магістр Лівонскага ордэну Андрэй Штырланд. Паводле звычайнай у сярэднія вякі практыкі, кіраўнікі дзяржаваў сустракаліся на межах сваіх уладанняў35. Не дзіўна, што і ў 1253 г. маёнтак, што знаходзіўся на памежжы Літвы і Лівоніі, стаў найбольш прыдатным для правядзення каранацыі Міндоўга і прыёму замежных гасцей36. Палатаўскае гарадзішча, такім чынам, можна лічыць найбольш праўдападобным месцам каранацыі Міндоўга.

ЗАЎВАГІ

1 «Сталічны» аспект у гісторыі Наваградка абмяркоўваецца ў асобным артыкуле: Баранаускас Т. Новогрудок в XIII в.: история и миф // Castrum, urbіs et bellum: зборнік навуковых прац. Прысвячаецца памяці прафесара Міхася Ткачова. — Баранавічы, 2002. С. 29—44.

2 Гэтаму пытанню прысвечаны артыкул: Baranauskas T. Vorutos pilis // Mūsų praeitis. Т. 7. — Vilnius, 2001. — P. 43—70. Гл. таксама: Забела Г. Городище Шяйминишкеляй – предполагаемое место замка Ворута // Castrum, urbis et bellum. С. 131—145.

3 Пра час складання Хронікі Быхаўца (у асяродку канцлера ВКЛ Альбрыхта Гаштаўтаса) гл.: Jasas R. Bychovco kronika ir jos kilmė // Lietuvos metraštis. Bychovco kronika / vertė, įvadą ir paaiškinimus parašė R. Jasas. — Vilnius, 1971. — P. 26—38.

4 Rozmowa Polaka z Litwinem // Šešioliktojo amžiaus raštija. — Vilnius, 2000. — Р. 264: «...księstwo Lithewskie po Ringolcie, czwartym wnuku, po łacinie adnepos zową, Radiwiłowym, na Swintaurusa potomka Centaurusowego, Ktorego syn Syuimbud poiął był dziewkę Cernowę, Poiatę, iako się pierwey powiedziało, przypadło, y panowali Centaurusow rod, aż do Troydena w Litwie».

5 Stryjkowski M. O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszonę, ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnegp doświadczenia / opracowała Julia Radziszewska. — Warszawa, 1978. — S. 194: «Tego Mendoga Litwa niebacznie a głupie w swych latopiscach nie wspomina, który był pierwszym królem koronowanym z stolca papieskiego litewskim i dzielniejszym nad wszystkie przodki swoje».

6 Тамсама: «Przeto, ja widząc w tej mierze prostotę onej starej Litwy, to znaczne acz pogańskie książę, własnego syna Ryngoltowego z dowodu Miechowity, Kromera, pruskich i liflandzkich krojnik tum sprawy wypisał».

7 Stryjkowski M. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi. T. 1. — Warszawa, 1846. — S. 288: «To póty z Latopisca starodawnego, któregom dostał u xiążąt Zasławskich o Mendogu xiędzu Litewskim, rzecz idzie, Czytelniku miły; a teraz zasię z Długosza, Miechowiusa i Cromera, ostatek spraw jego napiszemy dowodnie».

8 Stryjkowski M. Goniec cnothy, do prawych slachciczów // Stryjkowski M. Kronika... T. 2. S. 541:

Potym się okrzcił, Mendolphus jest nazwan,
Na Litewskie królestwo koronowan,
W Kiernowie z dozwolenia Papieskiego,
                                            I Cesarskiego.

9 Stryjkowski M. O początkach... S. 197:

Nie dał się długo papież prosić, bo mu milo,
Iż się tak wielkie państwo i sławne ochrzciło.
Co w skok koronę sprawił i w Rzymie poświęcił,
A legatom swym z Litwą pilnie ją nieść zlecił.
Tak go z wolą papieskŕ ukoronowali
W Kiernowie i litewskim królem obwołali.
Hemderyk, legat, nań kładł koronę z inszymi
Biskupy, z ryskim, z derptskim, z Krzyżaki pruskimi.

10 Stryjkowski M. Kronika… T. 1. S. 289: «Tak tedy Innocentius, papież Rzymski, widząc rzecz być pożyteczną Kośćiołowi Rzymskiemu, iż tak wielkie a waleczne państwo pogańskie do Christusa dobrowolnie przystąpiło, zaraz bez wszelkiego odkładania koronę Litewską poświęcił i Mendoga Króla Litewskiego być obwołał, a chcąc mu się tym więcej zachować, posłał legata swojego zakonnego brata Heinderika prowinciała Polskiego, Armakańskiego przed tym biskupa, a na ten czas Kulmienskiego albo Chełmienskiego w Prusiech, który przyjachawszy do Nowogrodka Litewskiego z arcibiskupiem Rigenskim i s Krzyżakami Pruskimi i Liflandskimi, Mindauga albo Mendoka na królestwo Litewskie według zwykłych ceremonij kościelnych pomazał, obwołał i z ramienia papieskiego i cesarskiego, koroną nową Litewską koronował».

11 Vijūkas-Kojelavičius A. Lietuvos istorija. Pirma ir antra dalis / iš lotynų k. vertė L. Valkūnas. — Vilnius, 1989. — P. 103.

12 Густинская летопись // Полное собрание русских летописей. Т. 2. — СПб., 1843. — С. 342.

13 Густинская летопись. С. 344: «но Литва такоже собрашася и поставиша себе князя Утена, зъ дому Китавровъ, понеже уже на Войшелку преста фамилея зъ дому Палемонова, албо Урсиновъ»; Stryjkowski M. Kronika… T. 1. S. 306: «W tym Wasiełku zabitym synu Mendogowym (…) skończyła się familia xiążęcia Rzymskiego Palemona, z herbu Kolumnów. A stolica Litewska przeniesiona powtóre do Kitaurussów Dorsprungowiczów, tychże potomków xiążąt Rzymskich, ale inszej familiej, na którą był wybrany Swintoróg Utenussowic».

14 Густинская летопись. С. 345—346: под 1276 г. — Трабусь, Нарамунтъ, Довмонтъ, под 1277 г. — Наримонтъ, под 1278 г. — Наримунт, Тройден, Довмонтъ, Римонтъ, Витен «гербу Китавровъ князей Римскихъ».

15 Гэтак у звестцы пра смерць Войшалка гаворыцца аб укняжанні князя Уцяніса, як у Гваньіні (Gvagnini A. Sarmatiae Evropeae descriptio. — Spirae, 1581. — P. 48), але заўвага пра канец роду Палямона ўтрымліваецца толькі ў «Хроніцы...» Стрыйкоўскага (гл. вышэй).

16 Stryjkowski M. Kronika… T. 1. S. 245: «Także też in eo libro, quem latine sub titulo Descriptionis Sarmatiae Europeae (…) anno 1573 exaravi, dum adhuc adolescens in Witebsca cuidam Italo cohortis pedestris praefecto familiariter adhaererem, ac marte interdum respirante obscoena perosus ocia, ingenuis musis operam navarem».

17 Gvagnini A. Sarmatiae Evropeae descriptio. P. 47: «...Innocentius Papa fratrem Heindenricum olim prouincialem Poloniae, & Episcopum Armacanum, cum alijs Episcopis de Riga Liuoniae misit, qui Mendogonem in Regem Lituaniae inunxerunt…»

18 Urbanavičius V. Vilniaus Perkūno šventovės klausimu // Iš baltų kultūros istorijos. — Vilnius, 2000. — P. 23.

19 Kitkauskas N., Lisanka A., Lasavickas S. Perkūno šventyklos liekanos Vilniaus žemutinėje pilyje // Kultūros barai. 1986. Nr. 12 (264). P. 51—55; 1987. Nr. 1 (265). P. 60—63; Nr. 2 (266). P. 53—57.

20 Kitkauskas N. Vilniaus arkikatedros požemiai. — Vilnius, 1994. — P. 10—18; Kitkauskas N., Lisanka A. Šventykla Vilniaus Žemutinėje pilyje // Baltų religijos ir mitologijos šaltiniai. T. 2. — Vilnius, 2001. — P. 455—460.

21 Baltų religijos ir mitologijos šaltiniai / sudarė N. Vėlius. Ņ. 2: XVI amžius. — Vilnius, 2001. — P. 452 (Rimantas Jasas).

22 Dubonis A. Rivijaus kronikos byla // Lituanistica. 1997. Nr. 4 (32). P. 3—12.

23 Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 3. — Leipzig, 1866. — S. 610—611.

24 Codex epistolaris Vitoldi, magni ducis Lithuaniae. 1376—1430 / collectus opera Antonii Prochaska. — Cracoviae, 1882. — P. 33.

25 Codex epistolaris Vitoldi. P. 996—997: «Fuit quidam rex in Litwania Myndaw nominatus, qui christianitatis beptismum assumpsit cum sua uxore et invitavit ad partes suas fratres ordinis et fundavit quandam ecclesiam cathedralem in quadam civitate que vocata est Wille, et cepit a quodam episcopo quendam presbiterium fratrem ordinis. Qui idem rex aliquo tempore amorem magnum erga ordinem gerebat, quod ipse aliquas terras ordini in perpetuum contulit, super quibus ordo ad huc bonas obtinet litteras. Post hoc per aliquod tempus in sua vita, dedit et commisit ordini omnes Littauwicas terras, si ipse sine herede moriretur. Hoc idem donum et testamentum fuit a domino papa Innocencio quarto confirmatum et eciam ab Allexandro. Modo ita factum est quod ipse in christiane fidei ritu bene annis octo permansit, tempore illo quo magnas terras illarum patriarum ordo possidebat ac eciam quidam episcopus fuit in Wille constitutus. Post hoc ille rex prefatus fuit a quibusdam ductu demoniaco immutatus a fide christiana, et fratres et christicole illi qui cauti non prefuerunt interficiebantur omnes, et facta est magna prodicio in populo christiano».

26 Atskaņu hronika = Livländische Reimchronik / V. Bisenieka atdzejojums, Ē. Mugurēviča piekšvārds, Ē. Mugurēviča, K. Kļaviņa komentari. — Rīgā, 1998. — Lpp. 118 (радкі 3562—3567):

der kunic was der crōne vrō.
dem meister gab er mit brīven dō
rīchlīch in sīne hant
rīche unde gūte lant
in sīme kunicrīche sān.

27 Preußisches Urkundenbuch. Politische Abtheilung. Königsberg, 1909. Bd. 1. Hlft. 2 / Ed. A. Seraphim. S. 35 (№ 39).

28 Łowmiański H. Studja nad początkami społeczeństwa i państwa Litewskiego. T. 2. — Wilno, 1932. — S. 325—326.

29 Preußisches Urkundenbuch. Politische Abtheilung. Königsberg, 1909. Bd. 1. Hlft. 2. S. 93 (№ 106).

30 Preußisches Urkundenbuch. Königsberg, 1882. Bd. 1. Hlft. 1. S. 219 (№ 294): «Datum Bohemie Anno dom. millesimo CCLIIII in vigilia exaltationis sancte crucis» (грамата вялікага магістра Папона з Остэрны 1254 г.).

31 Вольтер Э. Город Мендовга, или Где искать Летовию ХIII века? СПб., 1910.

32 Bielenstein A. Die Grenzen des Lettischen Volksstammes und der Lettischen Sprache in der Gegenwart und im 13. Jahrhundert : ein Beitrag zur ethnologishen Geographie und Geschichte Russlands. — St. Petersburg, 1892. — S. 434—435.

33 Тамсама. С. 451.

34 Paszkiewicz H. Jagiellonowie a Moskwa. Warszawa, 1933. T. 1: Litwa a Moskwa w XIII i XIV wieku. S. 82; Batūra R. XIII a. Lietuvos sostinės klausimu // Lietuvos TSR Mokslų akademijos darbai. A serija. 1966. T. 1 (20). P. 142, 148—149; Gudavičius E. Mindaugas. — Vilnius, 1998. — P. 162.

35 Hamilton K., Langhorne R. The Practice of Diplomacy. Its Evolution, Theory and Administration. — London and New York: Routledge, 1995. — P. 128—131.

36 Падрабязней пра маёнтак Міндоўга Латава гаворыцца ў артыкуле: Baranauskas T., Zabiela G. Mindaugo dvaras Latava // Lietuvos istorijos metraštis. 1997 metai. — Vilnius, 1998. — P. 21—40.