NOWOŻYTNE ARCHIWA KSIĄŻĘCE NA POMORZU

dokument z 1558 r. wiele tomów akt książęcych archiwów posiada okładki wykonane z pergaminowych kart, wyciągniętych ze średniowiecznych kodeksów. Taka okładka zachowała się m.in. dla tomu akt w archiwum wołogoskim (zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Materiały archeologiczne i zachowane źródła pisane pozwalają stwierdzić, iż proces kształtowania się państwa pomorskiego sięgał końca XI wieku. Za pierwszego historycznego władcę Pomorza uznaje się Warcisława I, założyciela dynastii Gryfitów. Stał się on w latach dwudziestych XII w. lennikiem Polski. Od 1181 roku Księstwo Pomorskie stało się lennem cesarstwa niemieckiego z krótkim epizodem zależności od Danii w latach 1184-1221.

Proces rozwojowy Księstwa zbliżony był do schematu rozwoju innych państw europejskich. Ukształtowała się wówczas władza książęca, pierwsze urzędy, skarbowość, sądownictwo oraz struktura stanowa społeczeństwa pomorskiego.

Rok 1295 przynosi rozbicie dzielnicowe państwa Gryfitów, które to zostało podzielone na dwa księstwa: Wołogoskie i Szczecińskie. Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego było procesem długotrwałym. Ostatecznie w 1478 roku Bogusław X jednoczy kraj. Wraz ze zjednoczeniem przeprowadza szereg reform wewnętrznych mających na celu konsolidację państwa.

W roku 1532, w dziewięć lat po jego zgonie, dokonano podziału dziedzictwa pomiędzy dwie linie książęce reprezentowane przez jego syna Barnima XI (zm. 1569), ks. szczecińskiego, i jego wnuka Filipa I (zm. 1531), ks. wołogoskiego. Był to podział jedynie dynastyczny, nie pociągający za sobą odrębności politycznej. Nowo utworzone księstwa zachowały dawny ustrój i organizację państwową, posiadały własne dwory i urzędy niezbędne do sprawowania władzy. Obie linie panujące, mimo formalnego podziału, zobowiązane były do prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej. (Historia Pomorza, t. 1, cz. 2, 1969; Historia Pomorza t. 2, cz. 1, 1976)

Podział z 1532 roku dał początek kształtowania się Archiwów Książąt Szczecińskich i Wołogoskich. Zgodnie z podziałem powstały osobne archiwa dla każdego z księstw. Równocześnie też przeprowadzono podział jednego dotychczas archiwum książęcego. Akta dotyczące terytorium Księstwa Wołogoskiego złożono na zamku w Wołogoszczy, a akta dotyczące Księstwa Szczecińskiego na zamku w Szczecinie. Oryginały dokumentów dotyczących całości Księstwa Pomorskiego przechowywane miały być w Wołogoszczy a ich odpisy w Szczecinie. Jednakże wbrew układowi Wołogoszcz nie stała się głównym archiwum państwa. Obie instytucje były równorzędne, a z czasem ta znajdująca się na zamku w Szczecinie stała się dominująca.

Fragment przysięgi lennej szlachty kaszubskiej składanej książętom pomorskim w języku polskim z 1618 r.

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Wyodrębnione w ciągu XVI wieku księstwa przechodziły różne koleje. Śmierć w 1625 roku Filipa Juliusza, ostatniego księcia z wołogoskiej linii Gryfitów powoduje ponowne skupienie całej władzy nad Pomorzem w ręku linii szczecińskiej, reprezentowanej przez Bogusława XIV (1620-1637). Stąd też Archiwum Książąt Wołogoskich postanowiono przenieść do Szczecina. Było to potwierdzeniem konieczności posiadania archiwum w jednym miejscu, w związku z istnieniem jednej władzy zwierzchniej. Na przyspieszenie tego zamiaru wpłynęły wydarzenia wojny trzydziestoletniej i okupacja Pomorza przez wojska cesarskie a później szwedzkie. Od chwili złożenia na zamku w Szczecinie Archiwum Książąt Wołogoskich dzieliło losy Archiwum Książąt Szczecińskich. Oba zespoły zachowały odrębność, były śladem po istnieniu księstw.

Rok 1637 przyniósł śmierć Bogusława XIV, będącego zarazem ostatnim księciem pomorskim. Pomorze Zachodnie dostało się pod władanie Szwecji i Brandenburgii (traktat z 1648 roku z Osnabrück i układ o rozgraniczeniu terytoriów z 1653 roku). Od tej pory archiwalia były w posiadaniu szwedzkiej administracji. Kolejna zmiana nastąpiła w 1720 roku, kiedy to na mocy traktatu sztokholmskiego, kończącego wojnę północną, Szwecja odstąpiła Prusom (powstałym z połączenia Brandenburgii i Prus Książęcych) Szczecin wraz z wyspami Wolin, Uznam i lewobrzeżem Odry po rzekę Pianę. W związku z tym Prusy dostały w spadku przechowywane w Szczecinie archiwa z okresu książęcego linii szczecińskiej i wołogoskiej.

Omawiane archiwalia przechodziły rozmaite koleje losu. W dobie wojny trzydziestoletniej wiele cennych archiwaliów uległo zniszczeniu. Za panowania szwedzkiego wysyłano akta do Sztokholmu. W następstwie oblężenia Szczecina z 1677 roku przez elektora Fryderyka Wilhelma wywieziono niektóre akta do Berlina. W okresie wojny północnej (1700-1721) uległy dewastacji pomieszczenia archiwalne a wraz z nimi zasób. Po wkroczeniu wojsk francuskich w 1807 roku do Szczecina magazyn archiwalny pozostawał dłuższy czas bez opieki, stając się przedmiotem dewastacji. Dochodziły do tego ogromne kradzieże akt w latach 1826 i 1837. W obawie przed zniszczeniami II wojny światowej archiwalia zostały rozwiezione do uprzednio przygotowanych miejsc. Po jej zakończeniu większość wróciła do Szczecina i przechowywana jest w Archiwum Państwowym w Szczecinie.

Charakterystyka zasobu

Archiwum Książąt Szczecińskich w obecnym stanie liczy 8513 jednostek archiwalnych, zaś Archiwum Książąt Wołogoskich 2371. Pod względem objętości jednostki liczą od kilku do nawet kilkuset kart. Znajdują się w nich dokumenty z lat 1532-1638, choć można wśród nich znaleźć odpisy dokumentów starszych (od XII w.). Pierwsza data to rok podziału Księstwa Pomorskiego, zaś cezurę końcową wyznacza rok, w którym - wraz ze śmiercią Bogusława XIV - zaprzestały działalności centralne instytucje obu księstw pomorskich.

Większość materiałów pochodzi jednak z XVI i pierwszej połowy XVII w. Wytworzone one zostały w kancelariach Filipa I (1532-1560), Barnima XI (1560-1564), Bogusława XII i Jana Fryderyka (1567-1569), Ernesta Ludwika (1569-1592), Bogusława XIII (1592-1603), Filipa Juliusza (1603-1626) i Bogusława XIV (1626-1637).

Językiem akt jest niemiecki. Do 1543 roku, kiedy to kancelaria ks. Filipa I wprowadziła język górnoniemiecki jako obowiązujący, posługiwano się językiem dolnoniemieckim. W korespondencji dyplomatycznej z innymi państwami oprócz języka niemieckiego używano także języka łacińskiego. Ponadto występują akta w języku polskim, francuskim i angielskim.

Charakteryzując zawartość treściową archiwów książęcych, zarówno Archiwum Książąt Szczecińskich, jak i Archiwum Książąt Wołogoskich, można wyróżnić następujące grupy tematyczne:

1. Sprawy wyznaniowe i oświaty
2. Stosunki z Cesarstwem Niemieckim
3. Sprawy zagraniczne
4. Wojna 30-letnia
5. Dwór i administracja książęca
6. Organizacja i administracja stanowa
7. Księstwo kamieńskie z kapitułą kołobrzeską.

(zbiory Archiwum Państwowego w Szczecinie)

W Archiwum Książąt Szczecińskich i w Archiwum Książąt Wołogoskich znajduje się wiele interesujących dokumentów i materiałów. Wśród nich znajdują się m.in.:

• Rękopiśmienna, wielobarwna mapa wyspy Wolin (na zdjęciu) z 1659 roku (APS, AKS I/3511)
• Odpis listu króla Polski Henryka Walezego (1551-1589) do książąt pomorskich z 1573 roku (APS, AKW 164)
• Wiele tomów akt obu książęcych archiwów posiada okładki wykonane kart pergaminowych, wyciągniętych ze średniowiecznych kodeksów. M.in. taka okładka zachowała się dla tomu akt z 1558 roku w archiwum wołogoskim (APS, AKW 119)
• Autograf Johanna Bugenhagena (1485-1558), reformatora Kościoła na Pomorzu Zachodnim, z 1537 roku (APS, AKS I/16)
• Autograf Albrechta von Wallensteina (1583-1634), naczelnego dowódcy wojsk cesarskich podczas wojny trzydziestoletniej, z 13 lipca 1626 roku (APS, AKS I/1528)
• Autograf i początek listu królowej angielskiej Elżbiety I (1533-1603) do książąt pomorskich z 1598 roku (APS, AKS I/672)
• Tekst przysięgi lennej szlachty kaszubskiej w języku polskim, składanej książętom pomorskim, z 1618 roku (APS, AKS I/2507)

Opracował: Paweł Jonik

Literatura:
1. Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, Warszawa-Szczecin 2002.
2. Historia Pomorza, t. 1, cz. 2, pod red. Gerarda Labudy, Poznań 1969.
3. Historia Pomorza, t. 2, cz. 1, pod red. Gerarda Labudy, Poznań 1976.
4. Podralski J., Zasada pertynencji terytorialnej w świetle materiałów Archiwum w Szczecinie, ,,Archeion", t. LXXI, Warszawa 1981.
5. Turek Kwiatkowska L., Z dziejów służby archiwalnej na Pomorzu Zachodnim w XIX w., Warszawa 1968.
6. Wielopolski A., Archiwum Książąt Szczecińskich, "Archeion", t. XXXVII, Warszawa 1962.