Năm 1972, Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan tại New York đã trả mức giá kỷ lục 1 triệu USD cho chiếc bình hoa cổ có xuất xứ từ Hy Lạp của đại danh họa Euphronios. Chiếc bình 12 galon này là 1 trong 20 hiện vật còn lưu giữ được của Euphronios. Kiệt tác 2.500 tuổi này bị đánh cắp từ một lăng mộ Estrucan gần Rome và bị lén lút chuyển ra khỏi Italy. Và thật trớ trêu, người mua được chiếc bình quý này là Metropolitan. Tháng 4 tới, chiếc bình sẽ lần đầu tiên ra mắt công chúng trong một cuộc triển lãm về Hy Lạp và La Mã. Dự kiến năm 2008, cổ vật này sẽ được trở về quê hương.
Không chỉ chiếc bình cổ này mà hàng loạt tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng khác đang được Metropolitan và các bảo tàng từ Boston đến Los Angeles thương thảo, trao trả Italy. Các quốc gia khác như Hy lạp, Ai Cập hay Peru cũng đang đấu tranh đòi hoàn trả các cổ vật. Trên thực tế, những cuộc tranh cãi về các “kho báu” này không còn là chủ đề mới mẻ. Ví dụ, Hy Lạp đã theo đuổi vụ kiện đòi bộ sưu tập cẩm thạch của Elgin từ Anh trong suốt 200 năm qua. Một sự kiên trì đáng nể. Nhưng Giám đốc Bảo tàng Metropolitan, Philippe de Montebello cho rằng, sau khi có được chiếc bình hoa của Euphronios (1973), họ băn khoăn không biết ai là chủ nhân đích thực của “những di sản thuộc về nhân loại” này?
Theo Chủ tịch Viện nghiên cứu khảo cổ của Mỹ, Brian Rose, chúng phải thuộc về những quốc gia chúng sinh ra: “Việc rao bán các cổ vật tại chợ đen là giết chết lịch sử”. Chính vì việc cổ vật bị buôn bán khá nhiều mà những hiệp ước quốc tế về cấm buôn bán cổ vật đã được ban hành. Những nước như Trung Quốc, Thổ Nhỹ Kỳ, Italy hay Mexico được hưởng lợi rất nhiều từ những hiệp ước này. Tuy nhiên, các nhà quản lý bảo tàng lại có quan điểm khác. Họ cho rằng các quốc gia coi những cổ vật thuộc quyền sở hữu riêng của mình là trái với đạo đức. Tất cả mọi người trên thế giới đều có quyền chiêm ngưỡng những tác phẩm nghệ thuật này vì đó là kho báu của nhân loại.
Mặc cho tranh cãi cứ xảy ra, Bảo tàng Getty tại Los Angeles vẫn tiếp tục sưu tập, mua bán cổ vật. Năm 1993, họ đã mua một vòng hoa dùng trong tang lễ bằng vàng từ Hy Lạp với giá 1,15 triệu USD. Thông tin này được rất nhiều nước quan tâm và Italy không phải là một ngoại lệ. Chính phủ Italy đã điều tra và tiến hành khởi kiện Getty cùng một số bảo tàng Mỹ đã thông đồng với buôn lậu, mua bán các cổ vật từ Italy. Robert Hecht, người bán chiếc lọ của Euphronios cho Metropolitan và True, Giám đốc Getty, đồng loạt bác bỏ lời cáo buộc trên. Phiên tòa xét xử ở Rome đã bắt đầu từ hơn 1 năm trước và dự kiến còn kéo dài hơn sự tồn tại của triều đại Caesar Augustus.
Ai cũng có lý do để bảo vệ quan điểm của mình. Về phía các quốc gia, họ cho rằng cổ vật là biểu tượng của niềm tự hào dân tộc, chính trị và các giá trị đạo đức. Họ không thể để các bảo tàng trở thành nơi “chứa chấp đồ ăn trộm”. Các bảo tàng lại cho rằng, họ sưu tập, trưng bày các cổ vật để người dân trên toàn thế giới biết đến nền văn minh nhân loại. Đó là một động cơ hoàn toàn chính đáng. Và họ cũng rất đau đầu về việc kiểm định liệu món hàng đó có phải là đồ bị đánh cắp không.
Giám đốc các bảo tàng hy vọng những nước như Italy có thể cho phép mở thị trường buôn bán cổ vật hợp pháp, nơi mà Chính phủ cấp phép cho mua bán và kiểm soát được mọi hoạt động như Nhật Bản đã làm. Một số người lại hy vọng chương trình cho mượn các tác phẩm nghệ thuật quý sẽ được nhân rộng và nên tăng cường kiểm tra, giám sát nguồn gốc qua internet.
Trong khi tranh cãi tiếp tục xảy ra, một lượng lớn cổ vật vẫn bị vận chuyển bất hợp pháp ra khỏi các quốc gia. Và con số 4 triệu lượt khách mỗi năm đến Bảo tàng Metropolitan cũng đang bị đe dọa bởi thiếu hiện vật để trưng bày.
Cao Đỗ Văn
Theo Newsweek
