Η «Σωτηρία» των μεσοπολεμικών κτιρίων

Του ΤΑΣΣΗ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ*

Το νοσοκομείο «Σωτηρία», από την ίδρυσή του το 1902 μέχρι σήμερα, συνδέθηκε με όλες τις σημαντικές στιγμές του νεοελληνικού κράτους, και μάλιστα με τις πιο τραγικές περιόδους της ιστορίας του.

Το κτίριο των μαγειρείων τού «Σωτηρία» όπως είναι σήμερα (αρχιτέκτων Π. Γεωργακόπουλος)

Τα κτίριά του συγκροτούν ένα σύνολο χαρακτηριστικών δειγμάτων αρχιτεκτονικής τού 20ού αιώνα στον τόπο μας. Παρακολουθώντας τη διαχρονική εξέλιξη της «Σωτηρίας», από την αρχική της χρήση ως σανατορίου φυματικών μέχρι τις ημέρες μας, ως του πιο οργανωμένου πνευμονολογικού νοσοκομείου τής χώρας, μπορεί κανείς να διαπιστώσει την περιπετειώδη και ακανθώδη πορεία της υγειονομικής περίθαλψης στον τόπο μας1. Η ανάγκη για περισσότερα «κρεβάτια», αλλά και ποιοτικότερη νοσοκομειακή φροντίδα, είναι ένα διαχρονικό αίτημα που ακολουθεί τα 100 χρόνια της «Σωτηρίας» και φτάνει ώς σήμερα μένοντας ακόμη επίκαιρο, καταδεικνύοντας με τον πιο προφανή και επιτακτικό τρόπο πόσο πολλά οφείλουν να γίνουν ακόμη, στον εξαιρετικά ευαίσθητο και νευραλγικό αυτόν τομέα της καθημερινής μας ζωής.

Το 1932, ένας νεαρός τότε αρχιτέκτονας και μετέπειτα γνωστός καθηγητής της Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, με σπουδαίο αρχιτεκτονικό και εκπαιδευτικό έργο, ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, αναλαμβάνει τον σχεδιασμό του Λαϊκού Σανατορίου του Θεραπευτηρίου «Σωτηρία». Το έργο θα ολοκληρωθεί το 1937 λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων και θα αποτελέσει υπόδειγμα και για άλλα νοσοκομεία που χτίστηκαν αργότερα. Το 1940 θα προστεθούν ακόμη τέσσερα κτίρια, ο «οίκος αδελφών νοσοκόμων», δύο θεραπευτήρια, ένα 300 κλινών γυναικών, ένα 300 κλινών ανδρών και ένα πολύ ενδιαφέρον κτίριο κεντρικών εγκαταστάσεων, που στέγαζε τα πλυντήρια, τα μαγειρεία και τους κοιτώνες προσωπικού, και εξυπηρετούσε όλο το συγκρότημα. Εργα των γνωστών αρχιτεκτόνων της εποχής Ι. Αντωνιάδη, Κ. Κιτσίκη, Π. Μεταξά και Π. Γεωργακόπουλου, αντίστοιχα 2.

Αγωνιώδης προσπάθεια ανασυγκρότησης

Κάτω από απίστευτα αντίξοες συνθήκες (κοινωνικές, πολιτικές κ.λπ.) και στην άθλια οικονομική κατάσταση που επικρατούσε, οι αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης προσπάθησαν να εκφράσουν μέσω των κτιρίων που σχεδίασαν (εκτός των άλλων), την αγωνιώδη προσπάθεια της νεοελληνικής κοινωνίας για ανασυγκρότηση και εκσυγχρονισμό του πολύπαθου από τις πολεμικές περιπέτειες ελληνικού κράτους. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, τα νέα νοσοκομειακά κτίρια, πρωταρχικής κοινωνικής σημασίας, έρχονται να καλύψουν μέρος από τα εκρηκτικά προβλήματα της νοσοκομειακής περίθαλψης και να αντικαταστήσουν τα υποτυπώδη καταλύματα των ετοιμοθάνατων φυματικών.

Η προσήλωση των αρχιτεκτόνων στη λειτουργική των κτιρίων και στην απλή κατασκευή, που ελαχιστοποιούσε το κόστος, ακολουθούσε πιστά τις αρχές του μοντέρνου κινήματος και τα διεθνή standards της εποχής. Κτίρια απλά στις γενικές συνθετικές τους αρχές, με καθαρούς πρισματικούς όγκους, εκφράζουν με σαφήνεια τη λειτουργική και κατασκευαστική τους δομή, απαλλαγμένα από κάθε περιττή και ανούσια διακόσμηση.

Η κοφτερή και λιτή μορφή τους, τα καθαρά περιγράμματα και οι σωστές αναλογίες, η αυστηρή λογική και η σαφής κεντρική τους ιδέα χαρακτηρίζουν τα κτίρια της περιόδου αυτής, που δημιούργησαν μια ισχυρή τυπολογία νοσοκομειακής αρχιτεκτονικής άμεσα αναγνώσιμης και αναγνωρίσιμης.

Η ανάγκη προστασίας, συντήρησης και αποκατάστασης στην αρχική του μορφή του Θεραπευτηρίου «Σωτηρία», ως μοναδικού συνόλου κτιρίων, αλλά και του φυσικού τοπίου που τα περιβάλλει, είναι επιτακτική. Δεν αρκούν οι ηρωικές προσπάθειες ιατρών και νοσηλευτικού προσωπικού, που είναι ιστορικά «αποτυπωμένες ως μνήμη» πάνω σχεδόν σε κάθε του πέτρα, αλλά πρέπει όλοι να βοηθήσουμε στην ολοκληρωμένη αποκατάσταση και διατήρηση του συνόλου των κτιρίων, που αρκετά εξ αυτών βρίσκονται σε κακή κατάσταση.

Την περίοδο του Μεσοπολέμου κτίζονται, εκτός των νοσοκομείων, και μια σειρά άλλων κτιρίων Υγιεινής και Πρόνοιας βάσει ενός εκτεταμένου προγράμματος του υπουργείου Υγιεινής και Αντιλήψεως σε όλη τη χώρα. Είναι η ίδια εποχή που κτίζονται τα περίφημα σχολικά συγκροτήματα του '30, όταν υπουργός Παιδείας ήταν ο Γ. Παπανδρέου. Ενα εξαιρετικά μεγαλόπνοο σχέδιο μαζικής ανέγερσης 3.000 και πλέον σχολείων, μοναδικό σε ευρωπαϊκή κλίμακα, που αποτελεί το αποκορύφωμα του ελληνικού ρασιοναλισμού.

Τα κτίρια του Μεσοπολέμου αποτελούν εξαιρετικά δείγματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Κτίρια που στις μέρες μας ακόμη μοιάζουν απολύτως σύγχρονα και νέα, σαν ο χρόνος να μην τα έχει αγγίξει. Αποτελούν σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, το κάθε ένα ξεχωριστά αλλά και ως σύνολο. Επιπλέον -εκτός της μορφής τους- αποτελούν μοναδικά ιστορικά τεκμήρια μιας σημαντικής περιόδου της σύγχρονης ιστορίας μας και αποτελούν σημεία αναφοράς, ισχυρά τοπόσημα του πολεοδομικού ιστού της πρωτεύουσας αλλά και αρκετών πόλεων της περιφέρειας.

Για να κατανοήσουμε την αξία τους πρέπει να τα τοποθετήσουμε στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής τους τόσο στον ελληνικό όσο και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως προϋπήρχε τότε της αρχιτεκτονικής ένα ισχυρό κοινωνικοπολιτικό κίνημα, που διεκδικούσε επιτακτικά καλύτερους όρους διαβίωσης, καλύτερες συνθήκες στους χώρους εργασίας, πόλεις ανοικτές σε όλους τους πολίτες.

Γράφει χαρακτηριστικά ο Α. Γιακουμακάτος: «Η ιστορία του μεσοπολεμικού μοντέρνου είναι η ιστορία ενός ακόμη αγώνα για την ανανέωση της νεοελληνικής κοινωνίας και των ιδεολογικών συντεταγμένων, ανάλογου για παράδειγμα με εκείνον για τη νέα γλώσσα ή τις προοδευτικές επιλογές στον πολιτικό στίβο».3

Είναι καιρός επιτέλους, σ' αυτό τον τόπο να αντιληφθούμε πως η ιστορία μας δεν τελειώνει στο νεοκλασικισμό, που ως εικονογραφία μόνον παραπέμπει στην αρχαιότητα και το κλασικό πρότυπο, αλλά περιλαμβάνει εξίσου σημαντικές περιόδους της σύγχρονης ιστορίας μας. Πώς είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μια νέα αρχιτεκτονική, όταν καταστρέφουμε ό,τι πολυτιμότερο έχει αναδείξει αυτός ο τόπος; Πού να βασιστεί ο νέος δημιουργός όταν απαξιώνουμε συνεχώς τα σύγχρονα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής και έχουμε μονίμως στραμμένο το βλέμμα μας μόνο στο «ένδοξο παρελθόν μας» εις αναζήτησιν της χαμένης «ελληνικότητας»;

Επαναλαμβάνουμε με μαθηματική ακρίβεια τα εγκλήματα που κάναμε στο παρελθόν. Αφού πρώτα αφανίσαμε στην κυριολεξία τη νεοκλασική Αθήνα, ανακαλύψαμε εκ των υστέρων την ανάγκη προστασίας στα ελάχιστα εναπομείναντα κτίρια, που τυχαία γλίτωσαν από την καταστροφική μας μανία. Δεν διδαχτήκαμε από τα λάθη μας.

Το ίδιο επιχειρούμε να κάνουμε και με τα κτίρια του Μεσοπολέμου. Ας θυμηθούμε τις προσφυγικές πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας (αρχιτ. Κ. Λάσκαρις και Δ. Κυριακός, 1933-35) που σώθηκαν την τελευταία στιγμή, έπειτα από τις δυναμικές κινητοποιήσεις των πολιτών με την αρχιτεκτονική συνδρομή της Αννης Βρυχέα (που έφυγε πρόωρα από κοντά μας) και τη σημαντική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας που έκρινε τα κτίρια αυτά διατηρητέα.

Αλλά ακόμη και στα κτίρια της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, της δεκαετίας του '60 που έχει χαρακτηριστεί ως άνοιξη της ελληνικής αρχιτεκτονικής, πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας. Αντ' αυτού, παρατηρούμε από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς μια πρωτοφανή αδιαφορία, μερικές φορές και εχθρότητα.

Εδώ, πρέπει να σταθεί κανείς στις αποφάσεις του Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού που σε πολλές περιπτώσεις έδωσε άδεια κατεδάφισης ή και αλλοίωσης σημαντικών κτιρίων, αδυνατώντας(;) να κατανοήσει τη μεγάλη αρχιτεκτονική αξία τους. Ας υπενθυμίσουμε μόνον τις αποφάσεις για τις πολυκατοικίες της Λεωφ. Αλεξάνδρας, τα Ξενία Ιωαννίνων και Ξάνθης -κατά πλειοψηφία (ευτυχώς) τις περισσότερες φορές- που αποκαλύπτουν μιαν εξαιρετικά περιορισμένη αντίληψη για το τι σημαίνει διατηρητέο κτίριο. Δεν πρέπει να δεσμεύονται από πολιτισμικές προκαταλήψεις ούτε να βασίζονται αποκλειστικά στο πόσα διακοσμητικά στολίδια ή γιρλάντες φέρει πάνω του το κτίριο.

Τι θεωρείται αξιόλογο, τι χρήζει προστασίας

Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάνε οι συνάδελφοι που στελεχώνουν Συμβούλια και Επιτροπές είναι ότι δεν εκφράζουν τις προσωπικές τους απόψεις ή προτιμήσεις, αλλά επιτελούν έργο σπουδαίο και σημαντικό για την ιστορία και τον πολιτισμό αυτού του τόπου. Παράλληλα, η κάθε απόφαση αποτελεί ένα είδος προτύπου για το τι θεωρείται αξιόλογο και σημαντικό, που χρήζει προστασίας και συνεπώς χαρακτηρίζει την πολιτισμική στάθμη της χώρας μας. Παίζουν λοιπόν οι αποφάσεις αυτές και έναν ρόλο διδακτικό για το κοινωνικό σύνολο και άρα δεν πρέπει να βασίζονται σε στενές ερμηνείες της σύγχρονης αρχιτεκτονικής μας παράδοσης, αφού καλό είναι να εκπορεύονται από ένα συνολικό όραμα για τον κτιριακό πολιτισμό της χώρας μας. Με αυτή την έννοια, «αρχιτεκτονική» δεν κάνουν μόνον οι αρχιτέκτονες και την εικόνα τής πόλης την επηρεάζουν (ή πρέπει να την επηρεάζουν) όλοι οι πολίτες της.

Για το λόγο αυτόν, η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας εκτός από το άμεσο πρακτικό της αποτέλεσμα, που ήταν η διάσωση του πολεοδομικού συνόλου των προσφυγικών πολυκατοικιών, αποκτά και μια συμβολική διάσταση που υπερβαίνει τη συγκεκριμένη περίπτωση. Λόγοι ιστορικοί, περιβαλλοντικοί και αρχιτεκτονικοί αναδεικνύονται πρωταρχικής σημασίας, ως κοινωνικό αγαθό που δεν «παζαρεύεται», για τη φυσιογνωμία και τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά μιας κεντρικής γειτονιάς των Αθηνών.

Κανένα επιχειρηματικό συμφέρον ή πρόγραμμα, δημόσιο ή ιδιωτικό, δεν μπορεί να καταστρέφει κτίρια ή σύνολα που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο πρόσωπο της χώρας, την ταυτότητά της, θωρακίζουν τη συλλογική μνήμη, οικοδομούν δηλαδή το μέλλον της κοινωνίας.

* Καθηγητής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ

1. Γ. Σταυράκης, 1902-2002 Ενας αιώνας «Σωτηρία», ΝΝΘΑ, Αθήνα 2002

Α. Ρασιδάκης-Φ. Βλαστός, Οδηγός Μνήμης - 100 χρόνια «Σωτηρίας», ΝΝΘΑ, Αθήνα 2003.

2. Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, Το κτιριακό συγκρότημα της Σωτηρίας, εφημ. «Καθημερινή» - Επτά Ημέρες, 24-11-2002, σ. 18-20.

3. Α. Γιακουμακάτος, Η σχολική αρχιτεκτονική και η εμπειρία του μοντέρνου στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Θέματα Χώρου και Τεχνών, 18/1987, σ. 50.