Artykuł omawia znaczenie płynu owodniowego w czasie trwania ciąży oraz najczęściej spotykane patologie płynu wskazujące na zagrożenie prawidłowego rozwoju i życia płodu.

Mało która kobieta ciężarna zastanawia się nad tym, jak niezmiernie istotną i ważną rolę w czasie ciąży odgrywa płyn owodniowy. Cała jej uwaga poświęcona jest rozwijającemu się maleństwu, często nie zwracając uwagi na inne toczące się w jej organizmie procesy. Jednakże z pewnością nie raz zastanawiała się, dlaczego dziecko podczas ciąży przebywa w wodach płodowych, skąd się one biorą i jaki jest cel ich istnienia.

Cały płód otoczony jest pęcherzem płodowym stanowiącym szczelnie zamknięty worek wypełniony płynem. Płyn ten nazywany jest płynem owodniowym (wody płodowe) i tworzy on środowisko życia wewnątrzmacicznego. Umożliwia płodowi nie tylko swobodne poruszanie się w łonie matki, ale również stanowi pewnego rodzaju amortyzator chroniąc płód przed urazami mechaniczymi. Poza tym zabezpiecza płód przed wysychaniem, wahaniami temperatury jak również izoluje dziecko przed silnymi bodźcami docierającymi ze świata zewnętrznego np. głośnymi dźwiękami. Owodnia stanowi również barierę dla drobnoustrojów znajdujących się w pochwie.

Płyn owodniowy bierze udział w przemianie materii płodu umożliwiając transport i wymianę substancji odżywczych, co warunkuje jego prawidłowy rozwój i życie. Powstaje z płynów ustrojowych matki i płodu przetwarzanych przez jego narządy, jak również przez popłód. Podlega on ciągłym złożonym procesom, podczas których dochodzi do produkcji oraz resorbcji płynu, a całkowita jego wymiana między matką a płodem następuje w ciągu około trzech godzin. Dziecko przebywa przez cały okres ciąży w wodach płodowych i czuje się w nich wspaniale. Nic dziwnego, że po urodzeniu ma świetnie wykształcony odruch „pływania”, który utrzymuje się średnio do 6-8 miesiąca życia, niestety potem zanika. Niektórzy uważają, iż okres ten jest najlepszym czasem na rozpoczęcie u dziecka nauki pływania.

Ściany pęcherza płodowego (owodni) zbudowane są z tkanek tworzących błony płodowe, wyścielając wnętrze macicy podczas ciąży. Jednym z elementów strukturalnych owodni jest tkanka łączna zapewniająca jej dużą rozciągliwość co umożliwia swobodne zwiększanie powierzchni pęcherza płodowego w miarę rozwoju ciąży, jak również w przypadku wzmożonego napięcia (np. wielowodzie) nie powodując przerwania ciągłości błon. W skład płynu owodniowego wchodzą: elementy komórkowe  z owodni i płodu, elektrolity (sód, magnez, potas), białka, z których największe znaczenie ma α-fetoproteina ze względu na swoje znaczenie diagnostyczne, tłuszcze, hormony (uzależnione od płci dziecka), liczne aktywne enzymy oraz witaminy. Skład chemiczny płynu owodniowego zmienia się w zależności od czasu trwania ciąży oraz od dobrostanu płodu. Pod koniec ciąży płyn owodniowy zawiera fragmenty meszku płodowego, mazi płodowej jak również nabłonka skóry płodu.

Miejscami biorącymi udział w produkcji i resorbcji wód płodowych są popłód (owodnia, pępowina) oraz narządy płodu (skóra, nerki, płuca i przewód pokarmowy). W zależności od czasu trwania ciąży zmienia się znaczenie poszczególnych elementów w procesie wymiany. W pierwszym trymestrze ciąży najintensywniej bierze w nim udział owodnia. Regulacja ilości płynu owodniowego po 20 tygodniu ciąży zachowana jest przede wszystkim poprzez połykanie płynu przez płód, jego resorbcję w przewodzie pokarmowym jak również poprzez wydalanie moczu oraz wymianę wody w płucach płodu. Zaburzenie tej równowagi stanowi sygnał alarmowy o istnieniu jakiś nieprawidłowości wymagających szybkiej i dokładnej diagnostyki. Odruch połykania płynu owodniowego przez płód udaje się czasem uwidocznić w badaniu usg wykonywanym około 4 m-ca ciąży. Istnieją przypuszczenia, iż dziecko potrafi odczuć smak wód, który uzależniony jest od rodzaju spożywanych przez matkę pokarmów. Około 20 tygodnia ciąży płód wypija około 500 ml płynu na dobę. Część zużywa na odnowę tkankową, część wydalana jest z moczem, a część resorbowana przez łożysko przechodząc do krążenia matczynego. Taki mechanizm wymiany płynu tłumaczy obecność wielowodzia w przypadku wad rozwojowych płodu tj. zarośnięcie przełyku lub upośledzenie odruchu połykania.

W prawidłowym przebiegu ciąży wód płodowych przybywa systematycznie, a ich ilość w trzecim trymestrze ciąży nie powinna przekraczać dwóch litrów. Jeżeli ilość płynu owodniowego przekracza 2000 ml, wówczas mamy do czynienia z tzw. wielowodziem, natomiast stan, gdy objętość nie przekracza 100 ml określa się mianem małowodzia. Ilość płynu owodniowego określa się na podstawie badania ultrasonograficznego poprzez określenie tzw. indeksu płynu owodniowego (AFI - amniotic fluid index), który powinien wynosić od 5 – 20. Ilość wód płodowych wzrasta do 36 tygodnia ciąży, następnie zaczyna stopniowo zanikać. W 40 tygodniu jego objętość wynosi około 800 ml, a po 42 hbd gwałtownie maleje. Zarówno zbyt mała (małowodzie) jak i nadmierna (wielowodzie) ilość płynu owodniowego w stosunku do wieku ciążowego może świadczyć o występowaniu wad rozwojowych u płodu. W wyniku niedostatecznego wytwarzania lub też przedwczesnego odpłynięcia płynu owodniowego następuje niedobór lub też całkowity brak wód płodowych (bezwodzie) co stanowi duże zagrożenie dla dalszego rozwoju i życia płodu. Przedwczesne odpłynięcie płynu owodniowego najczęściej prowadzi do wystąpienia porodu przedwczesnego, a tym samym wcześniactwa noworodka. Małowodzie najczęściej współistnieje z wadami nerek u płodu oraz nieprawidłowościami czynności owodni lub też łożyska. Częściej występuje u ciężarnych z ciężką gestozą, chorobą naczyń lub nerek. W przypadku małowodzia płody są zazwyczaj dystroficzne czyli o niższej masie urodzeniowej aniżeli wynika to z wieku ciążowego. Całkowity brak wód stanowi złe rokowanie dla płodu i zagraża jego wewnątrzmacicznym obumarciem. 

Wielowodzie częściej zdarza się w ciążach bliźniaczych, u kobiet chorych na cukrzycę, z ciężką postacią konfliktu serologicznego, z chorobami nerek. Ze względu na dużą ilość wód może dojść do wielu powikłań w trakcie porodu np. nieprawidłowego wstawiania się główki płodu, wypadnięcia pępowiny i in.  Nadmierne rozciągnięcie mięśnia macicy w czasie ciąży powikłanej wielowodziem, może być przyczyną osłabionej czynności skurczowej macicy, powodując przedłużający się pierwszy okres porodu, jak również zwiększa ryzyko nieprawidłowego kurczenia się macicy po porodzie, co stanowi zagrożenie wystąpieniem silnych, groźnych dla życia krwotoków. Wśród najczęściej spotykanych wad płodu stwierdzanych wraz z wielowodziem znajdują się wady ośrodkowego układu nerwowego, przewodu pokarmowego i nerek.

Istotne znaczenie ma nie tylko ilość, ale również barwa płynu owodniowego. Prawidłowy płyn owodniowy ma zabarwienie jasne, przejrzyste, jednakże w miarę upływu czasu trwania ciąży staje się on opalizujący, natomiast tuż przed porodem jego barwa zmienia się na mętno-białą. W przypadku, gdy dojdzie do niedotlenienia płodu, wydala on smółkę wewnątrzmacicznie powodując zanieczyszczenie wód, co w rezultacie daje ich zielonkawe zabarwienie. W zależności od ilości wydalonej smółki wody mogą być mniej lub bardziej zagęszczone. Zielone wody płodowe często występują w ciążach przenoszonych i u kobiet palących papierosy, w przypadku konfliktu serologicznego wody mogą mieć kolor bursztynowy natomiast brunatne, brudne, podbarwione krwią (o wyglądzie popłuczyn mięsnych) wody płodowe stwierdzić można w przypadku wewnątrzmacicznego obumarcia płodu.

Płyn owodniowy dostarcza wielu niezbędnych informacji o prawidłowości rozwoju i stanu płodu. Zmiany jakie zachodzą w przebiegu procesów patologicznych mających swoje odzwierciedlenie w składzie, ilości i wyglądzie płynu owodniowego stwarzają możliwości wykorzystania badań płynu owodniowego w celu rozpoznawania wad rozwojowych, jak również stanów zagrożenia płodu. Badania te pozwalają na diagnostykę choroby hemolitycznej, ciąży przenoszonej, ocenę stopnia niedotlenienia płodu, rozpoznawania prenatalnych zaburzeń genetycznych oraz stanów zapalnych toczących się w łożysku i błonach płodowych.

Zabarwienie płynu określa się poprzez amnioskopię czyli oglądanie dolnego bieguna jaja płodowego z równoczesną oceną barwy płynu owodniowego, natomiast próbkę wód do badania pobiera się podczas zabiegu zwanego amniopunkcją. W trakcie zabiegu pobiera się  ok. 20 ml. płynu, który następnie poddawany jest badaniom cytologicznym, cytogenetycznym (analiza chromosomów) czy też biofizycznym (alfafetoproteiny, enzymy).

Wielorakość funkcji jakie spełnia płyn owodniowy w trakcie ciąży potwierdza istotę jego znaczenia dla płodu. Zmiany zachodzące w składzie jak również ilości i barwie wód płodowych są wykładnikiem procesów patologicznych mających istotne znaczenia dla prawidłowości jego rozwoju.