HISZPANIA-online.com - Polski Portal o Hiszpanii. :: Gabriela Makowiecka, Po drogach polsko-hiszpańskich

Setna rocznica urodzin polskiej hispanistki, Gabrieli Makowieckiej, przypadająca na obecny rok 2006, stała się doskonałą okazja do przywołania jej sylwetki.

Urodzona w Zakopanem[1], studiowała romanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Stosunkowo szybko po studiach wyjechała z mężem do Paryża, a stamtąd, po wybuchu II wojny światowej do Madrytu, by tam pozostać. Przez szereg lat współpracowała z Uniwersytetem Autónoma i Complutense, gdzie po długich staraniach, w 1963 roku założyła pierwszy w Hiszpanii lektorat języka polskiego i katedrę literatury polskiej. Jak twierdzi, prowadząc wykłady dla studentów hiszpańskich: „(…) uciekałam się do literatury porównawczej (…). Zaczynając od znanych słuchaczom spraw hiszpańskich i używając jako pretekstu równoczesności, paralelizmu, jednoznaczności lub - przeciwnie - podkreślając różnice, budziłam zainteresowanie problemem, a gdy to osiągałam, starałam się je przerzucić na związany z nim problem polski”[2]
. Materiały, zbierane do tego typu zajęć, posłużyły później Makowieckiej przy pisaniu Po drogach polsko-hiszpańskich, gdzie został zachowany dyskurs porównawczy.
Ta pionierska praca imponuje nie tylko rozmiarem – przeszło czterystoma stronami opisów kontaktów miedzy polską a Hiszpanią, ale też źródłami, z których korzystała autorka. Były to zarówno polskie, jak i hiszpańskie rękopisy, druki i czasopisma, co dowodzi wieloletnich i dogłębnych studiów nad tematem.

Jak stwierdza sama autorka, nie stawia żadnej tezy, którą chciałaby streścić lub udowodnić[3]Chcąc zachować w niej spójność podczas przedstawiania kontaktów o różnym podłożu - politycznym, ekonomicznym czy kulturalnym – autorka decyduje się na porządek chronologiczny.
. Jej celem było przedstawienie znanych faktów historycznych, jak udział Polaków w bitwie pod Somosierrą, lecz także opis tych mniej znaczących – podróży kupców a nawet legend, które „przędły jakieś nici miedzy dwoma dalekimi krajami”[4]. Makowiecka poświęca uwagę stosunkom polsko-hiszpańskim począwszy od średniowiecza aż do I wojny światowej. Obranie tej daty uzasadnia mającymi po niej nadejść gwałtownymi zmianami polityczno-społecznymi w obu krajach, dla objaśnienia których, nie znalazła już miejsca w swojej „i tak już obszernej pracy”[5].
Początkowo, w wiekach średnich te spotkania są sporadyczne, ograniczają się do pielgrzymek Polaków do Santiago de Compostela, grobu jednego z apostołów, skąd „często nawet szczęśliwie do domu wracali”[6]. Uwaga zabawna, choć jak najbardziej zrozumiała, gdy weźmie się pod uwagę ówczesne warunki podróży i niebezpieczeństwa ze strony Normanów, Basków i Mahometan. Pionierami wyruszającymi z Hiszpanii okazują się kupcy, którzy zapuszczają się na północ w mało chlubnym celu, mianowicie po słowiańskich niewolników. Ibrahim ibn Jakub daje pierwsze świadectwo o Polsce, opisując ją jako bogata w „żywność, mięso, miód i role orna”[7], a także sytuując w jej granicach mityczna krainę Amazonek.

Nieznajomość realiów, zwyczajów obowiązujących na danym terenie często prowadziła podróżników do takich, jak wyżej wymieniony, fantastycznych wniosków lub wiary, że ziemia Mieszka jest „(…) najzimniejsza (…) o jakiej wiadomo; do tego stopnia, że wielu ludziom odpadają z zimna nosy”[8]. Jednakże ów dystans, z którym obserwowali się nawzajem, pozwalał formułować zadziwiająco trafne osady, czego dowodzą słowa Arandy z roku 1760 : „(…) doszedłem do wniosku, że doprowadzi się ona [Polska ] do ruiny, w która poddani, wyobcowując się od swego króla, chcą ją wciągnąć, jeśli dalej zachowa obecna metodę rządzenia. (…) każdy urzędnik działa na własna rękę, (…) generałowie w zarządzaniu wojskiem, skarbnicy w dysponowaniu funduszami; wojewodowie na stanowiskach politycznych jak mali królowie w swych okręgach; (…) a wszyscy razem jak panowie absolutni na swoich ziemiach, ważniejsi niż król i niż Rzeczpospolita”[9].

Obok wypowiedzi poważnych w tonie, Makowiecka nie pomija tych, dla dzisiejszego czytelnika zabawnych, świadczących jednak o dość wąskich horyzontach myślowych autorów. Ksenofobem jest Mikołaj z Popielowa[10], któremu w Hiszpanii nie podoba się nic oprócz Walencji, na co wpływ miało zwolnienie go z opłat celnych w tym mieście. Dla Tripplina: „Gaworzą nieznośnie swym narzeczem Katalończyki. Język to brzydszy jeszcze jak portugalski, (…) podobny dźwiękiem do skrzypienia młynka do kawy porządnie zakatarzonego (…)”[11], a serca kobiet z tego regionu uważa za „gniazda padalców”[12]. Nie pozostają dłużni Polakom Hiszpanie, dla których polski jest „ (…) szalenie długim kichnięciem, przerywanym od czasu do czasu jakimś kiskis, kanski i konskas, i wcale nierzadkimi gorevos i goresnos”[13].

Uwagi w podobnym tonie, nierzadkie w Po drogach polsko-hiszpańskich, są ogromna zaletą książki. Wraz z legendami, o udziale Zawiszy Czarnego w walkach o zdobycie Granady, Władysławie Warneńczyku, ukrywającym się w pobliżu Salamanki po klęsce pod Warną, czy apokryficzną opowieścią o wizycie George Sand i Chopina w katalońskiej wiosce, stanowią miłe urozmaicenie po obszernych opisach sytuacji politycznych. Jakkolwiek kontekst historyczny jest konieczny dla zrozumienia zmian, jakie zachodziły w obu państwach, autorka niekiedy przedstawia je zbyt szczegółowo.

W swojej pracy Makowiecka dużo uwagi poświęca wpływom literackim. Począwszy od hagiografii, przez kolejne epoki, aż do I połowy XX wieku stara się uchwycić wszystkie możliwe wzajemne inspiracje. Niekiedy, jak w przypadku Mikołaja Reja i jego znajomości dzieł Fray Antonia de Guerana, są one dość wątpliwe. Przyznaje to sama autorka[14], co jednak nie przeszkadza jej rozwijać swoich hipotez. Zdarza się również wysuwać jej daleko idące wnioski, jak ten o Sienkiewiczu: „Na pewno nie byłby napisał tak wyraziście, jak to zrobił w Quo vadis?, kulminacyjnej sceny w cyrku rzymskim z Ursusem i turem, gdyby nie był widział w Hiszpanii na własne oczy, (…), jak się zachowują torros bravos”[15]. Podobnie, nie opierając się na żadnych źródłach historycznych lub krytyczno-literackich, formułuje sady o akcencie hiszpańskim u Mickiewicza- balladzie Alpuharze. Stwierdzenia: „ może poeta napisał ja wcześniej ”, „ jest zrozumiałe, że ” , „ być może ”, „ nie mógł tez pewnie ”, „ przypuszczalnie”[16] , kontrastują z pozostałymi opisami, popartymi bogatą bibliografią.

Jednak obok słabszych fragmentów o domniemanych paralelach literackich, pojawiają się świetnie opracowane, jak choćby o doktorze Hiszpanie u Kochanowskiego[17]. Makowiecka wracając do swojej skrupulatności, przedstawia interesująco wpływ twórczości Calderona na pisarzy polskich – Słowackiego, Krasińskiego, Norwida. Jego utwory doczekały się licznych tłumaczeń, cieszyły się niezmiennym zainteresowaniem. Jednak swój renesans przeżyły w latach 60tych XX wieku dzięki inscenizacjom Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, który „podbił świat kulturalny Zachodu”[18], w większym niestety stopniu niż polską publikę. Godne uwagi interpretacje Życia snem i innych dramatów Calderona proponuje też Jarosław Marek Rymkiewicz.
Czytając Po drogach polsko-hiszpańskich nie sposób nie docenić starań autorki, która podjęła się tematu obszernego i wówczas słabo opracowanego. Znając kulturę, obyczaje obydwu krajów, wychodząc od wspólnych obu narodom donkiszoterii, stosunku do religii, rycerskości i gościnności[19], stworzyła zajmujący, kompletny opis wzajemnych relacji, w którym nie ustrzegła się jednak przed mniej wartościowymi fragmentami. Niemniej zasługą Makowieckiej jest inspirowanie czytelnika, zachęcanie do samodzielnych studiów nad tematem, w który ona tylko wprowadza, a który „ jest niekończąca się nigdy opowieścią”[20].

Urodzona w Zakopanem[1], studiowała romanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Stosunkowo szybko po studiach wyjechała z mężem do Paryża, a stamtąd, po wybuchu II wojny światowej do Madrytu, by tam pozostać. Przez szereg lat współpracowała z Uniwersytetem Autónoma i Complutense, gdzie po długich staraniach, w 1963 roku założyła pierwszy w Hiszpanii lektorat języka polskiego i katedrę literatury polskiej. Jak twierdzi, prowadząc wykłady dla studentów hiszpańskich: „(…) uciekałam się do literatury porównawczej (…). Zaczynając od znanych słuchaczom spraw hiszpańskich i używając jako pretekstu równoczesności, paralelizmu, jednoznaczności lub - przeciwnie - podkreślając różnice, budziłam zainteresowanie problemem, a gdy to osiągałam, starałam się je przerzucić na związany z nim problem polski”[2]
. Materiały, zbierane do tego typu zajęć, posłużyły później Makowieckiej przy pisaniu Po drogach polsko-hiszpańskich, gdzie został zachowany dyskurs porównawczy.
Ta pionierska praca imponuje nie tylko rozmiarem – przeszło czterystoma stronami opisów kontaktów miedzy polską a Hiszpanią, ale też źródłami, z których korzystała autorka. Były to zarówno polskie, jak i hiszpańskie rękopisy, druki i czasopisma, co dowodzi wieloletnich i dogłębnych studiów nad tematem.

Jak stwierdza sama autorka, nie stawia żadnej tezy, którą chciałaby streścić lub udowodnić[3]Chcąc zachować w niej spójność podczas przedstawiania kontaktów o różnym podłożu - politycznym, ekonomicznym czy kulturalnym – autorka decyduje się na porządek chronologiczny.
. Jej celem było przedstawienie znanych faktów historycznych, jak udział Polaków w bitwie pod Somosierrą, lecz także opis tych mniej znaczących – podróży kupców a nawet legend, które „przędły jakieś nici miedzy dwoma dalekimi krajami”[4]. Makowiecka poświęca uwagę stosunkom polsko-hiszpańskim począwszy od średniowiecza aż do I wojny światowej. Obranie tej daty uzasadnia mającymi po niej nadejść gwałtownymi zmianami polityczno-społecznymi w obu krajach, dla objaśnienia których, nie znalazła już miejsca w swojej „i tak już obszernej pracy”[5].
Początkowo, w wiekach średnich te spotkania są sporadyczne, ograniczają się do pielgrzymek Polaków do Santiago de Compostela, grobu jednego z apostołów, skąd „często nawet szczęśliwie do domu wracali”[6]. Uwaga zabawna, choć jak najbardziej zrozumiała, gdy weźmie się pod uwagę ówczesne warunki podróży i niebezpieczeństwa ze strony Normanów, Basków i Mahometan. Pionierami wyruszającymi z Hiszpanii okazują się kupcy, którzy zapuszczają się na północ w mało chlubnym celu, mianowicie po słowiańskich niewolników. Ibrahim ibn Jakub daje pierwsze świadectwo o Polsce, opisując ją jako bogata w „żywność, mięso, miód i role orna”[7], a także sytuując w jej granicach mityczna krainę Amazonek.

Nieznajomość realiów, zwyczajów obowiązujących na danym terenie często prowadziła podróżników do takich, jak wyżej wymieniony, fantastycznych wniosków lub wiary, że ziemia Mieszka jest „(…) najzimniejsza (…) o jakiej wiadomo; do tego stopnia, że wielu ludziom odpadają z zimna nosy”[8]. Jednakże ów dystans, z którym obserwowali się nawzajem, pozwalał formułować zadziwiająco trafne osady, czego dowodzą słowa Arandy z roku 1760 : „(…) doszedłem do wniosku, że doprowadzi się ona [Polska ] do ruiny, w która poddani, wyobcowując się od swego króla, chcą ją wciągnąć, jeśli dalej zachowa obecna metodę rządzenia. (…) każdy urzędnik działa na własna rękę, (…) generałowie w zarządzaniu wojskiem, skarbnicy w dysponowaniu funduszami; wojewodowie na stanowiskach politycznych jak mali królowie w swych okręgach; (…) a wszyscy razem jak panowie absolutni na swoich ziemiach, ważniejsi niż król i niż Rzeczpospolita”[9].

Obok wypowiedzi poważnych w tonie, Makowiecka nie pomija tych, dla dzisiejszego czytelnika zabawnych, świadczących jednak o dość wąskich horyzontach myślowych autorów. Ksenofobem jest Mikołaj z Popielowa[10], któremu w Hiszpanii nie podoba się nic oprócz Walencji, na co wpływ miało zwolnienie go z opłat celnych w tym mieście. Dla Tripplina: „Gaworzą nieznośnie swym narzeczem Katalończyki. Język to brzydszy jeszcze jak portugalski, (…) podobny dźwiękiem do skrzypienia młynka do kawy porządnie zakatarzonego (…)”[11], a serca kobiet z tego regionu uważa za „gniazda padalców”[12]. Nie pozostają dłużni Polakom Hiszpanie, dla których polski jest „ (…) szalenie długim kichnięciem, przerywanym od czasu do czasu jakimś kiskis, kanski i konskas, i wcale nierzadkimi gorevos i goresnos”[13].

Uwagi w podobnym tonie, nierzadkie w Po drogach polsko-hiszpańskich, są ogromna zaletą książki. Wraz z legendami, o udziale Zawiszy Czarnego w walkach o zdobycie Granady, Władysławie Warneńczyku, ukrywającym się w pobliżu Salamanki po klęsce pod Warną, czy apokryficzną opowieścią o wizycie George Sand i Chopina w katalońskiej wiosce, stanowią miłe urozmaicenie po obszernych opisach sytuacji politycznych. Jakkolwiek kontekst historyczny jest konieczny dla zrozumienia zmian, jakie zachodziły w obu państwach, autorka niekiedy przedstawia je zbyt szczegółowo.

W swojej pracy Makowiecka dużo uwagi poświęca wpływom literackim. Począwszy od hagiografii, przez kolejne epoki, aż do I połowy XX wieku stara się uchwycić wszystkie możliwe wzajemne inspiracje. Niekiedy, jak w przypadku Mikołaja Reja i jego znajomości dzieł Fray Antonia de Guerana, są one dość wątpliwe. Przyznaje to sama autorka[14], co jednak nie przeszkadza jej rozwijać swoich hipotez. Zdarza się również wysuwać jej daleko idące wnioski, jak ten o Sienkiewiczu: „Na pewno nie byłby napisał tak wyraziście, jak to zrobił w Quo vadis?, kulminacyjnej sceny w cyrku rzymskim z Ursusem i turem, gdyby nie był widział w Hiszpanii na własne oczy, (…), jak się zachowują torros bravos”[15]. Podobnie, nie opierając się na żadnych źródłach historycznych lub krytyczno-literackich, formułuje sady o akcencie hiszpańskim u Mickiewicza- balladzie Alpuharze. Stwierdzenia: „ może poeta napisał ja wcześniej ”, „ jest zrozumiałe, że ” , „ być może ”, „ nie mógł tez pewnie ”, „ przypuszczalnie”[16] , kontrastują z pozostałymi opisami, popartymi bogatą bibliografią.

[1] Wszelkie informacje biograficzne o autorce pochodzą za stron internetowych: http://www.polonia.es/x.php/1,628
/Stulecie-urodzin-Profesor-Gabrieli-Makowieckiej-1906-8211-2002-.html i http://www3.uj.edu.pl/alma/alma/44/01/12.html.

[2] G. Makowiecka, Po drogach polsko-hiszpańskich, Kraków 1984, s. 380.