مقدمه :
   نیاکان ما از پیشتازان استفاده از پشم حیوانات اهلی نظیر پشم گوسفند، بز و شتر بوده اند و تاریخ نگاران بر این عقیده اند که ایرانیان اولین ملتی هستند که به بافت قالی پرداخته اند و هنوز که هنوز است این صنعت ملی گرانبها نام هنرمندان ایرانی را در سرلوحه هنرمندان هنرهای دستی جهان قرار داده است .
   پشم شتر نیز از دیرباز در مناطق خشک کویری ایران و شهرهای حاشیه کویر مصرف فراوانی داشته است و چادر اغلب عشایر چادرنشین از پشم این حیوان بافته می شد زیرا عایق خوبی در برابر گرما و سرما بوده است و تا همین چندی پیش شهر کویری نائین در بافت (( عباهای نائینی )) شهره آفاق بوده است . همچنین از پشم شتر برای بافت ریسمان و تهیه طناب های محکم و قوی استفاده فراوان می شده است و این ریسمان ها در شتر کاربرد فراوان داشته اند که به آن (( عگال )) می گفته اند و همچنین از پشم شتر برای بافتن جوراب، دستکش، کلاه و لباس و پتو نیز استفاده می شده است. اما اکنون به نظر می رسد که باتوجه به شباهت زیاد پشم شتر با پشم گوسفند از این پشم بیشتر برای صنعت فرش بافی استفاده می گردد .
   در این جزوه مختصر ، سعی بر این شده است که اطلاعات مناسبی در زمینه تولید پشم شتر عرضه گردد ، با این امید که مورد استفاده علاقمندان، صاحبنظران و دست اندرکاران پرورش شتر قرار گیرد.

خصوصیات پشم شتر
   سراسر بدن شتر را پشم می پوشاند که تراکم پشم در شترهای یک کوهانه معمولاً در ناحیه گردن، کوهان و شانه ها بیشتر از جاهای دیگر بدن است و میزان پشم در شترهای دو کوهانه از شترهای یک کوهانه بیشتر است. پشم شتر دارای خصوصیاتی است که آن را از پشم گوسفند متمایز می سازد و آن استحکام و مقاومت، سبکی وزن و کاهش انتقال حرارت است.

   و همانطورکه قبلاً ذکرکردیم قطر الیاف پشم در شترهای یک کوهانه نازکتر از قطر الیاف پشم در شترهای دوکوهانه است و این قطر در شترهای آمیخته دو نژاد بیشتر به نژاد دوکوهانه نزدیکتر است تا نژاد یک کوهانه و آشکار شده است که ضخامت (قطر) الیاف پشم نسل سوم آمیخته از قطر الیاف پشم شتر دوکوهانه نیز کمتر است ( زاید و همکارانش 1991).
   و براساس گزارشات رسیده از صنعت پشم بافی شتر در اتحاد شوروی سابق، اظهار شده است که پشم شتر از لحاظ مقاومت بهتر و برتر از پشم گوسفندان است و جدول شماره 3، مقاومت پشم شتر را در هر دو نژاد یک کوهانه و دو کوهانه و همچنین با نژاد آمیخته مقایسه می نماید .

   پشم شتران یک ساله از لحاظ استحکام و قدرت مقاومت برتر از پشم شتران بالغ است و همچنین پشم شتران دو کوهانه از این جهت برتر از پشم شتران یک کوهانه است، اما شتران آمیخته این دو نژاد از این لحاظ متوسط هستند. و میزان پشم خالص پس از شستشوی صنعتی آن در حدود 7/57% است اما وزن پشم تمیز در شتران بالغ و آمیخته در جدول شماره 4 آمده است .
   آشکار شده است که میزان الیاف خالص از وزن نمونه های شسته نشده در شتران ماده یک کوهانه در حدود 1/10% بیشتر از شتران ماده دو کوهانه است . اما در شتران آمیخته این مقدار نزدیک به میزان آن در شتران یک کوهانه است و بطور کلی میزان الیاف تمیز خالص در شتران ماده یک کوهانه در حدود 82 ـ 9/87% است و باید توجه داشت که میزان پشم تولیدی در اثر ریزش پشم، افزایش کثافت و اشغال و مدفوع و گیاهان چسبیده به آن ، کاهش می یابد به همین جهت باید در هنگام چرای شتران، آنها را از محل های نگهداری اشغال و کود و غیره دور ساخت .

تقسیم بندی کیفی پشم شتر :
   پشم شتر را می توان به سه گروه زیر تقسیم بندی نمود : پشم نرم، پشم خشن ، و پشم گردن و ران ها . همیشه باید پشم گردن و ران ها را از پشم نرم متمایز ساخت. میزان پشم خالص این گروه ها برحسب نوع، جنس و سن و همچنین شرایط تغذیه شتران و هنگام پشم چینی متفاوت است و باید توجه داشت که می توان مقدار زیادی پشم نرم را از شتران جوانی که سن شان به چهارسالگی نمی رسد تهیه کرد. جدول شماره (5) روش تقسیم بندی کیفی پشم شتر دو کوهانه و شتر آمیخته در جنوب اتحاد جماهیر شوروی سابق ( به کیلوگرم) را به ما نشان می دهد .

   اما در شتران یک ساله، می توان 67/1 کیلوگرم پشم نرم درجه اول بدست آورد که به مقدار 63% از مجموع کل پشم نرم می باشد و با بالارفتن سن حیوان، نسبت میزان پشم نرم در جداول تا سن سه سالگی به تدریح کاهش می یابد بطور که در سن چهارسالگی نسبت کم می شود اما از سوی دیگر میزان پشم نرم درجه دوم با افزایش عمر شتر افزایش می یابد.

انواع پشم شتر
براساس روشی که در جمهوری های آسیای میانه مرسوم است، پشم شتر همان طور که در تصاویر 3 و 4 آمده است به چهار گروه تقسیم می شود :
1ـ پشم نرم 2ـ پشم خشن 3ـ پشم گردن 4ـ پشم ران ها و شکم
1ـ پشم نرم : کوتاه، با لیافی باریک که در لابلای آن الیاف متوسطی دیده می شود و مقدار بسیار کمی نیز الیاف خشن دارد.
2ـ پشم خشن : که شامل الیاف خشن است با مقدار بسیار کمی از پشم نرم همراه با موهای پراکنده خشن .
3ـ پشم گردن : که شامل پشم بلند خشن و مقدار کمی پشم باریک نرم است.
4ـ پشم ران ها و شکم : که در این ناحیه میزان پشم خشن بیش از دو ناحیه قبلی است و پشم دارای الیاف بلند و خشن است .
تصاویر3 و 4 نشان دهنده محل قرار گرفتن هر یک از این چهار گروه بر روی بدن شتران است.
قیمت پشم در اتحاد شوروی سابق بر اساس تقسیم بندی فوق الذکر متفاوت است . اما متأسفانه در کشورهای عربی و خاورمیانه تقسیم بندی دقیق برای پشم شتر نشده است .
همچنین می توان کیفیت پشم شتر را از لحاظ میزان آلودگی آن به اشغال ، خار و خس و غیره به دو گروه زیر تقسیم نمود :
1ـ پشم طبیعی : که میزان آلودگی آن به خار و خس حداکثر تا 3% است .
2ـ پشم کثیف : که میزان آن به خار و خس بیش از 3% از کل وزن پشم است. اما پشم ران ها و شکم به گروه های دیگری تتقسیم نمی شود بلکه به صورت خام ( نشسته ) خریداری می شود و پول آن پرداخت می گردد (زاید و همکارانش 1991) .
در برخی دیگر از کشورها پشم شتر را از لحاظ مرغوبیت به دو دسته زیر تقسیم می کنند :
1ـ دسته یا نوع اول ازتارهای ظریف، ابریشم مانند، براق، سبک، تاب دار و نرم با مقطعی بین 14ـ28 میکرون تشکیل می شود . در کشور چین این مقطع بطور متوسط 20 میکرون می باشد. طول این تارها بطور متوسط 6 سانتی متر (5/2 سانتی متر تا 5/12 سانتی متر) .
2- دسته یا نوع دم دارای تارهای ضخیم ، زبر ، صاف، سخت ومستقیم با مقطعی بین 60 تا 80 میکرون میباشند. طول این تارها بالغ بر 10 سانتی متر است. گاهی مقطع آنها بین 30 تا 120 میکرون متغییر است و طول شان به 5/37 سانتی متر می رسد. معمولاً بعد ار پشم کنی یا پشم چینی 20% وزن آنها را گل و خاک و چربی و عرق بدن تشکیل می دهد ( ناظر عدل 1365)

5

مقدمه :
   واژه کرک بر الیافی اطلاق می گردد که بر روی بدن شتر رشد می نماید و محققین در مراجع علمی مختلف در این مورد اختلاف نظر دارند برخی آن را پشم شتر CAMEL WOOL و برخی آن را موی شتر CAMEL HAIR نامیده اند و در دو فرهنگ لغت معتبر المورد و LONGMON واژه CAMEL HAIR را کرک شتر معنی کرده اند و همچنین VON BERGEN & MAUIESBERGER در کتاب خود AMERICAN WOOL HAND BOOK نیز چنین اعتقادی دارد، اما از لحاظ علمی سه نوع الیاف وجود دارند لیااف پشم حقیقی TRUE WOOL که این الیاف مدولا ندارند و الیاف موئین HAIRY FIBERS و الیاف کمپ KEMP FIBER .
   مشاهده شده است که کرک شتر مخلوطی از پشم حقیقی و الیاف موئین و همچنین الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS است.
   JOSEPH (1977) اظهار نمود که باید کرک شتر را همراه با کرک بز و الپاکا و لاما تحت عنوان الیاف موئین ویژه، تقسیم بندی نمود زیرا که این گروه دارای ویژگی ها و صفاتی است که به وسیله رنگ ، درجه ظرافت و درجه استحکام آن را از سایر گروه ها متمایز می سازد. این گروه دارای صفات عایق و گرم کنندگی خوبی هستند و در صنایع نساجی با این گروه همچون پشم برخورد می شود.
   سلومه (1992) مشاهده کرد که پراکندگی کرک بر روی مناطق مختلف بدن از جائی به جای دیگر متفاوت است و همچنین میزان تولید و صفات کرک نیز بر حسب سن حیوان متفاوت است به طوری که حیوانات کوچک تر دارای میزان بیشتر و نوع بهتری از کرک در مقایسه یا حیوانات بزگ تر می باشند و همچنین فصل نمو و آب و هوا در خصوصیات کرک و وزن آن مؤثر است زیرا که کرک در اثر رابطه بین حیوان و محیط اطراف وی تحت تأثیر قرار می گیرد .

 کلیاتی در مورد توده کرک و انواع آن (FLEECE TYPES AND GENERAL INFORMATION)
   علی رغم تعداد فراوان شتر در آفریقا وکشورهای عربی که بالغ بر 7/10 میلیون نفر شتر است و 76% از مجموع کلی شتران در جهان را تشکیل می دهد ( WARDEH 1989) با این وجود گزارش های اندکی در مورد کرک شتر از طرف این کشورها منتشر شده است و گزارشات و مطالعات مربوط به کرک شتر معمولاً از طرف کشورهائی منتشر می گردد که میزان تولید کرک شتر در آنها بالاست نظیر کشور هندوستان و روسیه.
   VON MERGEN (1963) اظهار نمود که الیاف کرک شتر یک کوهانه در مقایسه با شتر دوکوهانه من حیث المجموع کوتاه و خشن است و شتر دو کوهانه بهترین انواع کرک را از جهت مقدار تولید و نرمی آن تولید می کند ودر هنگام پشم چینی شتر، کرک شتر دارای مخلوطی از الیاف مختلف است همانند پشم بز کشمیری، طوری که پوشش خارجی شتر OUTER HAIR بسیار خشن و کلفت می باشد به طوری که طول الیاف آن در ناحیه کوهان به 5/37 سانتی متر می رسد در حالی که الیاف کرک پوشش داخلی شتر، کوتاه و بسیار نرم همچون پشم گوسفند است و طول این الیاف از 5/2 سانتی متر تا 5/12 سانتی متر متفاوت است.
   JOSEPH (1977) اظهار نمود که الیاف شتر همراه با پشم بز، الپاکا و لاما جزو الیاف موهای ویژه SPECIALITY HAIR FIBERS دسته بندی می گردد و همچنین اظهار نمود که پوشش داخلی کرک شتر، نرم و ظریف است که شبیه بهترین نوع پشم نرم گوسفند است و علاوه بر آن کرک شتر همچون پشم گوسفند دارای صفت عایق حرارتی است و از آن در کشورهائی که زمستان های بسیار سرد دارند لباس هایی می بافند که درجه حرارت بدن را در هوای بسیار سرد حفظ می نماید و از سوئی دیگر در کشورهای گرمسیری کرک شتر در دستباف ها به کار می رود واز آن لباس هائی تهیه می کنند که مسافران را از گرمای طاقت فرسای صحرا نگاه میدارد. کرک طبیعی دارای رنگ قهوه ای سیر است و این رنگ از رنگ های جذابی به شمار می رود که صنعت گران آن را بر دیگر رنگ ها ترجیح می دهند.
   بسیاری از محققین اظهار می دارند که بهترین سن شتران یک کوهانه برای تولید کرک، سن 1 ـ 3 سال است. (NANDA 1957 ، SINGH 1966 ، LEUPOLD 1968 ، ASAD 1970 ، KNOESS 1976 ، KHANNA 1988 ) .

 وزن توده پشم FLEECE WEIGHT
   وزن توده پشم تولیدی در شتر یک کوهانه در سال از 5/0 کیلوگرم تا 5/5 کیلوگرم متفاوت است. به طوری که هر یک از محققین در کشورهای مختلف عددی را دراین خصوص ذکر نموده که با دیگران متفاوت است ( درسودان EL-AMIN 1979 ، در سومالی HARTLEY 1979 ، در هندوستان MUKASA-M UGERWA 1981 ، در مغولستان CHAPMAN 1985 ، در عربستان سعودی DORMAN 1986 ، در کویت AL-SULTAN 1986 ، و در پاکستان QURESHI 1986 ، و در اردن HASSAN 1991 ).
   سلومه (1992) مشاهده کرد که متوسط وزن توده پشم در فصل زمستان ( دوره رشد از ماه اکتبر تا آوریل ) در شترهای نر 9/0 کیلوگرم و در شترهای ماده 7/0 کیلوگرم است و وزن توده پشم در فصل تابستان ( دوره رشد از آوریل تا سپتامبر ) در شترهای نر 94/0 کیلوگرم و درشترهای ماده 82/0 کیلوگرم است.
   FARID (1980) اظهار نمود که متوسط تولید کرک شتر بین 9/0 تا 36/1 کیلوگرم است در حالی که این مقدار در کشورهای سردسیری مناطق آسیای میانه به میزان 5 کیلوگرم می رسد .
   YAGIL (1982) مشاهده نمود که میزان تولید کرک شتر درسال بین 1 تا 5 کیلوگرم می باشد .
   WARDDEH (1989) و HASSAN (1991) اظهار نمودند که میزان تولید کرک شتر در کشورهای مختلف عربی با هم اختلاف فاحشی را نشان می دهند به طوری که میزان تولید کرک در عربستان سعودی 6/0 کیلوگرم و در عراق 5 کیلوگرم است .
   در هندوستان KHANNA 1988 اظهار نمود که میزان تولید کرک در شتر جوان کمتر از دوسال سن، در حدود 98/0 کیلوگرم است درحالی که در شتر سه ساله این میزان به 2/1 کیلوگرم در سال می رسد . وی مشاهده کرد که نژادهای مختلف شتران هندی به یک اندازه کرک تولید نمی کنند و میزان کرک تولیدی آنها از 8/0 کیلوگرم تا 09/1 کیلوگرم متفاوت است.
   اما NANDA 1957 ، SINGH 1966 ، اظهار نمودند که شتر درمناطق سردسیر 4/5کیلوگرم کرک در سال تولید می کند. درحالی که LEUPOLD 1968 گزارش نمود که میزان تولید کرک شتر مابین 5 کیلوگرم تا 12 کیلوگرم در هر نفر شتر می باشد.
   در چین CHENG-PEILIEU 1984 ، مشاهده نمود که میزان کلی تولید کرک در شتر که شامل لایه پشم خارجی و لایه پشم داخلی است مجموعاً مابین 5 تا 6 کیلوگرم است. در حالی که لایه نرم کرک یا لایه داخلی آن به تنهایی 5/4 کیلوگرم در سال می باشد .

میزان بازده توده کرک : CLEAN FREECE YIELD
   نسبت بازده کرک شسته و تمیز در شتر مابین 76% تا 83% است (LEUPOLD 1968 ، FARID 1980 ، WARDEH 1989 ) و در چین CHEING-PELIEU 1984، مشاهده کرد که بازده کرک در شتر دوکوهانه 68% است .
در مصر سلومه 1992 گزارش نمود که میزان بازده کرک شسته در شتران نر در فصل زمستان 56% و در شتران ماده 65% که این میزان در فصل تابستان در شتران نر 65% و درشتران ماده 62% بوده است.

 طول الیاف
   الیاف در شتر بر دو نوعند : لایه خارجی که از مو تشکیل یافته و لایه داخلی که از پشم می باشد. لایه خارجی که از مو تشکیل شده دارای الیافی بلند است که طول الیاف آن به 5/37 سانتی متر می رسد (VON BORGEN 1963) .
   JULES-LABARTHE (1975) اظهار نمود که طول الیاف نرم شتر مابین 5 ـ 5/7 سانتی متر است در حالیکه طول الیاف خشن شتر مابین 10 ـ 25 سانتی متر است .
    در چین CHENG PEILIEU (1984) معتقد است که طول الیاف در شتر دوکوهانه مابین 7 ـ 8 سانتی متر می باشد .
در عربستان سعودی WARDEH (1989) اظهار نمود که طول الیاف مابین 5/3 تا 12 سانتی متر می باشد .
   HASSAN (1991) در اردن معتقد است که طویل ترین الیاف شتر الیاف منطقه کوهان و ناحیه شانه است که طول آن به 12 سانتی متر می رسد.
   سلومه (1992) درمصر از سیستم WIRA جهت اندازه گیری طول الیاف استفاده کرد و مشاهده کرد که طول الیاف در زمستان 6 سانتی متر و درتابستان 4 سانتی متر می باشد.

 قطر الیاف
   VON BERGEN (1963) اظهار نمود که قطر الیاف کرک شتر در کشورهای مختلف به درستی معلوم نیست و مابین 5 تا 40 میکرون متفاوت است و همچنین این اختلاف در میزان تولید نوع کرک نیز خودنمائی می کند به طوری که تولید کرک در کشورهائی نظیر چین، مغولستان، ایران و افغانستان از نظر نوع متفاوت است به طوری که نسبت تولید موی خشن به پشم نرم در لایه داخلی از کشوری به کشور دیگر تفاوت می کند ( مقصود این است که بر اساس آب و هوای محیط اطراف شتر میزان کرک بر روی بدن شتر رشد می کند و این آب و هواست که در تعیین نسبت لایه داخلی (پشم نرم) به لایه خارجی (می) نقش اساسی دارد و این مسئله به نیاز حیوان برای تأمین گرمای بدن و همخوانی وی با شرایط آب و هوائی محیط اطراف باز می گردد به طوریکه در مناطق بسیار سرد لایه داخلی رشد فراوانی می کند تا درجه حرارت بدن حیوان را حفظ نماید و هرچه درجه حرارت محیط اطراف بالا رود، نیاز به رشد و نمو این لایه (پشم) کم می گردد و نیاز به رشد و نمو لایه خارجی (مو) افزایش می یابد زیرا که این لایه حیوان را از اشعه مستقیم خورشید محافظت می نماید .
LEUPOLD (1968) ، JULES-LABARTHE (2975) ، CHENG-PEILIEU (1984) اظهار نمودند که قطر الیاف شتر به ترتیب مابین 16 تا 18 ، 18 تا 19 ، 17 تا 19 میکرون است .
   FARID (1980) گزارش نمود که قطر الیاف در کشورهای عربی مابین 16 ـ 18 میکرون است در حالی که WARDEH (1989) اظهار می دارد که قطر الیاف در سوریه مابین 16 ـ 28 میکرون است .
   HASSAN (1981) گزارش نمود که قطر الیاف لایه خارجی در اردن مابین 16 تا 28 میکرون است سلومه (1992) قطر الیاف را در لایه خارجی در زمستان 54 میکرون و در تابستان 55 میکرون تعیین نمود. وی همچنین قطر الیاف را در لایه داخلی در زمستان 25 میکرون و در تابستان 28 میکرون اعلام نمود.

 انواع الیاف
   VON MERGEN (1963) اظهار می نماید که پوشش خارجی در شتر از دو نوع الیاف تشکیل می شود که اختلاف زیادی با هم دارند، الیاف لایه خارجی بسیار خشن، سفت و محکم است در حالی که الیاف لایه داخلی بسیار نرم و لطیف است.
   میزان الیاف لایه خارجی در کشورهای مختلف متفاوت است به طوریکه در شتر دوکوهانه در مغولستان مقدار 5/22% از وزن کل کرک شتر را تشکیل می دهد در حالی که میزان الیاف لایه خارجی در شتران ایران 8/63% از وزن کرک شتر را تشکیل می دهد و در همین حال HASSAN (1991) در اردن نسبت الیاف لایه داخلی را در شتر یک کوهانه در حدود 50% ذکر نموده است.
   سلومه (1992) مشاهده نمود که پوشش خارجی شتر شامل تمامی انواع شناخته شده از الیاف مختلف است که در پشم گوسفند با آن مواجه می گردیم و عبارتند از: الیاف پشم حقیقی، مو، الیاف هتروتایپ HETRO FIBERS و الیاف کمپ و الیاف رنگین و نسبت میان این الیاف برحسب فصل، سن و شرایط محیطی تغییر می کند.

 الیاف دارای مدولا :
   مدولا در تعیین نوع الیاف وویژگی های آن دارای نقش بسیار مهمی است. VON BERGEN (1963) اظهار می دارد که الیاف نرمی که شتر دارد الیافی است که دارای مدولا است و معمولاً مدولای آن تکه تکه است و مدولا رابطه مستقیمی با قطر اجمالی الیاف دارد و بر قطر الیاف و کشوری که در آن کرک به دست آمده است متکی است و نسبت الیاف مدولا دار از کشوری به کشور دیگر به شدت تفاوت می کند به طوریکه در شترهای دوکوهانه چین و مغولستان به میزان 5% کل الیاف است در حالیکه در شتران یک کوهانه ایران 43% کل الیاف می باشد و هنگامی که الیاف نرم باشد نسبت داشتن مدولا کاهش می یابد .
   اختلاف زیاد بین میزان مدولا در الیاف ما را قادر می سازد که حتی پس از طی مراحل مختلف صنعتی باز هم قادر باشیم به منشأ آن الیاف پی ببریم. بر حسب مثال الیاف تهیه شده از شتران دو کوهانه چینی دارای 7% الیاف مدولادار است در حالی که الیاف مخلوط تهیه شده از شتران یک کوهانه افغانی وایرانی دارای 23 % الیاف نرم مدولادار است. سلومه (1992) در مصر اقدام به اجرای تست تعیین نوع الیاف نمود و مشاهده کرد که توده کرک در فصل زمستان از الیاف زیر تشکیل یافته است :
   45% پشم ، 45% الیاف مدولادار ، 1% الیاف کمپ ، 9% الیاف رنگین و اظهار نمود که این نسبت در فصل تابستان و در جاهای مختلف بدن تفاوت می کند.

 مجموعه فولیکول ها و فولیکول های اولیه و ثانویه :
   فولیکول های مو از مجموعه ای از فولیکول ها تشکیل می شود که حاوی فولیکول های اولیه و فولیکول های ثانویه می باشد.
Dolang & Nai (1962) اظهار کردند که فولیکول های مو در پوست شتر به صورت مجموعه ای از فولیکول ها هستند که در بافت همبند قرار دارند و به صورت Tuftes است که هر مجموعه بطور متوسط حاوی 28 فولیکول و شکل تمامی آنها بیضی شکل است که از نظر حجم با هم متفاوتند و دارای دو نوع فولیکول بزرگ مو وجود دارد که همراه آن یک غده عرقی و یک ماهیچه وجود دارد و به طور کلی سه فولیکول دیگر در مجموعه وجود دارد که دارای غده عرقی هستند و گاهی اوقات در مجموعه های بزرگ 4 تا 5 و حتی 6 فولیکول وجود دارد در حالی که در مجموعه های کوچک 1 تا 2 فولیکول وجود دارد Lee & Nilsan (1962) در جاهای مختلفی از بدن شتر مشاهده کردند که فولیکول های مو به صورت دسته ای Custers و دور از هم قرار می گیرند و هر دسته ای از سطح پوست به شکل غیر منظم بیرون می زند و از دسته های دیگر از لحاظ شکل متفاوت است و هر دسته ای حاوی 2 الی 3 فولیکول بزرگ برجسته منفرد است و گاهی نیز دیده شده که 2 الی 5 مجموعه مو که دارای فولیکول های کوچک هستند به هم چسبیده اند و هر مجموعه ای از مجموعه ها معمولاً از 2 تا 9 فولیکول تشکیل می شود .
   Mehdi (1979) مشاهده کرد که نظم و ترتیب فولیکول های مو در شتر با سایر پستانداران اهلی تفاوت دارد و فولیکول های مو در شتر به صورت مجموعه هائی است که هرچند مجموعه یک دسته را تشکیل میدهند و هر مجموعه نیز به خودی خود از 2 الی 4 فولیکول بزرگ مو و از 2 تا 5 فولیکول ثانویه تشکیل می گردد و یک دسته مو بطور کامل بوسیله بافت همبند مشخصی و غلاف آشکاری احاطه شده است.
   Kamel.et.al (1986) اظهار نمودند که فولیکول های مو در مجموعه های آشکاری مرتب و منظم شده است که هر مجموعه به طور کلی از یک فولیکول بزرگ و تعدادی فولیکول ثانویه کوچک تشکیل شده است. فولیکول بزرگ به نظر می رسد که عمیق تر از فولیکول های ثانویه کوچک درپوست فرو رفته است.
   تعداد فولیکول های هر مجموعه درجاهای مختلف بدن متفاوت است به طوریکه در منطقه کوهان هر مجموعه 25 فولیکول و در منطقه کپل 35 فولیکول و در منطقه پشت 20 فولیکول دارد. همچنین تعداد مجموعه های مو در سانتی متر مربع، درمنطقه کوهان 114 مجموعه ، در منطقه کپل 96 مجموعه و در منطقه پشت 75 مجموعه است.
   سلومه (1992) مشاهده کرد که فولیکول ها در مجموعه های واضحی که به وسیله بافت همبند احاطه شده رشد و نمو می کند و همچنین ملاحظه کرد که طریقه و طبیعت رشد و نمو این فولیکول ها در شتر با طبیعت رشد و نمو فولیکول ها در گوسفندان تفاوت دارد و این مجموعه در هر سانتی متر مربع از لحاظ دارا بودن فولیکول ها و همچنین غدد عرقی با هم تفاوت دارند و حتی بر روی بدن یک نفر شتر این اختلاف محسوس است به طوریکه تراکم این مجموعه ها در منطقه کپل بالاترین تراکم را دارد و درمنطقه کوهان کمترین تراکم را دارد.

منابع مورد استفاده :

  همانطور که می دانیم اغلب دامهای اهلی که آدمی از تولیدات آنها بهره مند می گردد همچون گاوها و گوسفندها، در طی سالیان دراز در اثر تغییرات فیزیولوژیک و مورفولوژیک به گونه ای تغییر یافته اند که در یکی از زمینه های تولیدی مانند شیر و یا گوشت تخصص یافته اند و شتر تنها حیوانی است که وارد این عرصه نشده است زیرا که معلومات کافی و لازم جهت تقسیم بندی وی وجود نداشته است و در این  مطالعه و بررسی مختصر سعی می شود که به دسته بندی صفات و خصوصیات مختلف شتران بپردازیم.
  شتر از دیرباز و تا روزگار ما در تمامی زمینه ها ، چه سواری و بارکشی و چه تولیدی به کار گرفته شده است. بدون آنکه هیچگونه بررسی بر روی صفات و خصوصیات این حیوان از لحاظ تولید و یا بارکشی شده باشد و چه بسا بسیاری از گونه های خوب تولید شیر و یا گوشت به علت استفاده از آنها در بارکشی و سواری و یا به سبب تغذیه و مدیریت نامناسب از بین رفته باشند و از دیگر مشکلات در این زمینه یکی این است که شتر معمولاً د رمناطق بیابانی و محروم وجود دارد و اغلب شترداران و دست اندرکاران پرورش شتر را افراد بی سواد و آموزش ندیده تشکیل می دهند که این گونه افراد هیچگونه توجهی به دسته بندی شتران و بررسی خصوصیات نژادهای گوشتی و شیری و غیره ندارند و علاوه بر آن مراکز علمی نیز کمتر به این موضوع پرداخته اند و اینها همه باعث شده است که بحث و بررسی در این زمینه به تأخیر افتاده و راههای بهبود تولید و اصلاح نژاد شتر دیرتر از سایر حیوانات مورد بررسی قرار گیرد. و در طی سالهای 1984 تا 1990 در مرکز مطالعات و بررسیهای شتر در طرابلس، لیبی، اقدام به بررسی در این زمینه شد و با اندازه گیریهای مختلف اندام شتران و مطالعه صفات و خصوصیات ظاهری ، تولیدی شتران در طی وضعیت های مختلف تغذیه و مدیریت و مقایسه آن با مطالعات و بررسیهای مشابه در کشورهای سومالی، سعودی، تونس، سودان و مراکش ، اقدام به تعیین خصوصیات نژادی شتران گردید :

الف ـ خصوصیات شتران (( بارکش، شخم زن و کاری ))
این خصوصیات عبارتند از :
1ـ سر بزرگ و گردن دراز
2ـ جثه بزرگ ، قوی و سنگین وزن و شانه ها پهن و کشیده
3ـ دست ها و پاها قوی و کشیده و کوهان مرتفع
4ـ کف پاها بزرگ و پهن
5ـ شکم توپر و ضخیم
6ـ پاها قوی و محکم
7ـ رفتار آرام
8 ـ دارای قدرت بارکشی 250 ـ 300 کیلوگرم بار برای مسافتهای طولانی
9ـ این شتران جهت حمل و نقل بار، شخم زنی، آسیاب کردن حبوبات و کشیدن آب از چاه ها مورد استفاده قرار می گیرند .

ب ـ خصوصیات شتران سواری
1ـ بدنشان مثلثی شکل و کم حجم است که معمولاً در ناحیه لگن لاغر است و محیط بدن در ناحیه کوهان 110 ـ 130 سانتیمتر است.
2ـ فاصله میان کوهان تا شانه بیشتر از فاصله کوهان تا لگن است.
3ـ پاها باریک و کشیده است که ارتفاع آنها مابین 170 ـ 190 سانتیمتر است.
4ـ کف پاهای جلوئی متوسط و یا پهن است اما کف پاهای عقبی کوچک است.
5ـ سر کوچک و گردن بلند و دراز و باریک است.
6ـ چشم ها بزرگ و ابروها بلند است.
7ـ گوش ها نوک تیز و ایستاده اند.
8 ـ پستان ها بسیار کوچک و تولید شیر شتر ماده فقط برای دیلاق ها کافی است.
9ـ عضلات پاهای عقبی و شانه بسیار قوی هستند.
10ـ دم کوتاه
11ـ کوهان نوک تیز بوده و پهن می باشد.
12ـ پینه جناغ سینه واضح و بزرگ و آشکار است.
13ـ سرعت شتران خوبست و می توانند مسافت 90 ـ 120 کیلومتر در روز را بپیمایند.

ج ـ خصوصیات شتران شیری
خصوصیات این گونه شتران عبارتند از :
1ـ شکم بزرگ و برآمده است.
2ـ بدن بزرگ که عرض آن مابین 150 ـ 170 سانتیمتر است.
3ـ گردن دراز و سر نیز کشیده است.
4ـ دنده ها بطور منظم در کنار هم قرار گرفته و فاصله بین آنها واضح است.
5ـ پاها دارای بلندی و ارتفاع متوسط بوده و کف پاها بزرگ است.
6ـ کوهان دائره ای شکل بوده و اندکی به سوی چپ متمایل است.
7ـ معمولاً لب پایینی تا حدودی به طرف پائین آویزان است.
8 ـ پستان بزرگ بوده و دارای خصوصیات زیر است :
الف ـ عمق پستان مابین 5/13 ـ 16 سم
ب ـ عرض پستان مابین 17 ـ 20 سم
ج ـ طول تیت های جلوئی در حالت خشکی 2ـ3 سم و طول تیت های عقبی در حالت خشکی 3 ـ 5/3 سانتیمتر است.
د ـ طول تیت ها در حالت شیردهی 5ـ6 سانتیمتر
هـ ـ فاصله میان تیت های جلوئی 15ـ 18 سانتیمتر و محیط تیت عقبی در حالت شیردهی 8ـ9 سانتیمتر
9ـ میزان شیردهی روزانه مابین 6ـ12 لیتر است.

د ـ خصوصیات شتران گوشتی

1ـ بدن آنها دایره ای و گرد است و عرض آن مابین 120 ـ 140 سانتیمتر است.
2ـ دنده ها منظم است و تا حدودی به هم فشرده یعنی این که مسافت و فاصله بین آنها کوچک و غیر واضح است.
3ـ محیط بدن در ناحیه کوهان مابین 250 ـ 270 سانتیمتر است.
4ـ گردن کوتاه و کلفت است و سر تقریباً مربعی شکل است.
5ـ طول پاها متوسط بوده و حجم کف پاها هم متوسط است.
6ـ کوهان بلند و نوک تیز است.
7ـ پاهای عقبی و ران ها پرگوشت است.
8 ـ میزان شیردهی آنها مابین 5/1 ـ 3 لیتر در روز است.
9ـ پستان ها کوچک است و به بدن چسبیده است.
10ـ میزان بازده لاشه مابین 50ـ56% است.

مقدمه :
پرورش شتردر کشور ما سابقه دیرینه دارد و نیاکان ما از دیر باز ، از گوشت ، پشم و شیر شتر استفاده می کردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقیق اهلی شدن شتر یک کوهانه عقاید و نظریه های متفاوتی وجود دارد ، بعضی موطن اصلی شتر یک کوهانه را عربستان دانسته و معتقدند که این حیوان از عربستان ، به آسیای صغیر ، آفریقا ، و سپس به سایر نقاط جهان رفته است و بعضی دیگر موطن اصلی شتر را ایران دانسته اند . اما در مورد مکان اهلی شدن شتر های دو کوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند که شتر دو کوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چین ، افغانستان ، و آسیای میانه بوده است و گروهی معتقدند که واژه BECTARIAN که در زبان انگلیسی به شتر دو کوهانه اطلاق می شود از ریشه BACTAR یا باختر است.در کتاب اوستا، کتاب مذهبی ایرانیان پیش از اسلام ، مطالب زیادی درباره شتر ذکر شده و نگهداری و حمایت از شترتوصیه شده است و حتی آنجاکه از درمان بیماران سخن می گویند ،به عنوان حق العلاج برای رئیس خانواده ، معادل یک الاغ و برای رئیس شهرستان یک شتر دستمزد تعیین شده است و این حق العلاج در حقیقت دستمزدی بوده است که پزشک پس از درمان بیمار دریافت می کرده است . در کتاب «خرده اوستا» فصل «آفرینگان گهنبار» آیه 10 می گوید :
«آن کس که از روی راستی و نیکی و برای روان خویش در این جهان هزار ماده شتر یا بچه شتر به مردان پاکدین بخشیده باشد در جهان دیگر مزدی بزرگ از آن اوست »
در آیین زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معنی «دارنده شتر پیر» دانسته است و معتقد است که این نام از دو کلمه ( زیریت ) و (اشتر ) تشکیل یافته است و برخی دیگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معنی دارنده شتر زرد یا زرین دانسته اند .
بر طبق حفاری های به عمل آمده در شهر باستانی شوش ، بر روی ظروف سفالی تصویر شتر از دوره های قبل از هخامنشیان به چشم می خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتری نیز در بناهای باستانی کردستان یافت شده است که سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتی پیش تر از آن ، به دوره مهاجرت آریائیان به فلات قاره ایران می رساند و هردوت مورخ معروف در این باره می نویسد که مادها در جنگ با آشوریها در سال 744 قبل از میلاد از شتر استفاده نمودند . پیرنیا در تاریخ ایران باستان می گوید که در ازمنه مختلف تاریخی ، شتر در ایران وجود داشته که بیشتر آن ها شتران یک کوهانه و به مقدار کمتر شترهای دو کوهانه بوده است، شترهای بلوچی در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبی داشته اند.
در ایران باستان ، داشتن شتر زیاد از افتخارات اشخاص محسوب می شد چون این حیوان در جنگ و صلح برای حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفید بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص می یافتند و پادشاهان غالباً میزان مالیات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشیاء قیمتی تعیین می کردند .در نوشته های هردوت علت پیروزی کوروش کبیر بر کرزوس پادشاه لیدی چنین ذکر شده است :
« کوروش به پیشنهاد «هارپاک» دستور داد شتر های بنه را پیش صف سپاهیان واداشتند و اسب های سواره نظام «لیدی» از هیکل و بوی شترها رم کردندوباعث شدند که شیرازه لشکر لیدی از هم گسیخته شود و این درهم ریختگی باعث پیروزی کورو ش شد » .
در خرابه های تخت جمشید ، نقوش برجسته ای بر دیوارها وجود دارد که نمایانگر بار یافتن یکی از اقوام تحت سلطه پادشاهی ایران به نزد شاه است و این اقوام به همراه خود یک شتر دو کوهانه به عنوان پیشکش تقدیم شاه ایران می نمایند . همچنین گفته شده قسمت اعظم تجهیزات ارتش داریوش به وسیله شتر حمل می شده است و در سپاه «یزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت می کرده اند .
جاده ابریشم که از دو سه هزار سال قبل از شمال چین ، مغولستان و افغانستان و شمال ایران می گذشته ، با کشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ایرانی محصولات ابریشم را از چین خریداری و به کشورهای عرب ، بخصوص امپراطوری روم با شتر منتقل می کرده اند . تولید کرم ابریشم در خراسان ، مازندران و گیلان نیز در اثر ارتباطات فوق در طی قرون متمادی پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخیر رو به انحطاط گذارده است . شترهائی که در قافله های جاده ابریشم در حرکت بوده اند ، از نژاد شتر دو کوهانه بوده و سم های مقاومی برای زمین های سنگلاخ داشته اند . همچنین به علت پشم و کرک زیادی که در بدن داشته اند ، در هوای سرد و باد و طوفان هائی که معمولاً در مناطق کویری مغولستان و دامنه کوههای هیمالیا وجود داشته ، حفاظت می شده اند .
 در روایات تاریخی آمده است ، که قبل از اینکه اعراب مسلمان سرزمین ماوراءالنهر را فتح نمایند در این سرزمین سکه هائی بنام سکه های خوارزمی رواج داشته است که برخی از این سکه ها دارای نقوش آتشکده و تصاویر پادشاهان وبر برخی دیگر تصویر شتری نقش بسته بود که به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روی این سکه ها می تواند ما را از اهمیت این دام در زندگی روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا که نگارندگان مطلع اند در میان سکه های باستانی بغیر از سکه های خوارزمی ، سکه دیگری یافت نشده است که نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .
در افسانه ها آمده است هنگامی که نادر شاه افشار به قصد تسخیر هندوستان عازم آن دیار بود ، با لشگری انبوه از فیل سواران مواجه گردید، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت کرد و عاقبت الامر دستور داد که شتران لشکرش را جمع آوری نمایند و بر پشت آنان هیمه ای بست و دستور داد که آن هیمه را آتش زدند و بدین گونه بود که شتران نادر شاه از آتش ترسیدند وبه سوی لشکر هند رم کردند وفیل ها نیز با دید شترهایی که بر پشت خود آتش حمل می کردند به نوبه خود رم کردند ولشکریان هند را زیر دست وپای خود له کردند واین امر باعث شد که هندیان متحمل شکست بزرگی گردیدند.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ، شترهای بلوچستان و کرمان در ژاندارمری جهت حمل و نقل افراد و وسایل بکار می رفته است و ما در ایران دارای هنگ های شتر سوار بوده ایم ، بطوریکه در سال 1319 بیماری سورا تلفات زیادی به هنگ 11 جماز مکران وارد آورد و همچنین در اوایل تاسیس اداره پست در ایران ، در مناطق دور دست و صعب العبور کویری از شتران برای حمل بسته های پستی استفاده می شده است ، و تا همین چند دهه قبل شترهای ورامین و کرج نیز بخصوص در تابستان ، میوه تهران را از مزارع به بازارها و میدان های جنوب شهر منتقل می کردند.
بنابر گزارشات وزارت کشاورزی تعداد شتر در سال 1354 به 300000نفر می رسیده است که این تعداد به تدریج رو به کاهش کذارده و اکنون به کمتر از 140000 نفر رسیده است. در ایران سه نژاد شتر وجود دارد که عبارتند از : نژاد شتر های دو کوهانه ، یک کوهانه و آمیخته که این نژادها دارای تیره های متعددی اند و در این مقاله اقدام به بررسی این تیره ها شده است .


اولاد-نژاد دوکوهانه :
همانطور که می دانیم نواحی گسترش و پراکندگی شتر دو کوهانه بیشتر در آسیای مرکزی ، چین ، مغولستان و افغانستان و به میزان کمتر ایران و ترکیه می باشد . تعداد این شتران در ایران بسیار اندک است و فقط در استان آذر بایجان شرقی و اردبیل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوری شده نشان می دهد که شتر های دو کوهانه از چهار سالگی برای کار مناسب بوده و تا سن 20 سالگی و گاهی 25 سالگی از آنها کار کشیده می شود . متوسط باری را که آنها می توانند حمل کنند 100 تا 150 کیلوگرم است که این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را که باید طی نمایند بستگی دارد . معمولاً مسافت های بین 5-15 کیلومتر را کوتاه و مسافت های بین 30-45 و گاهی 60 کیلومتر را طولانی می گویند . در مسافتهای کوتاه می توان مقدار بار را تا 250 و حتی 300 کیلوگرم افزایش داد .
میزان شیر شتر های دو کوهانه در آذربایجان علاوه بر شیری که در اختیار بچه شتر در حد سیری قرار می گیرد در یک دوره 16 تا18 ماه شیرواری 100 کیلوگرم و بندرت به 300 کیلوگرم می رسد.

در ایران ما دو گونه شتر دو کوهانه داریم که عبارتند از :
1- شتر دو کوهانه پا بلند .
2- شتر دو کوهانه پا کوتاه .


1 .شتر دو کوهانه پا بلند :
پراکندگی این نژاد بیشتر در استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی مخصوصا در دشت مغان است . این شتران بیشتر برای حمل بار در مناطق سرد و خشک بکار می روند .رنگ پوست و پشم آنها اکثراً قهوه ای و قهوه ای تیره است و در زمستان تقریبا برنگ قرمز در می آید .اندازه پشم تولیدی آنها بیشتر از پشم شتران یک کوهانه ، و میزان پشم در بالای دستها ، زیر گردن و بالای گردن بیشتر از سایر جاهای بدن است .میزان تولید پشم نژاد پا بلند کمتر از میزان تولید پشم نژاد پا کوتاه است . خصوصیات این نژاد عبارتد از : داشتن دو کوهان گرد و برجسته متمایز است که کوهان اول بر روی استخوان خاجی قرار داد . قسمت بالای این کوهانها نیز پوشیده از پشم های بلند است . که رنگ آنها معمولا ً تیره تر از رنگ پشم سایر اجزای بدن است ، این شتران همچنین دارای گردنی ستبر و قوی می باشند که آنان را برای حمل بار یاری می دهد ، ستون فقرات پوشیده از گوشت است (کوهان ها در مقایسه با کوهان های شتران پا کوتاه ، از یکدیگر فاصله بیشتری دارند.) پاها کشیده و بلند است ، و دست ها کوچکتر از پاها بوده و قسمت بالائی آن ها پوشیده از پشم انبوه است . این شتران توسط عشایر « ایل سون » نگهداری می شوند .آمار دقیقی از آنان در دست نیست و تعدادشان در حدود 40 نفر شتر است .

2- شتردوکوهانه پاکوتاه :
این نژاد نیز در استان های اردبیل و آذربایجان شرقی وجود دارد ، رنگ پشم آنها قهوه ای و قهوه ای تیره است . میزان تولید پشم آن ها بیشتر از نژاد پابلند است . این نژاد نیز در دشت مغان و در نزد عشایر «ایل سون » نگهداری می شود . از این نژاد نیز برای بارکشی استفاده می شود . تعدادشان بسیار اندک است و در حدود 30-40 نفر است.میزان گوشت آنان با میزان گوشت پابلند مساوی است ، اما میزان تولید پشم آنان از میزان تولید پابلند بیشتر است ، پاهایشان در مقایسه یا در مقایسه یا نژاد پا بلند کوتاه تر است. ارتفاع این شتران در مقایسه با ارتفاع شتران پابلند کمتر است و کوهان ها در شتران پاکوتاه نزدیک به هم می باشند.

3 - نژاد شتر آمیخته :
شتر آمیخته شتری است که از تلاقی شترهای دوکوهانه ویک کوهانه بوجود می آید . این روش در کشورهای روسیه ، افغانستان ، ایران و ترکیه رواج دارد. نسل F1 حاصل از این تلاقی در کشورهای مختلف بنام های گوناگون خوانده می شوند . مثلا در ترکیه تولو Tulu ، در عربستان سعودی ماجن Majen ، در ترکمنستان اینر Iner ، و در قزاقستان بوتوآر Bertuar گفته می شود . در ایران نیز ، نسل F1 چنانچه شتر نر بود به آن بوغور Boghor و چنانچه ماده بود هاچامایا Hachamaia نامیده می شود . بطور کلی نسل F1 از این نوع تلاقی اکثراً بزرگتر و سنگین تر از پدر و مادر خود می باشند.چنانکه بلندی آنها به 23/2 متر و وزن بدن به 900تا950 کیلوگرم می رسد. بدین جهت بیشتر از آنها برای بارکشی و شخم زنی استفاده می شود . کار با آنها آسان تر است چون آنها صبور تر بوده و همچنین این شتران زودتر از شتران یک کوهانه و دو کوهانه بالغ می شوند.
نسل F1 را اگر با شتر نر دو کوهانه آمیزش دهند حاصل آن شتر دو کوهانه خواهد بود که تنبل ، کودن ، ضعیف و غیر طبیعی ( آنورمال )است ، بدین جهت از تلاقی نسل F1 به بعد توصیه نمی شود . تعداد شترهای آمیخته در حدود 200 نفر شتر است.
شتر آمیخته دامی است پر قدرت که بوسیله پالان مورد استفاده قرار گرفته من حیث المجموع خوش اندام بوده و سر کوچک بی نهایت ظریف ، سر و گردن کوتاه خیلی کشیده ، دم کوتاه ، کرک های دراز و مجعد روی پیشانی و قفا ، و زیر چانه دارد و لب تحتانی و سر و گردن و سینه و ساعد و دم آن کشیده است ، و همانطور که گفته شد این شتران ، شترانی چاق و سنگین هستند که با ظرفیت کار شدید تناسب دارند.

نژاد یک کوهانه :
اکثریت شتران کشور را شتران یک کوهانه تشکیل می دهند که این شتران در چهارده استان کشور پراکنده اند، که این استانها عبارتند از سیستان و بلوچستان ، خراسان، یزد ،کرمان ، گلستان سمنان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس ، خوزستان ، اصفهان و آذر بایجان شرقی ، اردبیل و قم که از این میان بالاترین تعداد شتران در دو استان سیستان و بلوچستان و خراسان وجود دارد . شتران یک کوهانه ایران دارای تیره های مختلفی اند که ما در اینجا به بررسی این تیره ها بصورت اجمالی می پردازیم .


1- شتر ترکمن :
شتر یک کوهانه با چثه ای قوی است که جزو شتران شیری می باشد بیشتر در منطقه ترکمن صحرا ، گرگان و گنبد و شمال استان خراسان پراکنده اند و جمعیت آن در حدود 3300 نفر می باشد . شتر ترکمنی ز لحاظ سواری نیز مورد استفاده قرار می گیرد حد متوسط بار برای شترهای متوسط الجثه 140 کیلوگرم است که می تواند آن را روزانه تا مسافت 35- 45 کیلومترحمل کند.ترکمن ها شتر را به اسامی متفاوتی می خوانند :بارگار ، ارونا ، لوک، مایا، کایونف بلخی ، نرجا و غیره . رنگ شتر تر کمن معمولا ً از قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره است. پشم آن تا حدودی مجعد است که این صفت آن را از سایر شترها متمایز می سازد . در گذشته های نه چندان دور ، تجار شتر آذر بایجانی به منطقه تر کمن صحرا می رفتند و این شترها را از ترکمن ها می خریدند و به شاهرود و سایر شهر ها می بردند . به همین جهت است که تعداد اندکی از این شتر ها در آذربایجان شرقی نیز دیده شده اند . پشم شتر تر کمن را هر سال در بهار می چینند و پشم چینی کار مردان ترکمن است . براساس آمار اداره کشاورزی گنبد کاووس (1364) تعداد شتران ترکمن در حدود 3000 نفر بوده است که از این تعداد هزار نفر در حومه گنبد کاووس و هزار و سیصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در « داشلی برون » بوده است . در طی بررسی هائی که گوکلانی (1366) بر روی شتر ترکمن نموده است اظهار می دارد که اسدیته شیر این شتران (21/0 %) وزن مخصوص آن (1031) میزان چربی آن (16/4 %) میزان لاکتوز (24/4 %) ماده خشک(38/12%) خاکستر (77/0 %) و پروتئین (9/2 %) بوده است . میانگین طول بدن شتران ترکمن 145 سانتیمتر و میانگین ارتفاع بدن 175سانتیمتر ، و میانگین دور سینه 189سانتیمتر و میانگین عمق سینه 83 سانتیمتر و میانگین تولید سالیانه کرک در حدود دو کیلوگرم و میانگین لاشه کشتار شده 187 کیلو گرم و میانگین وزن دیلاقهای متولد شده 23 کیلو گرم است .



2- شتران بلوچی
این شتران جزو نژاد گوشتی شیری هستند و در سطح استان سیستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان ، خاش ، ایرانشهر و چابهار پراکنده اند ، این شتران کم پشم هستند و حهت بارکشی و سواری نیز از آنها استفاده می شود و بسیاری از کالاهای قاچاق توسط این حیوان بین مرزنشینان دو کشور ایران و پاکستان رد و بدل می گرددو با توجه به اینکه قیمت شتر در این منطقه پائین تر از قیمت آن در بسیاری از استانهای دیگر است به همین جهت بسیاری از تجار چوبدار اقدام به خرید این شتران نموده و جهت کشتار ، این شتران را به استانهای خراسان ، اصفهان و یزد ، تهران و قم و سمنان می برند .

3- شتر بندری
این شتر جزو شتران سواری و بارکش است ، که نامهای رواحیه ، جماز ، و پرنده نیز نامیده می شود این شتران کم پشم ، لاغرو بسیار تندرو هستند و ساعتی 35-45 کیلو متر طی طریق می کنند .این تیپ شتران بیشتر در استانهای هرمزان ، کرمان ، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراکنده شده اند .شترهای بندری سبک وزن (نر بالغ حدود 600 و ماده بالغ حدود 400 کیلوگرم ) با بدن کشیده و پاهای بلند و استخوانهای آنها در عین قوی بودن چندان ضخیم نمی باشد . سر بطور نسبی کوچک پیشانی برجسته ، گردن باریک ، کوتاه و عضلانی بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبی دارد .قسمت عقب بدن کوتاه ، عضلانی و شیب دار است . رانها فشرده و عضلانی بوده و با مشاهده از عقب زیاد فاصله ندارند . پوست نازک و موهای کوتاه و فشرده دارند .

4- شتر کلکوئی
منطقه اصلی محل زیست این شتر استان فارس بوده است ، و در حدود دویست سال پیش با ایل کلکوئی از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از این شتران قبلا جهت بارکشی و سواره در ارتش استفاده می شد و هنگی بنام شتران جماز وجود داشت که در حقیقت بخش سواری نظام ارتش را تشکیل می داد . و ایل کلکوئی وظیفه نگهداری این شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشی هنگ شتران جماز و گرایش افراد ایل کلکوئی به شهرنشینی تعداد شتران این ایل روز به روز کاهش گذاشت و اکنون گله های پراکنده از این شتران در کویر قم ، و مسیله تا دریاچه نمک پراکنده اند . وزن نر بالغ 800 کیلورم و ماده بالغ حدود 600 کیلوگرم است و ارتفاع نرها حدود 1888 سانتیمتر است و حدود 1500 نفر از این نژاد بطور ناخالص وجود دارد .

منبع :
ماهنامه مزرعه ، شماره 11 ، بهمن واسفتد 1376 ، ص73 - 78