آموزش و هنر در ارمنستان غربی

 آموزش در ارمنستان غربی پیش از نژادکشی ارمنیان

در قرن نوزدهم میلادی و خصوصاً، پس از تصویب قانون اساسی ملی، ارمنیان ارمنستان غربی اقدام به سازماندهی امور داخلی خود از جمله تحصیل و تدوین آییننامۀ مربوط به امور تحصیلی کردند. از آنجایی که موانع بسیار زیادی در این راه وجود داشت محقق ساختن این امر کاری توانفرسا بود که نیاز به همت و پشتکار فراوان داشت.

در این قرن امپراتوری عثمانی اجازۀ تأسیس مدارس را با کارشکنی و ایجاد موانع بسیار صادر میکرد. با وجود مشکلات فراوان و سختی کار از 1790م مدارس ارمنیان یکی پس از دیگری تأسیس شدند و شروع به فعالیت کردند. اولین مدرسۀ ارمنیان، در 1790م، در استانبول و با کمکهای مالی کلیسا و افراد خیر تأسیس شد و بالاخره در 1866م، در استانبول، 64 مدرسه و مؤسسۀ علمی خاص ارمنیان وجود داشت(32مدرسۀ پسرانه و 14 مدرسۀ دخترانه). تعداد شاگردان پسر4,700نفر، تعداد شاگردان دختر 1,472نفر و تعداد معلمان 142 نفر بود. از نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، ارمنیان اقدام به تأسیس مدارسی مختلط در تمام نقاط ارمنستان غربی و حتی روستاهای دورافتاده کردند.

تأسیس مدارس و پیشرفت علم و دانش در ارمنستان غربی حاصل تلاشهای عدهای جوان ترقیخواه و آیندهنگر بود که منجر به سازماندهی اتحادیههایی با هدف اصلی تأسیس مدارس و ترویج علم و دانش در نقاط مختلف ارمنستان غربی شد. برخی از این انجمنها عبارت بودند از:

ـ انجمن ملی ارمنیان، که در 1846م، به همت شاگردان مدسۀ عالی مُراد رافائلیان تأسیس شد.

ـ انجمن سئونیاتس، در ازمیر.

ـ انجمن جاننثار، در قسطنطنیه.

ـ انجمن سنکریمیان، در سباستیا.

ـ انجمن دوستداران علم، در بروسا.

ـ انجمنهای سمباتیان و روحپرور، در خاربرد.

ـ انجمن جاننثار، در حوسینیک.

ـ انجمنهای دوستداران علم و دوستداران ملت، در مِزره.

ـ انجمن وارتانیان، آموزشگاه آراراتیان و انجمن دوستداران مدرسه، در چمشکاتزاگ.

ـ انجمنهای آرتزینیان، دوستداران علم، دوستداران مطالعه و سیساکان، در ارزروم.

مبلغان مسیحی ساکن ترکیه نیز تأثیر بسیار زیادی در ترویج و گسترش آموزش و پیشرفت علم و دانش در ارمنستان غربی داشتند. آنها از بدو ورود به ترکیه تعداد زیادی کودکستان، مراکز پیشدبستانی و مدارس مختلط تأسیس کردند. به این ترتیب، دگراندیشی نیز متداول شد. بسیاری از فارغالتحصیلان این مدارس موفق به ادامۀ تحصیل در اروپا شدند و پس از پایان تحصیل وبازگشت به وطن به کار تعلیم و تربیت پرداختند.

مطابق آمار ارائه شده از طرف هیئت آموزشی مرکزی، در سالهای 1901 و 1902م، در سراسر امپراتوری عثمانی، 803 مدرسه با 81,208 دانشآموز و 2,088 معلم فعال بودهاند که از این تعداد 441 مدرسه با 29,371 شاگرد پسر، 7,772 شاگرد دختر و 921 معلم در ارمنستان غربی قرار داشتند.لازم به ذکر است که این آمار تنها مربوط به مؤسسات علمی وابسته به کلیسای حواری ارمنستان است و پیروان کلیساهای دیگر را شامل نمیشود. مدارس خصوصی و مدارسی با زبانهای خارجی نیز وجود داشتهاند که در این آمار لحاظ نشدهاند.در آمار فوق، همچنین، هیچ اشارهای به مدارس تأسیس شده در محلههای مختلف قسطنطنیه نشده است.

به طور خلاصه، میتوان گفت که تا شروع جنگ جهانی اول حدود 1,996 مدرسۀ ارمنیزبان با 173,022 نفر شاگرد در امپراتوری عثمانی فعال بودهاند و فقط در ارمنستان غربی 1,251 مدرسه و مؤسسۀ علمی و حدود 7,6548 دانشآموز وجود داشته است.

موسیقی در ارمنستان غربی پیش از نژادکشی ارمنیان

در اوایل قرن نوزدهم میلادی موسیقی در ارمنستان غربی و کل امپرتوری عثمانی در قبضۀ خوانندگان و نوازندگان دورهگرد بود. آنها آهنگها و نواهای منتقل شده از نسلهای پیش را، که به صورت شفاهی در بین مردم مرسوم شده بود، حفظ و اجرا میکردند. در آن زمان، امپراتوری عثمانی کلاً فاقد هنر موسیقی به صورت کنسرواتوار و هنرستان یا گروههایی منظم دارای آییننامه و اساسنامه بود.

اولین گروههای موسیقی در ارمنستان غربی، در قرن نوزدهم میلادی، به دست کاراپت پاپازیان، رهبر ارکستر، آهنگساز و ترانهسرای معروف ارمنی، تشکیل شد. پاپازیان تحصیلات خود را در ایتالیا گذرانده و آمادگی و مهارت کافی را برای رهبری ارکستر سمفونیک و ارکسترهای مجلسی کسب کرده بود. او اولین گروههای موسیقی، مخصوصاً، موسیقی تئاتر و نمایشنامههای موزیکال را در ارمنستان غربی پایه نهاد. پاپازیان رفته رفته به چنان معروفیتی دست یافت که کشورهای مختلف اروپایی از او برای رهبری ارکسترهای بزرگ دعوت به همکاری میکردند. به همت کاراپت پاپازیان هنر موسیقی در امپراتوری عثمانی رسمیت یافت و علاقهمندان بسیاری در صدد آموختن آن برآمدند.

کسب اطلاعات لازم و تحصیل در رشتۀ موسیقی در بین اقشار مختلف سبب به وجود آمدن مجلات و نشریههای خاص این هنر شد. اولین نشریه از این نوع کنار آرِولیان (چنگ شرقی) نام داشت که در 1858م منتشر شد. از آنجایی که این نشریه اولین نشریۀ تخصصی در زمینۀ موسیقی، در امپراتوری عثمانی، بود از اهمیت خاصی برخوردار است. این نشریه با نت های مرسوم در اروپا انتشار مییافت. در 1861م، نشریۀ دیگری با نام کنار هایکاکان(چنگ ارمنی) منتشر و منجر به تشکیل گروهی به همین نام شد. موسیقی دان بزرگ دیگری به نام نیکوقوس تاشچیان با کمک برادر خود، هاکوپ تاشچیان، در 1875م، نشریه ای به نام نواگ عثمانیان (ترانه های عثمانی) منتشر کرد. تاشچیان در ادامۀ فعالیت خود به تعلیم و ترویج موسیقی محلی و شرقی از طریق آموزش پیانو و سایر آلات موسیقی اروپایی پرداخت.

اولین اُپرتها، اُپراها و تئاترهای موزیکال در قسطنطنیه به دست ارمنیان تأسیس شدند. اهمیت این گروهها بسیار زیاد است چرا که اولین گروههای موزیکال در کلِ شرق نزدیک بودند.

در مورد هنر موسیقی و ترویج آن در امپراتوری عثمانی نمیتوان نقش تیگران چوخاجیان را نادیده گرفت. چوخاجیان، که تحصیلات خود را در اروپا به پایان رسانده بود، از اولین رهبران ارکستر امپراتوری عثمانی محسوب میشود. او ژانرهای مختلف و سخت موسیقی را با استادی و مهارت کامل آموخته و به خاطر سپرده بود. وی گروههایی چند صدایی تشکیل داده بود و با مهارت کامل آنها را رهبری میکرد. محمود راغب در یکی از نوشتههای خود اشاره میکند که چوخاجیان اولین موسیقیدان و رهبری بود که موسیقی ترکیه را با موسیقی اروپایی درهم آمیخت.

در ارمنستان غربی به غیر از موسیقیدانان و رهبران بزرگی که به فعالیتهای موسیقایی مشغول بودند اشخاص بسیاری نیز وجود داشتند که به کار ساخت آلات مختلف موسیقی میپرداختند. از استادان معروف در این زمینه میتوان به کِروبه زیلچیان (1830 ـ1910م) اشاره کرد که در ساخت سنج استاد بود و کارخانۀ مخصوصی برای این منظور تأسیس کرده بود. وی در کار خود از معروفیتی جهانی برخوردار بود. سنجهای ساخت او حتی در بین انواع اروپایی آن بهترین بود. صدای دلنواز و استقامت سنجهای زیلچیان بسیار عالی بود و در نمایشگاههای بسیاری برندۀ جایزه و نشانهای مختلف شد.

ترویج موسیقی و آموزش آن و علاقهای که مردم برای آموختن این هنر از خود نشان میدادند سبب تشکیل گروههای بسیاری در سراسر امپراتوری عثمانی شد. کلیۀ مدارس ارمنیزبان، موسیقی را در برنامۀ درسی خود گنجاندند و موسیقیدانان با استعداد و هنرمند بسیاری در این مدارس تربیت شدند. بسیاری از شاگردان این مدارس برای توسعۀ علم و هنر موسیقی به کشورهای اروپایی رفتند و پس از تکمیل تحصیلات به وطن بازگشتند.

همزمان با شروع جنگ جهانی اول ترکهای جوان نیت و برنامۀ از پیش طراحی شدۀ خود را مبنی بر قتلعام ارمنیان و تخلیۀ آنان از سرزمینهای پدری به اجرا گذاشتند. در همین زمان موسیقیدانان ارمنی بسیاری نیز به سرنوشت سایر هموطنان خود دچار شدند و در زمرۀ شهدای نژادکشی ارمنیان درآمدند.