Wewnętrzne zróżnicowanie językowe i kulturowe Kaszubi sami dostrzegają w tworzonych licznych nazwach podgrup etnicznych. Nazwy te wywodzą się: z topografii (Kaszuby, Lesacy, Zabory), od właściwości mowy (Bylacy, Gachy, Krubanie, Słowińcy), od zajęć (np. Rybacy wobec Konicy, inaczej Gburzy), od ubioru (Kabatcy, Mucnicy), od stanu społecznego (np. Parciana Szlachta) itd. Bylacy na pn.-wsch. bylaczą, tj. wymawiają ł jak l (np. bél, bëla, pol. był, była); Półbylacy, inaczej Leżcy na pn.-zach., używający gwary żarnowskiej, częściowo bylaczą (por. leżka, pol. łyżka); Józcy na śr.-zach. mówią gwarą sierakowicką; Lesacy na śr.-wsch. gwarą lesacką; Gachy na pd.-zach. gwarą gachowską; Zaboraki, Zaboracy lub Krubanie na pd.-wsch. gwarą zaborską lub krubańską. Wymarli Słowińcy nad jez. Gardno i Łebsko używali gwary słowińskiej, a Kabatkowie w parafii Cecenowo i Główczyce gwary kabackiej.

Kaszubi są dziś przeważnie dwujęzyczni. W okresie zaborów (1772-1918) byli nawet trójjęzyczni: w domu i z sąsiadami mówili po kaszubsku, w kościele (nauka religii, spowiedź, modlitwy, pieśni) po polsku, w szkołach i urzędach literacką niemczyzną; dawniej w kontaktach z osadnikami niemieckimi poznawali dolnoniemieckie gwary.

Elity kaszubskie rozwijają się już 150 lat, starając się (np. Hieronim Derdowski, Aleksander Majkowski) pogodzić to z dominacją oficjalnego języka polskiego w życiu publicznym (w kościele nawet w okresie zaboru), państwowości polskiej (czy pruskiej do 1918 r.) i atrakcyjniejszą kulturą polską. W ewolucji kaszubszczyzny literackiej wyróżnić można pięć okresów, związanych z grupami pisarskimi i charakterystycznymi sposobami podejścia do języka i jego wzbogacania, a także stosunkiem do pisowni: 1. Ceynowy, 2. Derdowskiego, 3. Młodokaszubów i Sychty, 4. Zrzeszeńców. 5. pisarzy po II wojnie światowej.

Ceynowa uznał kaszubszczyznę za odrębny język, używając go jako środek piśmiennictwa i literatury. Język pism Ceynowy pokrywa się w dużej mierze z mową jego wsi rodzinnej Sławoszyno (Puckie), ale ogólnie reprezentuje mowę wykształconego na polskich wzorach językowych kaszubskiego inteligenta, który z literackiej polszczyzny przechodzi na swoją mowę rodzinną. Niektóre północnokaszubskIe znamiona lokalne u niego pozostały, zwłaszcza słownikowe, równoważone jednak licznymi polonizmami, gdy samej kaszubskości dowodzi własna pisownia, niwelująca - jak każda ortografia - wiele osobliwości fonetycznych.

Model Derdowskiego wraz z zakresem funkcjonowania przejął zrazu Majkowski (1899), ale zarzucił go w Remusie, tworząc dlań nowy język, bliski już Zrzeszeńcom. Młodokaszubi w formowaniu odmiany ogólnej kaszubszczyzny wyzyskali doświadczenia Ceynowy i Derdowskiego, co widać w pisowni, pozostającej jakby w połowie drogi między całkowicie kaszubską pisownią Ceynowy a całkiem zgodną z polszczyzną pisownią Derdowskiego; odrębne litery stosowali dla uniknięcia dwuznaczności (np. jem: jém: jim), jak potem Zrzeszeńcy. W ich języku literackim znać jeszcze cechy kaszubszczyzny domowej. Tylko Majkowski - pod wpływem radykalniejszych Zrzeszeńców - stworzył język niezależny od kaszubszczyzny mówionej określonych stron. Dominują u niego cechy kaszubszczyzny na południowy zachód od Kartuz i okolic Kościerzyny, celowo przez pisarza wzbogacane o właściwości innych okolic.

Aleksander Labuda pisał: "Nie jeden dialekt, ale wszystkie właściwości wszystkich dialektów powinna uwzględniać literacka kaszubszczyzna" (1939). Trepczyk dodawał: "A przecież kaszubszczyzna nie jest żadną popsutą gwarą polską czy upstrzoną niemczyzną, lecz oryginalną mową słowiańską [...]. Każdym utworem staram się podkreślać charakterystyczne właściwości [..]. Dobieram słownictwo wyłącznie kaszubskie, aby uchronić je od zapomnienia [...]" (Moje życie). Odnotować warto zastosowani

Odnotować warto zastosowania kaszubszczyzny w nowych sferach, mianowicie w liturgii, np. przekłady Biblii Gołąbka (język młodych) i Gruczy (język Zrzeszeńców), kazania ks. Mariana Miotka Swiętim turę starków [Święta drogą przodków] wydane w 1991 r., zdradzające kaszubszczyznę sianowską, i ks. Jana Walkusza Sztrądę słowa (1996 r.), związane z dorocznym chmieleńskim konkursem "Rodny mowë", zabarwione gwarą stężycką, ale wzorowane na języku Zrzeszeńców. Ukazał się modlitewnik Më trzimómë z Boga (1998). Kaszubszczyznę słyszy się w radiu, m.in. audycja "Na bôtach ë w borach" [Na łodziach i w borach], i w telewizji, np. magazyn "Rodnô zemia" [Ojczysta ziemia]. Uczy się jej w kilku szkołach, np. w Głodnicy i Rębie. Krzewi ją konkurs literacki im. J. Drzeżdżona (Wejherowo) i nobilitują msze święte po kaszubsku.

Język pisarzy kaszubskich, zależny po części od okresu ich twórczości, a więc różny w poszczególnych utworach, np. Majkowskiego Jak w Koscérznie koscelnygo obrele... (1899) i Żëcô i przigodë Remusa (1938), wykazuje wyzyskanie przez nich właściwości swej gwary macierzystej. Pośrednio można mówić, od Ceynowy poczynając, o różnym stopniu tzw. normalizacji (unormowania) kaszubszczyzny jako języka literackiego, najpierw na podłożu gwarowym północnokaszubskim (Ceynowa), potem bardziej południowokaszubskim, ale z wykorzystaniem cech centralnych Kaszub (np. Derdowski, Majkowski), następnie znowuż jawnie północnym (np. Budzisz) lub tylko rzekomo północnym, bo faktycznie bardziej centralnym u Zrzeszeńców (np. Trepczyk).

Kaszubszczyzna charakteryzująca się przewagą i znacznym ujednostajnieniem choćby części wymienionych znamion - przy jednoczesnym braku wybitnie lokalnych - wykazywać będzie większe lub mniejsze oddalenie od konkretnej kaszubszczyzny mówionej i zbliżenie do polszczyzny. W dziejach kaszubszczyzny (literackiej) język polski pełnił podobną -pozytywną i negatywną - rolę jak kiedyś łacina w formowaniu polszczyzny; jej unifikujący wpływ wzmacniają takie instytucje, jak: Kościół, administracja, szkoła (oświata), piśmiennictwo (druk).

Dwa są główne składniki literatury: 1. otaczająca rzeczywistość, środowisko, a w nim m.in. jego kultura duchowa (tradycja i literackie przekazy ustne, tj. folklor); 2. inspiracje zewnętrzne: a) treściowe i formalne, nakładające się na treści i formy lokalne (z tradycją); b) nowe, dopełniające i nadające literaturze szczególne funkcje.

Kultura kaszubska istnieje wieki, ale "kwalifikowaną" literaturę piękną zaczęli uprawiać dopiero Młodokaszubi, choć były próby wcześniejsze. Głównym składnikiem tej literatury jest kaszubszczyzna (mowa), a dzieje kaszubskiego piśmiennictwa to zarazem historia walki nie tylko z germanizacją i o przetrwanie mowy starków, lecz także walki o przekształcanie jej w odmianę ogólną, język kaszubski.

Uwaga: Szerzej niż tutaj o kaszubskim piśmiennictwie zob.: Andrzej Bukowski. Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny (1950), J. Drzeżdżon. Piętno Smętka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920-1939 (1973); tegoż: Współczesna literatura kaszubska 1945-1980 (1986); Ferdinand Neureiter, Histona literatury kaszubskiej (1982).

Z pismem "Kleka" (1937-39), mającym wymowny podtytuł: Tygodnik Wielkiego Pomorza, złączyli się m.in.: Leon Roppel (ps. Piętów Tóna) (1912-78) z Wejherowa, Józef Ceynowa (1905-91) z Połczyna i Paweł Szefka (1910-92) ze Strzebielina; wszyscy z północy. Debiutowali w połowie lat trzydziestych. Ideowo i językowo stali w opozycji do Zrzeszeńców, a związał się z nimi Franciszek Sędzicki.

Najpłodniejszy był germanista Roppel, którego wiersze zebrano w książce Nasze stronë (1955; razem z Janem Piepką) i pośmiertnym tomiku Z piesnią do Cebie jidzema. Mateńko (1988). Tworzył widowiska sceniczne (1948-49) i opowiadania Na jantôrowym brzegu (1939), zbierał pieśni, powiedzonka, przysłowia (Z księgi mądrości Morzan 1965) i zagadki, np. Orzechë do ucechë (1956). Tłumaczony był na angielski, japoński, łużycki, niemiecki i słowacki. Wydał m.in. ongiś ważną antologię Ma jesma od morza. Poezja iprozapoka-szubsku o morzu (1963), obejmującą utwory wielu pisarzy.

J. Ceynowa uprawiał poezję zaangażowaną, np. tomik Z Tatczëznë (1981), poemat epicki Rzeź Kaszëbów w Gduńsku (1938) czy Kępnowsczi zôpis naszą zwélą [podwaliną] (1975) i prozę, np. Urënamle [Zapasy pasterzy]. Powiôstczi z komudnëch [chmurnych] lat (1982), m.in. dla dzieci i młodzieży, np. Skarb i moc. Bajki puckie (1975), Bursztinowé serce (1981). W wierszu Mowa mojô czytamy: "Chcelë téż i ce ugrędzëc,/ wcesnąc w grób, jak Słowińców ksędżi święté,/ le të sę skarszniła, wielgorodnô,/ rozpolëła taczié wide, że uczałi w podzéw wpadlë,/ pokazëjąc twoje skarbë światu.../ I buszny jem,/ że mojô jes, /że ce mogę wielëc". Znana jest jego Rëbackô piesniô. "Jô jem rëbôk z prapradżada..." Niekiedy oddawał bylaczenie. Pisał też po polsku.

Niektórzy twórcy uprawiali ich więcej, np. Młodokaszubi i Rompski. Roppel czy Piepka, a ze współczesnych Janke.

Liryka była najpopularniejsza, co pokazują m.in.: Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej (1973) czy Swięti dzél dësze. Antologia kaszubskiej poezji religijnej (1981) i kilkadziesiąt tomików wierszy. Najbardziej utalentowani lirycy to np. Karnowski, Heyke, Trepczyk, Rompski, Nagel, Pestka, Janke, Walkusz; czterej ostatni tworzą szczególnie wiersz rymowany lub biały, zbliżony do współczesnego polskiego. Bieszk uprawiał sonet. Ludowy charakter posiada poezja Selina i Okonia, silnie związana z folklorem i muzyką. Tematy liryki: miłość do tatczëznë i mowy rodzinnej jako daru od Boga i składnika tożsamości (o tym wiersze i wstęp Jerzego Sampa w Poezji rodnej mowy), żal z zanikania kaszubskości i budzenie się Kaszub (np. tomik Odecknienié Trepczyka), (pre)historia i bohaterska przeszłość czy kaszubska mitologia, przestrogi, przyroda i krajobraz, morze, sprawy osobiste, miłość erotyczna (Heyke). Temat ostatniej wojny pojawia się dość rzadko, m.in. w tomiku Rompskiego Pomión zwonów, poezje i fragmenty prozy - nie tylko po kaszubsku -z tego zakresu przynosi tomik Piaśnica (1971, 1984), nadto wspomnienia Fikusa Pojmeńczicë czy np. dialektyzowana proza Necla (np. Wolność i niewola) i Piepki (np. Hanesk).

Teksty poetyckie dla dzieci tworzyli: Trepczyk Ukłôdk dlô dzôtk (1975), Piepka Moja kotka - mój kot (1983), Janke Żużónka jak mrzónka. Kołysanka z marzeń (1984) i Krôjczi pôjczi. Wiérztczi dlô dzecy (1995, wyd. 2. z ilustracjami 1997); Nagel poza wierszami Szadi Władi (1983) też pisał prozę Nënka Roda [Natura] i ji dzôtczi (1977), Cëdowny wzérnik [telewizor] (1979) i Dzéwczę i krôsnięta (1988), tłumaczone na polski.

Epikę reprezentuje m.in. poemat epicki Bojka o sodłatym (Na sztołt Derdowsciego) Karnowskiego (1913, druk 1939), ballada Dobrogost i Miłosława (1923-39) Heykego, opowiadanie wierszem Jôchim Czwaruch Sędzickiego, poemat historyczny Reknjica Labudy. Najpopularniejszy był felieton, uprawiany m.in. przez Budzisza, Nagla, Pestkę, Gołąbka czy Fikusa, ale najdłużej i z wielkim sukcesem tworzył go Labuda pt. Guczów Mack gôdô. Wyrosły z życia codziennego, aktualnych zagadnień politycznych, społecznych i językowych (np. Jazëk czë gwara) ośmiesza, gani i poucza, kończąc się wierszowaną pointą. Naśladowcą był Augustyn Hirsz (ps. Herszów Gust; 1921-93) z Pomieczyna, autor Felietónów posobnika [spadkobierca] Guczowégo Macka (1998), z podobieństwem obrazowania do Budzisza, którego opowiadania stanowiły dlań pomysł i wzorzec.

Prozę uprawialo m.in. Karnowski, Sowizdrzôł u Krëbanów i Krëbanë w labece (ok. 1920, druk 1981) i Heyke, Bardzeńskji vergle 1923. Szczytowymi osiągnięciami prozy są Majkowskiego Żëcë i przigodë Remusa (1938), Jankego Łiskawica (1988) i Drzeżdżona Dzwónnik (1979) i Twarz Smętka (1993). Nowe nazwiska i utwory przynosi publikacja Dërchôj [trwaj] królewiónko. Antologia dzysdniowi prozë kaszëbsczi (1996).

Szczególną pozycję zajmują dwaj prozaicy północni: Jan Bilot (1898-1940) z Osłonina i Alojzy Budzisz (1874-1934) ze Świecina, drukujący w pismach redagowanych przez Lorentza, np. "Przyjaciel Ludu Kaszubskiego" i "Bënë ë buten"; stąd względna jednolitość ich języka. Bilot uprawiał przede wszystkim opowiadanie, mniej humoreskę, baśń, podanie i legendę, Budzisz natomiast opowiadanie, facecję, anegdotę i humoreskę, tłumaczone na polski przez Drzeżdżona. Z Lorentzem związany był też Jan Patok (1886-1940) ze Strzelna, który spiał Fjigle gnjéżdżevskjich gburóv (1920) i pieśni Kopa szętopórk (1936). Zbierał poza tym opowieści, podania, anegdoty, zagadki, przysłowia, rymowanki, przepowiednie, zażegnania chorób itp.: część tłumaczył na polski Janke.

Wspomnieć należy także o gawędziarzach, jak: Edmund Konkolewski z Wiela i Jan Piepka. Gawędy rzadko bywały publikowane, np. Gadki Józefa Bruskiego (1979), mi.in na kasetach Józefa Roszmana czy z ostatnich konkursów w Wielu.

Niestety, wszystkie programy, jakie służą do tworzenia stron internetowych, a są nam dostępne, nie obsługują wszystkich liter z czcionki kaszubskiej. Stąd przepraszamy wszystkich tych, których razi brak pewnych znaków, a które zostały zastapione "normalnymi" literami, ale NAPRAWDĘ BARDZO się staraliśmy...

Część tekstu i mapy pochodzą z "Historia, Geografia, Język i Piśmiennictwo Kaszubów"