Znaczenie Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie dla ochrony narodowej świadomości oraz polskiej nauki i kultury w zjednoczonej Europie

Maria Kocójowa

Abstrakt

Poczucie tożsamości narodowej towarzyszyło i towarzyszy kolejnym pokoleniom Czapskich z linii białoruskiej mimo nacisków zaborców, a później komplikacji losów w związku z ostatnimi wojnami, lokującymi rodzinę poza rodzinnymi stronami koło Mińska na Białorusi, głównie w Krakowie i Warszawie, ale i w Anglii, Francji, Hiszpanii, Włoszech, Kanadzie i Argentynie. Upodobania kolekcjonerskie i chęć ochrony zbiorów spowodowały utworzenie w 1901 r. prywatnego Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie (obecnie ul. Piłsudskiego 10-12), od 1903 r. połączonego z Muzeum Narodowym w Krakowie. Po 2. wojnie światowej funkcje ekspozycyjne w wyodrębnionym, osobnym oddziale zostały zawieszone (z wyjątkiem kwerend i rzadkich czasowych wystaw i pokazywania obiektów w innych oddziałach, często bez podawania oryginalnej proweniencji zbiorów. W artykule przedstawiono przebieg działań związanych z rewitalizacją tej placówki od 1989 r. z udziałem Rodziny Czapskich, pracowników MNK, opinii społeczeństwa oraz wykorzystania nowych możliwości w Unii Europejskiej.

Wprowadzenie

Temat znaczenia kolekcji prywatnych na ziemiach polskich dla rozwoju kultury i nauki, zwłaszcza dla kształtowania zbiorowej świadomości narodowej, mimo obfitej literatury pozostał do dzisiaj daleki od wyczerpania¹. Opracowania z tego zakresu przynoszą wypełnianie białych plam badawczych oraz nowe naświetlenie wątków, szczególnie ważne dzisiaj w sytuacji jednoczącej się Europy, kiedy poczucie i uszanowanie tożsamości narodowej stanowi podstawę zbliżenia i współpracy, fundament budowania przyszłości.

Dokonania o znaczeniu patriotycznym w okresie zaborów, zainspirowały mnie do refleksji nad przetrwaniem znaczenia tych inicjatyw: sposobie kontynuowania, następstwami i rolą dla współczesności w wolnej Polsce po 1989 r. Zgodnie z zakresem długoletnich własnych badań naukowych wybrałam za przykład Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie [dalej Muzeum]. Zbiory te zostały zgromadzone na Białorusi w dominium rodzinnym Stańków koło Mińska na Białorusi, następnie przywiezione do Krakowa w 1895 r. z intencją utworzenia ośrodka dla ochrony i przyciągania innych kolekcji oraz promieniowania nauki i kultury polskiej. W realizacji idei tego Muzeum w 20. i 21 wieku docenić należy zgodność z przemyśleniami papieża Jana Pawła II, ukazanymi m.in. w jego pamiętnej książce Pamięć i tożsamość, specjalnie w rozdziałach: „Myśląc Ojczyzna...” oraz „Myśląc Europa...” (Kraków 2005, s. 65-126).

Arystokratyczna rodzina Hutten-Czapskich, o patriotycznych tradycjach senatorów polskich w okresie I Rzeczypospolitej, z urodzenia i koligacji była kosmopolityczna. Europa była dla niej wobec tego otwarta w naturalny sposób i to kilka wieków przed współczesnymi zabiegami o Unię Europejską. Praprawnuczka po kądzieli Emeryka Hutten-Czapskiego, twórcy muzeum nazwanego jego imieniem, obecnie posłanka do parlamentu europejskiego, m.in. organizatorka niezależnego serwisu prasowego w trakcie pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski - Róża Thun, potwierdziła te rodzinne konstatacje w nawiązaniu do narodowości męża: „ma paszport niemiecki, ale jego tożsamość jest znacznie szersza. Średniowieczne zamczysko Thunów stoi w okolicy Trydentu. Jednak cesarz Austrii osadził przodków w Czechach. Mój teść opuścił je dopiero po 2. wojnie światowej. Jak tu więc mówić o narodowości? Mój mąż pochodzi po prostu z Europy Środkowej. A moja cała rodzina pochodzi ze wschodu. Na przykład, zamieszkująca pod Mińskiem moja austriacka prababka [przyp. autorki: Józefa Thun zamężna za Jerzym Czapskim; mowa tu o Mińsku na Białorusi] Polskę widziała jako wartość zagrożoną przez zaborców, więc w duchu polskości wychowywała swoje dzieci” [przyp. autorki: te dzieci to m.in. oddani sprawie polskiej znani emigranci w Paryżu: malarz - Józef i pisarka - Maria Czapska ] [„Gazeta Krakowska” z 18.12.2009].

Hr. Emeryk Hutten-Czapski, mal. I.H. Schwarz, ok. 1863 r.

Projekt sentencji na gzyms główny w Muzeum hr. Czapskiego (Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej)

Przy całym myśleniu kryteriami epok, przynależnemu do nich kosmopolityzmowi warstwy arystokracji, przedstawiciele kolejnych pokoleń Czapskich dostarczyli przykłady nietuzinkowego dbania o polską tożsamość narodową, stanowiące o efektach tak ważnych dla kultury i nauki polskiej po 1989. Splendoru działaniom kolekcjonerskim dodał najbardziej znany z tej linii hr Emeryk Hutten-Czapski senior (1828-1896) [dalej Emeryk sen], który zaszczepił rodzinie ideę „Monumentis Patriae Naufragio Ereptis”[Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej] - zapisaną na frontonie budynku stworzonego Muzeum w Krakowie². Ta idea stała się zobowiązaniem dla potomków, skierowującym uwagę na Kraków. Jego rodzina - wdowa Elżbieta z Meyendorffów z Kurlandii (1833-1916) oraz synowie spadkobiercy (Karol 1860-1904, dziedzic Stańkowa) i Jerzy 1861-1930, dziedzic Przyłuk) dokończyli to dzieło po niespodziewanej śmierci fundatora. Prywatne Muzeum im. hr Emeryka Hutten-Czapskiego funkcjonowało z pożytkiem w latach 1902-1903 czyli do czasu, kiedy zostało podarowane Gminie M. Krakowa (reprezentantem rodziny był młodszy syn Jerzy z Przyłuk ze względu na chorobę brata). W rok później dzięki Feliksowi Koperze (1871-1952), „prawej ręce” Elżbiety Czapskiej w sprawach muzeum męża i autorowi katalogów tych zbiorów wydanych z opisów rękopiśmiennych Emeryka sen.³, równolegle długoletniemu dyrektorowi Muzeum Narodowego [dalej MNK], zostało przekazane pod opiekę tej instytucji, wówczas również należącej do Gminy M. Krakowa. W ramach Muzeum Narodowego w Krakowie działa do dzisiaj. Pod pierwotną nazwą - z uszanowaniem pierwotnego scenariusza wystawy - rozwijana była ekspozycja ponad ćwierć wieku, czyli do 1939 r. Po 2. wojnie światowej aż do 21. wieku, skarby z Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego można było oglądać z okazji kwerend lub jako pojedyncze eksponaty na różnego typu wystawach MNK w innych budynkach, zawsze były one zaliczane do najcenniejszych. Od tego czasu, czyli ponad lat 70. budynki Muzeum (obecnie ul. Piłsudskiego 10-12), jak i kolekcja, czekały na wznowienie stałej ekspozycji, czyli w formie satysfakcjonującej społeczeństwo polskie oraz potomków ofiarodawców. Forma ta została jasno sprecyzowana i zapisana po stronie zobowiązań władz miasta Krakowa przy przejęciu daru w 1903 r i znalazła odbicie obecnie w uformowaniu tam Europejskiego Centrum Numizmatyki Polskiej w 2013 r.

Zbiory Emeryka sen. są typowo polskie o najwyższych walorach historycznych i artystycznych, reprezentują liczący się dorobek kultury polskiej w skali europejskiej. Najcenniejsza jest kompletna kolekcja najstarszych polskich numizmatów - monet, medali, odznaczeń, banknotów (blisko 12 000 poz. katalogowych), ryciny polskich osobistości i widoki (ok. 3000, w katalogu ujęte - 2383 poz.), kilkaset autografów i rękopisów, ok. 400 zabytków rzemiosła artystycznego,(m.in. staropolskie tkaniny, szkło, militaria) księgozbiór (ponad 8000 poloników, w tym ok. 6000 starodruków). Zabytki te stanowią do dzisiaj podstawę najważniejszych w MNK zbiorów tych kategorii.

Sławna dewiza Uniwersytetu Jagiellońskiego: „Nie siłą lecz rozumem”, sprawdzona pozytywnie w przypadku zbiorów i działań na rzecz nauki i kultury polskiej, w odniesieniu do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, stanowiła wielkie wyzwanie dla cierpliwości społeczeństwa i potomków ofiarodawców wobec zawieszenia po 2. wojnie światowej funkcji muzealnych w budynkach dla niego przeznaczonych przez Emeryka sen. Nowa rzeczywistość i bieg wypadków po 1989 r. stworzyły okoliczności sprzyjające spełnieniu obietnic i deklaracji obecnie państwowych opiekunów zbiorów (Muzeum Narodowe w Krakowie), spotęgowały wiarę w konkretyzację pomocy Unii Europejskiej dla tej placówki naukowo kulturalnej, o wyjątkowej wartości dla polskiej i europejskiej pamięci zbiorowej.

Zabezpieczenie kulturalnego dorobku emigracyjnego rodziny Czapskich w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego (przełom wieków 20. / 21.)

Otwarcie granic Polski po 1989 r. pozwoliło w nowych warunkach, bez ograniczeń cenzury, połączyć działania Czapskich na polu kultury i nauki polskiej za granicą i w kraju, wspierające pielęgnowanie tożsamości narodowej. Ważne było sukcesywne przywracanie w kraju świadomości o dokonaniach przedstawicieli tej rodziny na emigracji oraz w myśl idei Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego ochrona ich dorobku kolekcjonerskiego, dokumentacyjnego i artystycznego w Muzeum w Krakowie. Ułatwienie bezpośrednich kontaktów, między krajem a emigracją, w połączeniu ze wcześniejszym uświadamianiem i informowaniem o roli wychodźców w literaturze 2.obiegu spowodowało, że spuścizny artystyczno-literackie i zbiory rodziny Czapskich” gromadzone od lat okupacji nazistowskiej i w PRL-u za granicą, zaczęły przybywać do kraju, m.in. odnajdować swoje miejsce w Krakowie. W ten sposób stawały się kolejnym argumentem za odrodzeniem planowanej przez fundatora funkcji tej siedziby dla „pamiątek ocalonych z potopu ojczyzny”. Przełom wieków 20/21 - dał się zatem poznać w Krakowie zarówno w roli przystani dla zbiorów rodzinnych, otwierania wystaw w Muzeum Narodowym w Krakowie artystycznie uzdolnionych członków rodziny, wzrastającej liczby publikacji na temat Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego i jego potomków, przedruków w drugim obiegu, a po 1989 r. w oficjalnym obiegu dzieł Czapskich zakazanych w PRL, ożywieniem prac naukowych na podstawie zbiorów, oraz nadal starań o przywrócenie dla publiczności swobodnego dostępu do kolekcji w budynkach Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, a przede wszystkim rosnącego zainteresowania społeczeństwa zbiorami i działalnością potomków Emeryka sen. w kraju i na świecie. Dla realizacji tych celów konieczne było otwarcie dyrekcji Muzeum Narodowego w Krakowie na te potrzeby, zmiany mentalne w postępowaniu władz i pracowników, nowe rozwiązania organizacyjne i inicjatywy, odnalezienie funduszy na przywrócenie funkcji budynkom i zbiorom, lobbing społeczeństwa.

Odczuwalnym symbolem przemian po 1989 r. stały się wystawy w kraju wnuka Emeryka sen. Józefa Czapskiego (1896-1993) syna Jerzego z Przyłuk, sławnego w Europie malarza, eseisty, dokumentalisty, obdarzonego mianem „bezkompromisowego literackiego świadka 20.wieku”. Jego talent doceniany i nagradzany w Polsce międzywojennej, po przerwie w okresie PRL mógł znowu zaistnieć w świadomości Polaków w kraju⁴. Józef Czapski od 1947 r. ostatecznie wybrał wraz z siostrą emigrację w Paryżu. Dr Maria Czapska (1894-1981), absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego, była znanym historykiem literatury (badaczka m.in. Adama Mickiewicza), publicystką oraz utalentowaną autorką wspomnień rodzinnych (Europa w rodzinie (1 wyd. w j. pol. Paryż 1970 i w j. franc. 1972; w kraju: 1989, 2004 (łącznie z Czas odmieniony). W okresie PRL wiadomości o Józefie Czapskim, związanym ze środowiskiem paryskiej „Kultury” Jerzego Giedroycia, poszukiwaczu prawdy o Katyniu, były mocno obwarowane zapisami cenzury.⁵ Dosyć przypomnieć, że w kraju jedynie w 1957 r. wystawiono jego obrazy, następnie na długie lata została zamknięta dla niego szansa przybycia do Ojczyzny oraz zaznajamiania z jego twórczością w kraju, tak wysoko ocenianą w Europie. Udało się częściowo przekroczyć te bariery w okresie Solidarności, głównie dzięki drugiemu obiegowi piśmiennictwa. Jego twórczość literacko-dokumentacyjna, a przede wszystkim: Wspomnienia starobielskie (1 wyd. Rzym 1944; w Polsce 1979), Na nieludzkiej ziemi (1 wyd. Paryż 1949, Polska 1980) i Dzienniki (począwszy od fragmentów w ”Kulturze”(od 1966), potem w książkach (od 1986) - były edytowane wielokrotnie poza cenzurą w Polsce, pozwalały na ukazanie prawdy o Rosji, zwłaszcza okresu 2. wojny światowej i utrwalenie pozycji Józefa Czapskiego w kraju głównie, jako dokumentalisty. W oficjalnym obiegu, zasługą wydawnictwa „Znak” w Krakowie było opublikowanie w 1983 r. jego esejów poświęconych sztuce i literaturze Patrząc... [wyd.2 bez cenzury 1996]. Promowanie malarstwa Czapskiego w kraju było bardzo trudne ze względów politycznych. Po 1957 r., kiedy zorganizowano jedynie dwie małe wystawy (Poznań, Kraków), kolejna ekspozycja odbyła się dopiero w 1986 r.(Muzeum Archidiecezji w Warszawie); wreszcie 1990-1991 zorganizowano małe wystawy w Kordegardzie w Warszawie, Poznaniu, Nowym Sączu), podczas gdy wielka, przeglądowa wystawa twórczości dla uczczenia 95.lecia została zorganizowana w Vevey w Szwajcarii. Przełom sankcjonujący obecność Józefa jako sławnego malarza, uznanego od lat 70. w Europie, o dorobku dopiero teraz śmiało pokazywanym w Polsce, dokonał się m.in. dzięki prywatnym zbiorom Barbary i Richarda Aeschlimann, wypożyczonym ze Szwajcarii i wystawionym na dużej wystawie w 1992 r. kolejno w Muzeum Narodowym w Krakowie (marzec-kwiecień), Poznaniu (maj-czerwiec),w Warszawie (lipiec-sierpień). Ponad 90 letni malarz, marzył o przyjeździe do kraju choćby u schyłku życia, ale stan zdrowia mu już na to nie pozwolił, podobnie jak na odebranie przyznanego mu dyplomu honorowego profesora przez Senat ASP w Krakowie w 1992 r. (przywiózł go do Maisons Laffitte prof. Stanisław Rodziński).Dane jednak było Józefowi Czapskiemu dożyć satysfakcji moralnej i ukoronowania długoletnich poszukiwań, kiedy prezydent Rosji Jelcyn obnażył prawdę o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych (decyzja z 5.03.1940 podpisana przez Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana) i przesłał tę wiadomość przez specjalnego wysłannika 14.10.1992 prezydentowi RP Lechowi Wałęsie.

Inwentarz archiwum Józefa i Marii Czapskich zgromadzonego w Muzeum Narodowym w Krakowie

Po śmierci Józefa Czapskiego (zmarł 12.01.1993, pochowany obok siostry we Francji) Elżbieta Colin-Łubieńska, główna spadkobierczyni (prawnuczka po kądzieli Emeryka sen.) oraz Jerzy Giedroyc - założyciel Instytutu Literackiego w Paryżu, realizując wolę Józefa, przekazali w 1993 r. jego schedę do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, naśladując antenatów z rodu Czapskich⁶. Doniosłym wydarzeniem w kraju stał się odbiór dwóch przesyłek w1993 i 1994 z Maisons Laffitte do Muzeum Narodowego w Krakowie, z przeznaczeniem do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Znalazły się w nich przede wszystkim oryginały sławnych Dzienników Józefa od 1942 r. (nr l-165), stanowiące niepowtarzalną dokumentację epoki - niestety ze względu na charakter pisma bardzo trudnych do odczytania (kopie sporządzono dla Biblioteki Polskiej w Paryżu i Biblioteki KUL w Lublinie), bogate archiwum (w tym korespondencja Józefa i Marii, recenzje, materiały warsztatowe, szkicowniki, dokumenty osobiste i związane z działalnością polityczną oraz poszukiwaniem zaginionych oficerów (Starobielsk, Katyń), spis osobistych przedmiotów (obrazy, meble, szkice, fotografie, sztalugi, pędzle rysunki, płótna); biblioteka (ponad 1200 książek i czasopism, wydawnictwa Instytutu Literackiego (w tym komplet „Kultury”, „Zeszytów Historycznych”), publikacje Marii i Józefa, książki z dedykacjami dla nich ⁷.

Część księgozbioru po Marii i Józefie Czapskich stała się m.in. podstawą powstania w latach 90. dwudziestego wieku nowej placówki dokumentacyjnej w Polsce - Archiwum Emigracji w Bibliotece UMK w Toruniu (formalnie powołanej w 2000 r.). Księgozbiór Czapskich z Francji w 1994 r., wzbogacił tam zbiory polonijne gromadzone już od lat 70. w Toruniu, Dzięki niestrudzonej działalności ówczesnego dyrektora dra Mirosława Supruniuka, można suponować, że po blisko 100 latach od powstania Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego ta placówka świetnie wpisała się w idee tego krakowskiego muzeum: chroni zbiory emigracyjne ściągając je do kraju, prowadzi działalność naukowo-wydawniczą (od 1998 czasopismo „Archiwum Emigracji”), wystawienniczą, organizuje konkursy, etc⁸. Przekazany z Francji księgozbiór zawiera duży powojenny fragment wielojęzycznej biblioteki Józefa i Marii Czapskich: najwięcej piśmiennictwa w języku francuskim, ale też w językach rosyjskim, niemieckim, angielskim, hiszpańskim, głównie z zakresu sztuki, literatury pięknej, filozofii, pamiętniki, z historii, polityki, czasopisma i prasę oraz kasety magnetofonowe. Marginesy tych wydawnictw wypełniają zapisy Czapskich, odzwierciedlające poszukiwania śladów związanych z Polakami i Polską.

Obecność w Krakowie schedy po Józefie i Marii Czapskich, łącznie z pośmiertnymi obchodami 100. rocznicy urodzin malarza, przypadającymi w 1996 r., spowodowały urządzenie w Muzeum Narodowym w Krakowie bardzo interesującej biograficznej wystawy: „Wnętrze: człowiek i dzieło”, połączonej z rekonstrukcją sławnej pracowni Józefa w Maisons Laffitte oraz katalogiem pod tym samym tytułem, z tekstami polskich osobistości, albumem rodzinnym i najpełniejszym kalendarium (oprac. J. Pollakówna i P. Kłoczowski za lata1896-1996). Towarzyszyła jej wystawa rysunków i obrazów ze zbiorów prywatnych w Centrum Kultury Krakowa oraz jej katalog pod tytułem” Józef Czapski. Obrazy i rysunki ze zbiorów prywatnych z m.in. bardzo ekspresyjnym tekstem pożegnania Józefa przez Stanisława Rodzińskiego. Józef Czapski zajął należne mu miejsce w świadomości narodowej Polaków, a jego prace stały się stałym elementem wystaw współczesnego malarstwa w kraju. Z ostatnich najważniejszych indywidualnych wymienić należy wystawę w Zachęcie w 2007 r. oraz na przełomie grudnia i stycznia 2009/2010 w Szwajcarii.

Ranga dorobku artystycznego Józefa Czapskiego i dary dla Polski, były wydarzeniem niesłychanie ważnym dla sprawy Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie. Uprzytomniły bowiem czym ono było i jest, jak wiele może zyskać Muzeum Narodowe w Krakowie jeśli zadba o przywrócenie stałych funkcji muzealnych tej placówce stworzonej przez Rodzinę Czapskich. Ułatwione zostało upomnienie się społeczeństwa oraz rodziny o rewitalizację przedwojennego Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, a fakt, że sławny malarz i jego siostra przeznaczyli do niego zbiory i archiwum spowodował poparcie tej inicjatywy przez ważnych przedstawicieli świata nauki i kultury oraz nagłośnienie w mediach.

Prof. Maria Kocójowa, Izabella Godlewska de Aranda, Eduardo Aranda

Dar z Paryża zbiegł się z przybyciem z Londynu w latach 90., nowej orędowniczki drążącej sprawę Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, pochodzącej z zasłużonej dla sprawy utrwalania świadomości narodowej linii ze Stańkowa. Jest nią do dzisiaj Izabela Godlewska de Aranda, córka Fabianny z Czapskich Godlewskiej (1895-1974) siostry Emeryka jun.; wnuczka wspominanych: Karola Hutten-Czapskiego oraz prawnuczka Emeryka sen. Kontynuuje ona posłannictwo swego wuja Emeryka Hutten-Czapskiego jun. (1897-1979), syna wspominanego Karola Czapskiego, dziedzica Stańkowa, adoptowanego w 1922 r. przez Bogdana Czapskiego ze znanej z zasług dla Polski linii pomorskiej. [dalej Emeryk jun.]. Ten wuj Izabeli Godlewskiej de Aranda, wnuk Emeryka sen. w 1923 został wyznaczony na delegata Związku Rodziny Czapskich, założonego przez Bogdana Hutten-Czapskiego ze Smogulca koło Bydgoszczy (1851-1937)⁹, m.in. ofiarodawcy (zapisem testamentowym z 1932 r.) archiwum rodzinnego tej linii Czapskich do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie.

Emeryk Hutten-Czapski jr., Izabella Godlewska de Aranda

Emeryk Hutten-Czapski jun. (1897-1979)¹⁰ był osobą znaną w Polsce międzywojennej, w trakcie 2. wojny i na emigracji. Pełnił urzędy w II Rzeczypospolitej, był przez dwie kadencje posłem na Sejm z województwa nowogródzkiego. W trakcie 2.wojny światowej działał w służbie dyplomatycznej i wojskowej przy Naczelnym Dowództwie Alianckim (SHAEF), po wojnie został delegatem 2. korpusu Muzealnego Armii Polskiej we Włoszech, następnie osiadł w Rzymie i prowadził ożywioną działalność kolekcjonerską i społeczną Podniesiony w 1946 r. do godności baliwa Wielkiego Krzyża Honoru i Dewocji w Posłuszeństwie oraz jako jedyny Polak wybrany w 1954 r. kanclerzem Zakonu Maltańskiego, działał 27 lat we władzach związku Polskich Kawalerów Maltańskich (1938 wiceprezydent, od 1948-1975 pierwszy wybrany po 2.wojnie światowej prezydent, działacz w Komisji Statutowej i Komisji Spraw Międzynarodowych) wspierał i rozwinął polskie działania. Bardzo dobry organizator założył hospicjum w Rzymie, z którego korzystało wielu przedstawicieli świata nauki i kultury w okresie PRL. Wspomagał krajan jako prezes i reorganizator Fundacji Rzymskiej Margrabiny J. Umiastowskiej (1968-1979). Kontynuując przerwaną wypadkami wojennymi misję Związku Rodziny Czapskich w latach 70. nawiązał oficjalną współpracę z Muzeum Narodowym w Krakowie, przekazywał tam swoje cenne zbiory. Jako prezes owej Fundacji ułatwiał Polakom (m.in. z pracownikom MNK wyjazdy stypendialne do Włoch, zaangażował się w zbiórkę pieniędzy na Zamek Królewski w Warszawie, wreszcie doprowadził do skutku przekazanie najcenniejszych, zbieranych na emigracji własnych zbiorów kartograficznych do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w MNK (zakup Rządu PRL w 1979 r). Część monet ofiarował Muzeum Ąrcheologicznemu w Krakowie. Pozostałą w Rzymie część księgozbioru (rękopisy, ryciny, starodruki, publikacje obcojęzyczne) odziedziczył siostrzeniec, brat Izabeli - Karol Godlewski (1921-2008), który po połączeniu z własnymi zbiorami w ”Godlewie” w Kanadzie, ofiarował je w latach.2001 oraz 2002 dla Biblioteki Fishera w Uniwersytecie w Toronto (563 poz.),dokąd przeniósł się pod koniec życia¹¹.

Elżbieta z Meyendorffów Hutten Czapska, mal. I. Makarow 1880 r.

Jego wspomniana już siostrzenica Izabela Godlewska de Aranda, (ur 18.12. 1931 w Słonimiu)¹², utalentowana malarka, rzeźbiarka, architekt, w wieku ośmiu lat przeżyła tragedię ucieczki wraz z bratem Karolem i rodzicami z domu rodzinnego na ziemiach wschodnich (Synkowicze w grodzieńskim) i utratę majątku. Wychowana i kształcona w Anglii (dyplom School of Architecture-Oxford 1955) wiedzie życie między Londynem - Madrytem.. W tym sporo czasu spędziła w domu Emeryka jun.w Rzymie, gdzie wuj wpajał jej przywiązanie do tradycji narodowej, była wdzięczną słuchaczka jego wspomnień oraz uczyła się szacunku dla kolekcjonerstwa. Wiązało się to też z dłuższym pobytem w Rzymie1963-1968 w związku z funkcjami dyplomatycznymi męża Eduardo de Aranda y Carranza, poślubionego w 1959 r. Towarzyszenie mężowi w Madrycie i w placówkach dyplomatycznych w wielu krajach wzbogaciło jej twórczość architektoniczną, a przede wszystkim rzeźbiarską i malarską, wielokrotnie nagradzaną. Wyróżniana na wielu wystawach w Hiszpanii, też brała udział w objazdowych wystawach malarstwa hiszpańskiego po świecie, ciesząc się z możliwości wystawiania obrazów np. obok Salwadora Dali m.in. w Warszawie w1973 r.; uczestniczyła w ekspozycjach na Bliskim Wschodzie (1977). W 1990 towarzyszyła Józefowi Czapskim w otwarciu jego największej wystawy w Vevey w Szwajcarii, gdzie snuli wspomnienia o dzieciństwie na kresach wschodnich, wspólnie rysowali i dyskutowali. W maju 1992 r. maju, korzystając z przywilejów męża jako ambasadora Hiszpanii w Finlandii i Estonii, zdecydowała się na „podróż życia” razem z rodziną, mianowicie do majątków na Białorusi oraz do Wilna. Podróż ta, pełna wspomnień, wpłynęła na zainteresowanie schedą Czapskich w Krakowie, umocniła poczucie tożsamości narodowej. W listopadzie 1992 r. Izabela przyjechała do Krakowa i nawiązała oficjalny kontakt z pracownikami i dyrekcją MNK, a też z autorką.(korespondencja od 1992 r.) Po nagłej śmierci męża w 1993 r. to poczucie związków wzrosło, m.in. ze względu na najstarszego syna Eduardo, rozwijającego pasje historyczno-genealogiczne. Izabela Godlewska de Aranda zaczęła być „dobrym duchem” wspomagania działań na rzecz odrodzenia Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie oraz nagłośnienia i podniesienia jego rangi europejskiej, m.in. przez rozwinięcie związków kulturalnych z Hiszpanią, wzbudzenie zainteresowania rodziny na emigracji. Jej troje dzieci (Edward, Józef, Izabela) trochę mówiące po polsku, zamieszkałe w Hiszpanii i Anglii, zachwyciło dziedzictwo Emeryka Hutten-Czapskiego sen.i jun, Bogdana i Józefa w zbiorach w Krakowie. Kilka lat późnej namówiła też dzieci brata Karola Godlewskiego z Kanady na poznanie tych pamiątek. Przyjazdy do Krakowa stawały się coraz częstsze. W 1994 r. zainspirowała utworzenie prywatnego funduszu rodziny Czapskich (zdeponowany w Fundacji MNK) dla rewitalizacji Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Starała się uczestniczyć w wydarzeniach i wystawach, związanych z przyszłością tego Muzeum, wypożyczała i ofiarowywała zbiory oraz własne obrazy i rzeźby z przeznaczeniem do przyszłej tam ekspozycji.(w 2003 r. przekazała na uroczystym spotkaniu specjalnie wykonaną w Anglii kopię portretu olejnego Elżbiety z Meyendorffów -Czapskiej, pędzla Iwana Makarowa z 1880 r.; w 2012 oddała w depozyt osobiste ordery i odznaczenia Bogdana i Emeryka jun.), czuła się wyróżniona zorganizowaniem indywidualnej wystawy w MNK w 2006 r i ofiarowała cztery swoje prace (w 2005 zaprosił ją Uniwersytet w Toruniu do urządzenia wystawy i tam został wydany katalog). O poczuciu tożsamości narodowej i przywiązaniu do tradycji polskich świadczą fakty z jej życia rodzinnego. Takim przykładem jest. wybór podarunku ślubnego dla córki Izy, w 2002 r. wychodzącej za Hiszpana Jose Maria Losantes del Campo. Izabela Godlewska de Aranda namalowała mianowicie z fotografii z 1938 r.(wykonanej po konserwacji i oczyszczeniu obrazu) kopię obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, a rodzina złożyła się na srebrna sukienką, wykonaną u znanego złotnika w Madrycie. Z działań ogólnopolskich - Izabela Godlewska de Aranda podjęła starania o wskrzeszenie Fundacji Bogdana Czapskiego dla Uniwersytetu i Politechniki w Warszawie, opartej o majątki w Smogulcu, zlikwidowanej w PRL, z nadzieją na pomoc przy rewitalizacji z funduszy europejskich¹³. Dla uczczenia przewodnictwa Hiszpanii w Unii Europejskiej w 2010 r. Izabela Godlewska de Aranda została zaproszona 18 lutego do urządzenia swojej wystawy w Ambasadzie Polskiej w Madrycie, połączonej z wręczeniem Autorce 19 lutego polskiej, ministerialnej odznaki „Zasłużony dla kultury polskiej”, następnie w kwietniu odbyła się ekspozycja jej obrazów w Ambasadzie Hiszpańskiej w Warszawie.

Izabela Godlewska de Aranda razem z rodziną pokłada ufność w przyszłość Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie w połączeniu z rozwijaniem europejskich więzi kulturalnych. Ona to stała się również pomysłodawczynią i gorącym rzecznikiem organizacji wielkich wystaw przedstawiających wzajemnie w obu krajach rodzimą kulturę i sztukę, z uwzględnieniem w Hiszpanii m.in. zbiorów Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie. Obie ekspozycje stanowiły docenione, duże wydarzenie kulturalne i cieszyły się ogromnym zainteresowaniem w 2011 r. (Madryt w Pałacu Królewskim i Kraków Nowy Gmach MNK), podkreślając obecność oraz objęcie półrocznej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej przez Polskę¹⁴.

Działania rodziny Czapskich, obok wymiaru cennych darów i starań o przywrócenie funkcji w budynkach Muzeum im.Emeryka Hutten-Czapskiego mają ważny ładunek emocjonalny, przyczyniają się do ukazania rangi narodowej i międzynarodowej kolekcji Czapskich w kontekście europejskim, podsycają zainteresowanie społeczeństwa, przyczyniają się do uwidocznienia rangi kultury polskiej na świecie.

Aktywność pracowników MNK oraz społeczeństwa polskiego w reaktywizacji Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego w Krakowie po 1989 r.

Dary oraz zabiegi rodziny Czapskich, wystawy, a zwłaszcza ofiarowanie zbiorów Józefa Czapskiego adresowane do Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w MNK,. połączyły się w tym czasie ze wzmożoną aktywnością pracowników MNK, zwłaszcza z Gabinetu Numizmatycznego. Nawiązywały one do akcji prowadzonych wcześniej przez kustosz mgr Marię Krynicką, opiekuna kolekcji starych druków w MNK. Dzięki jej staraniom w latach 1963-1964 został przeprowadzony remont pierwszego piętra w pawilonie muzealnym (ul. Piłsudskiego nr 10), następnie sukcesywnie były organizowane tam wystawy czasowe ze zbiorów Czapskich: ukazujące bogactwo starodruków, numizmatów, rycin, map; namówiła autorkę tego artykułu do opracowania książki służącej rekonstrukcji dziejów i zbiorów Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Ona to zaraziła wiarą muzealnych pracowników, zwłaszcza numizmatyków, że ta reaktywacja jest możliwa do zrealizowania po pokonaniu oporu władz i ciągłego oddalania sprawy. W nowej sytuacji lat 90. dwudziestego wieku polityka drążenia sprawy Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w MNK pomału zaczęła przynosić rezultaty. Konieczność przeprowadzenia remontów w całym MNK spowalniała realizację planów udostępnienia ekspozycji w budynkach przy ul. Piłsudskiego 10-12. Solidarnie włączyli się do tych dyskusji pracownicy Gabinetu Numizmatycznego MNK, inspirowani przez kierowników: st. kustosz mgr Bogusławę Haczewską, i jej następcę - kustosza dr hab. Jarosława Bodzka (równolegle pracownika naukowo-dydaktycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego). Wyłoniła się z nich koncepcja, w której zostały połączone tradycje historyczne, uszanowanie pamięci ofiarodawców oraz umożliwienie nowoczesnego funkcjonowania ekspozycji.

W związku ze zbliżającą się 100. rocznicą śmierci Emeryka Hutten-Czapskiego zespół ten postanowił uświetnić obchody stworzeniem nowego forum publikacyjnego dla prac naukowych z numizmatyki. Utworzyli zespół redakcyjny nowego, wielojęzycznego czasopisma naukowego Notae Numismaticae/Zapiski Numizmatyczne publikowanego wspólnie z Sekcja Numizmatyczną Komisji Archeologicznej PAN (Oddział w Krakowie) oraz z Uniwersytetem Jagiellońskim. Pierwszy numer w rocznicowym roku 1996 został dedykowany „Piae Memoriae Emerici Hutten-Czapski” z moim artykułem okolicznościowym jemu poświęconym (The numismatic passion of Emeryk Hutten-Czapski - dostęp też online).Podobnie tom redagowany w 2013 r., w związku z powstaniem Europejskiego Centrum Numizmatyki Polskiej został poświęcony pamięci Twórcy tego Muzeum. Czasopismo, sukcesywnie kontynuowane, stało się międzynarodowym forum wyników badań, opartych głównie o zbiory numizmatyczne MNK, powiększone około dziesięciokrotnie od czasów Emeryka sen. oraz wzbogacone obiektami z całego świata, najważniejszymi z terenów Europy, też starożytnymi. Artykuły publikowane tam w językach kongresowych pozwoliły na międzynarodowe promowanie zbiorów i dorobku uczonych z gabinetu Numizmatycznego MNK, w tym z kolekcji Emeryka sen.

Dr Bogumiła Haczewska, prof. Maria Kocójowa, w tle popiersie Emeryka Hutten-Czapskiego

Wydarzeniem dla szerszej publiczności była duża ekspozycja (1074 obiekty) zrealizowana dopiero w 1997 r. „Emeryk Hutten-Czapski - wystawa kolekcji w stulecie śmierci” z publikacją dwujęzyczną (w j. pol. i ang.) pod tym samym tytułem i z wkładką ze spisem wystawionych obiektów z MNK. Po raz pierwszy po 2.wojnie światowej zostały pokazane wspólnie pamiątki rodzinne i zbiory: numizmatyczne, ryciny, rękopisy, stare druki, mapy, rzemiosło artystyczne, ilustrujące dzieje narodowe w klimacie epoki etc., też wypożyczone ze zbiorów Rodziny (kurator wystawy - B. Haczewska, koncepcja - M. Kocójowa). Ekspozycja została zlokalizowana w Arsenale Muzeum XX Czartoryskich, cieszyła się dużą frekwencją, na otwarcie przybyła rodzina z kraju i z zagranicy oraz została publicznie złożona przez dyrekcje MNK deklaracja o planach reaktywowania Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Powstało z okazji tej rocznicy popiersie jubilata (wys.97 cm, szer.90 cm, głęb.50) - dzieło Józefa Sękowskiego z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie(sygn.. MNK II-rz-1692), po wystawie czasowo umieszczone w ogrodzie od ulicy przy ul. Piłsudskiego 10-12. W trzy lata później w 2000 r., również w Arsenale Muzeum XX Czartoryskich, z okazji uznania Krakowa za jedną z europejskich stolic kultury, pracownicy Gabinetu Numizmatycznego zaprezentowali publiczności numizmaty i ryciny z podobiznami miast na wystawie „City portraits/Portrety miast. Widoki miast europejskich od starożytności po XIX w. na medalach, monetach i rycinach”(katalog w j. pol. oraz ang.), z bogatą reprezentacją ze zbioru Emeryka Hutten-Czapskiego sen.(scenariusz B. Haczewska oraz komisarz razem z J. Bodzek). Odtąd coraz częstsze kolejne ekspozycje i pokazy numizmatyczne weszły do stałego harmonogramu wystaw czasowych lokalizowanych w Nowym Gmachu MNK, promując m.in. znaczenie kolekcji Emeryka jun. w kontekście europejskim, tym ważniejszym po przyłączeniu Polski do UE.¹⁵.

Jubileuszowy ze względu na Emeryka Hutten-Czapskiego sen. rok 1996 r. został zaznaczony jeszcze jednym nader ważnym wydarzeniem. 15 listopada 1996 zostało założone Towarzystwo Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten Czapskiego z udziałem wybitnych osobistości świata nauki i kultury, rodziny Czapskich, pracowników Gabinetu Numizmatycznego MNK, numizmatyków. Jest ono stowarzyszeniem o charakterze międzynarodowym, stworzonym dla doprowadzenia do udostępnienia zbiorów Rodziny Czapskich w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego oraz ich promocji w kraju i za granicą. Cel jest realizowany przez: „wspieranie inicjatyw wystawienniczych, prowadzenie działalności naukowo-badawczej i wydawniczej, poszukiwanie finansowego oparcia przy współpracy z dyrekcja MNK. (Statut paragraf 8 - Zadania). Członkowie stowarzyszenia i jego wybrane władze traktują poważnie podjęte zobowiązanie. Najistotniejsze są pertraktacje z dyrekcja MNK w sprawie przyszłości zbiorów i ekspozycji, dofinansowanie czasopismo „Notae Numismaticae...”oraz innych prac naukowych związanych z Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, jak i współuczestniczenie w pracach rewaloryzacji i aranżacji jego nowego kształtu. Towarzystwo prowadzi dzięki prezesowi od 2005 roku stronę www (adres elektroniczny www.czapscy.org.pl). Jest ona na bieżąco uzupełniana wiadomościami o Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, wskazującymi na jego znaczenie międzynarodowe dla nauki i kultury polskiej oraz informacjami o postępie prac rewitalizacyjnych.

Henryk Woźniakowski, prezes Towarzystwa Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, praprawnuk Emeryka sen.

We władzach są aktywni przedstawiciele Gabinetu Numizmatycznego MNK. Prezesem został wybrany przedstawiciel rodziny - Henryk Woźniakowski, praprawnuk po kądzieli Emeryka sen.(linia z Przyłuk), syn

znanego historyka sztuki prof. Jacka Woźniakowskiego (b. prezydenta m. Krakowa), żonatego z Maria Karoliną, córką Róży z Czapskich Plater-Zyberk (najmłodsza siostra Józefa i Marii Czapskich, emigrantów w Paryżu) ¹⁶. Henryk Woźniakowski, za przykładem ojca, wyróżnia się wielu interesującymi inicjatywami i aktywnie uczestniczy w życiu publicznym kraju, a też jako publicysta, tłumacz, od 1991 r. prezes Społecznego Instytutu „Znak”. Posiada staranne wykształcenie: absolwent filologii (1972), filozofii (1975) w Uniwersytecie Jagiellońskim, kultury hiszpańskiej w Madrycie i w Stanford Professional Publishing Course, 1973-6 redaktor w Wydawnictwie Literackim w Krakowie, potem w miesięczniku „ Znak” do 1989¹⁷. Z zaangażowaniem wypełnia trudną rolę negocjatora z ramienia Towarzystwa Przyjaciół Muzem im. Emeryka Hutten-Czapskiego i permanentnie upomina się o realizację zadań statutowych.

Kolejny jubileusz Emeryka sen., obchodzony w Krakowie w latach 2006/7 r. znowu przypomniał o jątrzącej się sprawie rewitalizacji Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w MNK. Dyrekcja i pracownicy uczcili nową rocznicę publikacją pracy zbiorowej Monumentis Patriae...Emerykowi Hutten-Czapskiemu w 110. rocznicę śmierci Muzeum Narodowe w Krakowie (Kraków 2006, barwne ilustracje; też wersja online na stronie www.czapscy.org.pl). Tymczasem remont pomieszczeń stał się realny, ale uwarunkowany wcześniejszym w latach 2006-2008 w sąsiadującej kamienicy Łozińskich (Piłsudskiego nr 14), ze względu na konieczność zabezpieczenia zbiorów oraz plany połączenia budynków. W 2007 r. rozpoczęto w końcu podstawowe prace budowlane wykonawcze przy ul. Piłsudskiego 10-12, a w ulotce o MNK Epicentrum Kultury...pojawiła się nazwa „Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego - kolekcja dostępna do celów badawczych”. Latem 2008 r. dzięki dotacji Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków rozpoczął się remont. Mobilizacja wysiłków pracowników Gabinetu Numizmatycznego MNK doprowadziła do wykrystalizowania koncepcji kompleksowego zagospodarowania budynków nr10, 12, 14. oraz ich otoczenia (ogrody) w myśl współczesnych potrzeb nauki i kultury. Powstał w ten sposób projekt „Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej w MNK”, który pozwolił na staranie się o fundusze na realizację z Unii Europejskiej. Przewidziano w nim stworzenie w budynkach przy ul Piłsudskiego 10-12, 14 oraz w planowanym nowym pawiloniku Czapskich w ogrodzie - jedynego w kraju, nowoczesnego centrum ekspozycyjnego i badawczego, spełniającego wysokie standardy zabezpieczenia i wyposażenia (m.in. stanowiska multimedialne, udogodnienia dla niepełnosprawnych), z miejscem na wystawy, odczyty, magazyny zbiorów, pracownie dla pracowników i interesantów, salę konferencyjna, bibliotekę, archiwum dokumentacyjne i ekspozycję o ofiarodawcach z rodziny Czapskich, zaplecze socjalne (kawiarnia), lapidarium w ogrodzie, nowy pawilon. 28 listopada 2008 r. odbyła się w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego prezentacja planów tego rozwoju oraz projekt wizualizacji przyszłych wnętrz. Kampania w prasie i w Internecie przyczyniła się do kolejnego podkreślenia i uzmysłowienia rangi zbiorów jako dziedzictwa narodowego i europejskiego, jak i konieczności udostępnienia ich nie tylko do prac naukowych, ale przede wszystkim publiczności. Pomysł pracowników z Gabinetu Numizmatycznego okazał się znakomity i wśród 113 zgłoszonych projektów, zajął pierwsze miejsce. 14 maja 2009 r. została uroczyście podpisana umowa o finansowaniu projektu przez ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego oraz przez dyrektor MNK Zofię Gołubiew (przyznanych 23 143 477 złp, w tym 19 661 968 złp EFRR +3 481 509 MNK) z XI Priorytetu „Kultura i dziedzictwo kulturalne”, Projekt Operacyjny „Infrastruktura i środowisko”, Działanie 11.1 „Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym”(www.pois.gov.pl). Do Komitetu Honorowego projektu zaproszono Ministra KiDzN, prezesa Narodowego Banku Polskiego, przedstawicieli władz Miasta Krakowa, PAN, PAU, Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Prezesa Towarzystwa Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Plany budowlane powierzono Pracowni Konserwacji Zabytków „Arkona” Spółka z oo., aranżację wnętrz przygotował architekt-kolekcjoner-numizmatyk - Jacek Budyn. (MNK strona www).

W projekcie, obok prac budowlanych, aranżacji pomieszczeń, założeń ekspozycji, publikacji znalazły się też innowacyjne pomysły promocyjne, m.in. cykl wykładów numizmatycznych dla dzieci i dorosłych, rozpoczęty tuż przed podpisaniem umowy 12 maja 2009 r. przez odpowiedzialnego i bardzo sprawnego koordynatora projektu Mateusza Woźniaka nomen omen na temat „Skrzydlaci opiekunowie - anioły na monetach średniowiecznej Europy”. Ilustracja systematycznie prowadzonych wykładów oryginalnymi zabytkami m.in. ze zbiorów Czapskich, wzmocniła znacznie ich popularność.

Postęp w pracach był sukcesywnie sygnalizowany na stronie domowej Muzeum Narodowego w Krakowie oraz Towarzystwa Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. W 2012 r. wreszcie można było pokazać konkretne efekty działań i została ogłoszona przez dyrekcję MNK zapowiedź zakończenia terminowego realizacji w 2013 r. Dla nagłośnienia tego faktu została przygotowana mała wystawa numizmatyczna z ekspozycją najcenniejszych monet i medali ze zbioru Emeryka Hutten-Czapskiego sen. (Pałac Biskupa Erazma Ciołka w Krakowie, kwiecień-lipiec 2012), urządzona przez bardzo aktywnych pracowników Gabinetu Numizmatycznego MNK, pod kierunkiem kierownika - dra hab. Jarosława Bodzka. Otwarcie było połączone z promocją pięknego, bogato ilustrowanego albumu oraz pokazem krótkiego filmu dokumentującego postęp prac remontowych w pałacyku i pawilonie Czapskich przy ul. Piłsudskiego 10-12¹⁸. Wreszcie w dniu 17 maja 2013 z okazji Nocy Muzeów w Krakowie zostały wstępnie otwarte podwoje Muzeum im, Emeryka Hutten Czapskiego dla kilku grup zwiedzających fragmenty ekspozycji, której otwarcie jest przewidywane w końcu czerwca 2013 r.

Zakończenie

Tożsamość narodowa Czapskich, wystawiana była na próby we wszystkich pokoleniach, a omówione przykłady osób związanych z Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie poświadczają oparcie się próbom zruszczenia, jak i germanizacji w okresie zaborów, następnie zakusom i pokusom na emigracji. Pamięć narodowa była przez Czapskich wzbogacana czynnym udziałem w walkach, zabiegach dyplomatycznych, ale przede wszystkim przetrwała dzięki ich osobistym walorom oraz dokonaniom intelektualnym i artystycznym. Dla kontynuowania idei Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego najważniejsze były i są efekty ich kolekcjonowania zbiorów, prac naukowych i artystycznych, stanowiące dorobek polskiej kultury i nauki w kraju i na obczyźnie. Potomkowie ponadto są do dzisiaj wyjątkowymi ofiarodawcami: zgodnie z ponad stuletnią tradycją nadal wzbogacają zbiory w Krakowie, permanentnie starali się o rewitalizację tej placówki, otaczają ją opieką i chętnie włączają się w promocję w kraju i na świecie.

Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, choć pozbawione na dziesiątki lat prawa do ekspozycji, przetrwało bowiem jako idea i nadal ma naśladowców, również poza rodziną Czapskich, przyciągając nowe dary, ważne dla upamiętnienia patriotyzmu oraz polskiej kultury i nauki. Rozwijają się prace badawcze w kierunkach bliskich założycielowi muzeum: przede wszystkim numizmatyczne oraz nad rycinami, księgozbiorem. Zainteresowanie schedą Czapskich obejmuje coraz szersze grono uczonych, proporcjonalnie do powiększania liczebnego zbiorów MNK, stanowi bowiem znakomity przedmiot badań i warsztat naukowy o znaczeniu europejskim. Nieustający lobbing pracowników muzealnych oraz Towarzystwa Przyjaciół Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, jak i społeczeństwa wspiera wydatnie wszelkie działania. Zbiory i przedsięwzięcia Czapskich, stanowiące podstawowe wartości w okresie zaborów i świadczące o świadomości narodowej, przekładają się adekwatnie na 21 wiek, wrażliwy na globalizację, wspólną Europę i świadectwa wydarzeń zbliżające narody. Od wszystkich korzystających z tej schedy należy się zatem wdzięczność dla założycieli Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego i ich kontynuatorów, walczących o racje polskie piórem, słowem i ochroną zabytków, wspierającym polską kulturę i naukę jako ważną część dziedzictwa europejskiego.

¹ S. Kieniewicz, Historyk a świadomość narodowa, Warszawa 1982 oraz materiały z konferencji Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego w 2007 r:.”Dziedzictwo naukowe Stefana Kieniewicza - znaczenie, inspiracje, kontynuacje”.

² M. Kocójowa, „Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej”. Muzeum Emeryka Hutten-Czapskiego (Stańków-Kraków). Kraków: Wydawnictwo Literackie 1978, 437 slb.). W tym natomiast artykule dodaję do tej pierwszej rekonstrukcji genezy, losów i i zbiorów - zarys dalszych dziejów schedy Czapskich powiązanej z MNK, doprowadzony do 2013 r.

³ Spis druków epoki Jagiellońskiej w zbiorze Emeryka Hutten-Czapskiego, oprac. Feliks Kopera, Kraków 1900; tenże, Spis rycin przedstawiających portrety przeważnie polskich osobistości w zbiorze hr Emeryka Hutten-Czapskiego, z rękopisu śp. E. Czapskiego oprac. Feliks Kopera, Kraków 1901 oraz faksymile Biblioteki Narodowej, Warszawa 2001 „z okazji setnej rocznicy pierwszej edycji książki”; Przewodnik po Muzeum hrabiego Emeryka-Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kraków 1902 i 1908. Kopera wspomagał też Mariana Gumowskiego przy dokończeniu pośmiertnego wydania, ostatniego, piątego tomu monumentalnego dzieła numizmatycznego E. Czapskiego w j. franc., opracowanego na podstawie własnej kolekcji: Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski,St. Persbourg - Cracovie 1872-1916; fotooffset t.1-5, Graz 1957 r.

⁴ J. Pollakówna, Czapski, Warszawa 1993 (bibliogr. i kalendarium); W. Karpiński, Portret Czapskiego, Warszawa 1996 i 2007; J. Czapski, Dzienniki, wspomnienia, relacje, Warszawa 1986; pośmiertne: tenże, Wyrwane strony, Warszawa-Besançon 1993 (kalendarium poprawione i uzupełnione [w:] Wnętrze - człowiek i miejsce, Kraków 1996); S. Rodziński, Z Czapskim w Maisons Laffitte, „Dekada Literacka” 1992/3 nr 24/1, s.7; J. Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, oprac. K.Pomian, Warszawa 1994.

⁵ Publikacje J. Czapskiego w drugim obiegu:. Bibliografia podziemnych druków zwartych z lat 1976-1989, Warszawa 1995, poz.803-822; Katalog druków zwartych drugiego obiegu wydawniczego 1976-1990 ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, Kraków 2001, poz. 660-676

⁶ Archiwum MNK w Krakowie, Akt notarialny darowizny Elżbiety Colin-Łubieńskiej z 19.04.1993 oraz dokumenty z Institute Litteraire w Paryżu: 1/Spis przekazanych do MNK kartonów; 2/Notatka z 9.06.1995 r. dotycząca rozgospodarowania w Polsce księgozbiorem po Marii i Józefie Czapskich: MNK w Krakowie, Biblioteka KUL w Lublinie oraz Biblioteki UMK w Toruniu. Pojedyncze egzemplarze wybrała dla siebie rodzina m.in. genealog i zbieracz fotografii, działacz Solidarności - Janusz Przewłocki (1927-2008), autor albumu: Wokół pałacu i dworu z kolekcji Janusza Przewłockiego, Warszawa 2009. W MNK powstał w 2010 r. specjalny oddział: „Archiwum artystów”.

⁷ J. Nowak przy współpr. J. Pezdy, Archiwum Józefa i Marii Czapskich z Maisons-Laffitte (inwentarz sygn.1865-2386) Gdańsk 2008, 478 s.; J. Sopińska, Fragment prywatnego księgozbioru J. Czapskiego, Kraków 1998, praca magisterska pod opieką prof. M. Kocójowej w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1998 (dotyczy 511 książek w j. pol, m.in. z proweniencjami ze zbiorów J.i M. Czapskiech przekazana do MNK; część obcojęzyczna: 580 książek i 492 wol. czasopism czeka na autora).

⁸ M. Supruniuk, Emigracyjny księgozbiór prywatny J. Czapskiego i jego znaczenie w badaniach biograficznych, Toruń 1996, s.71-106 [druk 1998] Acta Universitatis Nicolai Copernici - Bibliologia nr 1 (online w Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa).; Zbiory i prace dotyczące emigracji i Polonii w Bibliotece Uniwersyteckiej oraz Książnicy Miejskiej w Toruniu. Informator, Toruń 1999, s.95-104 Biblioteka Marii i Józefa Czapskich (online na stronie domowej Archiwum Emigracji).

⁹ Archiwum I. Godlewskiej w Londynie: Testament B. Czapskiego z 20.08. 1932, też paragraf 12 (zapis dla muzeum w Krakowie); B. Hutten-Czapski, 60.lat życia politycznego i towarzyskiego, t.1-2, Warszawa 1936, (online Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa); w j. niem. Berlin 1936; K. Grysińska-Jarmuła, Hrabia Bogdan Hutten-Czapski (1851-1937). Żołnierz, polityk, dyplomata,Toruń-Łysomice 2011; B. Szulc-Golska, Wielkopolskie biblioteki prywatne [w:]Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań 1929, s.55-58. Bogdan w latach 1915-1918 wyróżnił się jako kurator archiwów i uczelni warszawskich.

¹⁰ M.Kocójowa, Związki Emeryka Hutten-Czapskiego jun. z Muzeum Narodowym w Krakowie. [w:] Emeryk Hutten-Czapski (1897-1979). Szkic biograficzny i wspomnienia współczesnych. Londyn 1986, s.39-50; T.W. Lange, Dzieje Związku Polskich Kawalerów Maltańskich: lata 50.”Biuletyn ZPKM” listopad 2009, s.12-17; listopad 2002, s.5; J. Baranowski, M. Libicki, A. Rottermund, M. Starnawska, Zakon Maltański w Polsce. Warszawa 2000; Opis zbiorów: Katalog dawnych map Rzeczypospolitej Polskiej w kolekcji Emeryka Hutten-Czapskiego i w innych zbiorach, t.1 Mapy XV-XVI wieku, oprac. W.Kret i przedmowa E.Czapskiego jun.z 1974 r. oraz M. Kiełczewskiej-Zaleskiej z 1976r. Wrocław-Warszawa-Kraków:Ossolineum 1978.; t.2 Mapy z XVII wieku [tylko zbiór E.Czapskiego jun], oprac.T. Paćko, D. Stachnal-Talanda, E. Gołąb-Jankowska, przedmowa S. Alexandrowicza z 1988 r.. Tamże 1992. Wydawnictwo zostało przygotowane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. Rzeźbę głowy Emeryka jun. wykonała I.Godlewska de Aranda i ofiarowała do MNK z okazji 100 rocznicy urodzin wuja w 2006 r. Natomiast Emeryk jun. dla uczczenia swoich rodziców wybił pamiątkowy medal w mennicy Wielkiego Magisterium Kawalerów Maltańskich w Rzymie w latach 70. XX wieku. Awers: przy popiersiu ojca daty życia 1860-1904 i krzyżyk malatański oraz napis w otoku „KAROL CZAPSKI PREZYDENT MINSKA”. Rewers: przy popiersiu matki daty życia: 1870-1965 oraz sygn. „I.Pavlus”[Iohannes Paulus czyli Giovannipaulo] i napis w otoku: „MARIA z PUSŁOWSKICH CZAPSKA [...].

¹¹ Korespondencja autorki z Karolem Godlewskim, bratem Izabeli Godlewskiej de Aranda oraz z bibliotekarzem L. Frastacky, Library of University Toronto; „Halcyon. The Newsletter of Friends of the Thomas Fisher Rare Book Library”, No31, June 2003, p.5(gift), p.8-9 (A biography of count Emeric Hutten-Czapski [jun]. Archiwum autorki: Spis ofiarowanej kolekcji do Toronto otrzymany od Karola Godlewskiego; K. Muszkowski, Kroniki londyńskie, Toruń 2009, s.118-120.

¹² Archiwum I. Godlewskiej de Aranda w Londynie: Memoire of Fabianna Godlewska nee comtess Hutten Czapski, ed. by Marie-Christine and Karol J.M. Godlewski 1994; Isa’s Letter after trip to Minsk, Stańkow, Albertyn, Synkowicze and Wilno, May 1992; korespondencja z autorką 1978 oraz od 1992 r.; Katalog wystawy w j.pol., hiszp.i ang.: Godlewska: malarstwo i rzeźba, Toruń - Londyn 2005 (ze wstępem Janiny Ładnowskiej), R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd.2., t.1-2, Warszawa-Wrocław-Kraków 1991-1993 (Przyłuki, Stańków, Albertyn), J. Godlewski, Na przełomie epok, Londyn 1978.

¹³ W.Osuch, Dziedzice Gołańczy, Chodzież 1994; Urząd Miasta i Gminy Gołańcz, pow. Wągrowiec, woj. wielkopolskie, Uchwała nr X/76/07 Rady i Gminy Gołańcz z 26.06.2007 w sprawie planu odnowy wsi Smogulec na lata 2007-2013 (projekt z funduszy unijnych „Modernizacja kompleksu pałacowo-parkowego w Smogulcu”, z załącznikiem ilustrowanym „Plan odnowy wsi Smogulec na lata 2007-2013”16 s. oraz „Inwentaryzacja szaty dendrologicznej parku zabytkowego w Smogulcu” 11s., 2007) - też online; Pierwsze posiedzenie XLV kadencji Senatu Uniwersytetu Warszawskiego i XLVI Politechniki Warszawskiej, z 2007 r. Fundacja Smogulecka im. B. Hutten-Czapskiego - relacja ze spotkania przedstawicieli UW, WP i UMK (online). Archiwum M. Kocójowej: od I. Godlewskiej de Aranda nagranie: BydgoszczTV3 K. Marcysiak „Powrót do Smogulca” z 15.-16.10.2005 DVD.

¹⁴ Katalog w Hiszpani: Polonia Tesors y Collectiones Artistica con alto patrociuio de Su Majestad el Rey Don Juan Carlos y del Presidente de la Republica de Polonia Bronisław Komorowski 1 Junio-4 Septiembre 2011, Palacio Real de Madrid, Patrimonio Nacional, Museo Nacional de Cracovia; katalog w Polsce: Skarby Korony Hiszpańskiej.Treasures of the Spanish Crown (spis wystawionych obiektów ze zbiorów Czapskich www.czapscy.org.pl);. Wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie lipiec-październik 2011. Kraków 2011, s.324.

¹⁵ E. Korczyńska, Kronika Gabinetu Numizmatycznego MNK (1997-2000) „Notae Numismaticae...” 2004 t.5, s.187-193; Memoriae Donatorum w hołdzie ofiarodawcom Gabinet Numizmatyczny Muzeum Narodowego w Krakowie, Kraków 2003 z artykułami H. Woźniakowskiego i B. Haczewskiej.

¹⁶ J. Woźniakowski, Ze wspomnień szczęściarza, Kraków 2008.

¹⁷ H. Woźniakowski, Muzeum Czapskich - dar i zobowiązanie [w:] Memoriae Donatorum. W hołdzie ofiarodawcom Gabinet Numizmatyczny, Kraków 203, s.9-19; Tenże, Emeryk Hutten-Czapski i ”Jego Towarzystwo”. [w:] Monumentis Patriae...Kraków 2006, s.45-47(też online)..

¹⁸ 100 Rarytasów numizmatycznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. 100 Numismatic Rarities at the National Museum in Kraków. Red. J. Bodzek, E. Korczyńska. Kraków 2012, 226 s.