به گزارش کردتودی: زبان ابزاری است که بوسیله آن مردم اطلاعات روزمره، مکالمات و امور زندگانی خود را با هم تبادل می‌کنند. ابزاری است که از هنگام تولد تا مرگ همانند خوردن، نوشیدن و دیگر مسایل حیاتی فردی و اجتماعی، جزء واقعیات زندگی عموم است. زبان در واقع قلب انسان است و بواسطهء آن احساسات درونی به عشق برونی در طبق اخلاص و بیان قرار می‌گیرد.

زبان از امور پایه‌ای فرهنگ، هویت، پژوهش و آگاهی دهندهء یک ملیت است که خود سبب بروزکردن، پیشرفت و مدرن نمودن آن ملیت همگام با دیگر جوامع مدرن می‌باشد. زبان متعلق به یک فرد، طبقه، سازمان، و یا هیچ دولت حاکمی نیست که آن را مورد بی‌مهری قرار دهد و یا آن را به شیوه‌های مختلف چه علنی و یا پنهان، هضم و یا نابود کند (ژنوساید فرهنگی)، بلکه زبان یک وجود پایه‌ای و اساسی است که مطابق اصول بین‌المللی حقوق بشری هیچ کس حق دست‌درازی، تجاوز و از بین‌بردن آن را ندارد.
ماموستا هژار  نویسنده و شاعر نامدار کرد می گوید : اجتماعی كه فاقد زبان و فرهنگ است زیر گام های ملل دیگر له خواهد شد . هر ملتی كه خواستار زبان و ادبیات خویش باشد ملتی زنده محسوب می شود ملت زنده نیز در صورت فقدان آزادی و گرفتاری در بند و اسارت ، از خطر نابودی رسته است .

زبان کردی به زنجیره گویشی ای گفته می‌شود که کردها هم اینک با آن سخن می‌گویند.زبان کردی یا زبانهای کردی از زبانهای ایرانی شاخه غربی هستند که با زبان فارسی و بلوچی خویشاوندی دارند.(1)
گویش‌های مختلف کردی عمدتا در بخشهایی از ایران، عراق، سوریه و ترکیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. جمعیتهای پراکنده کرد همچنین در جمهوری آذربایجان، ارمنستان لبنان و کشورهای اروپایی(البته به عنوان مهاجر)نیز زندگی می‌کنند.(2)

در برخی دسته‌بندی‌ها،زبان کردی به سه دسته اصلی شمالی، جنوبی و میانه تقسیم شده که خود شامل بیست و دو نوع گویش می‌باشد و هر گویش نوع نگارش و تلفظ خاصی دارد و  تلاش برای یک زبان استاندارد برای کردی نتوانسته به موفقیت‌های چشمگیری برسد.(3)

شاخه‌های اصلی زبان کردی عبارتند از:  کردی شمال-غرب:کرمانجی، کردی مرکز:سورانی و گویشهای جنوبی کردی:کرمانشاهی، فیلی، کلهری، و لکی. (4)
پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس روسی  در باره اصالت زبان کردی می‌گوید : زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است.اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیره مختلف کرد که به یک زبان واحد و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند از کجا آمده‌اند البته جان لیمبرت خاورشناس آمریکایی، پروفسور گرنوت وینفور زبانشناس آلمانی و ایلیا گرشویچ زبانشناس روسی نیز معتقد به همین نظریه هستند ولی گارنیک آساتریان  و پروفسور مکنزی مخالف این نظریه اند.(5)

دیاكونوف می گوید : زبان اوستایی ، مهم ترین زبان در ماد باستان بوده است ، زبانی بسیار قوی و وابسته به زبان های هند و اروپایی است ، این زبان را نمی توان زبان پارسی نامید كه زبان رسمی ایرانیان است .
لهجه‌های کردی را نیز گاهأ بر اساس محل و گاهأ بر اساس ایل نامگذاری کرده‌اند؛ مثلأ لهجه شکاک (ایل شکاک در ارومیه)، لهجهء بهدینانی( منطقه بهدینان در شمال غربی کردستان عراق)، لهجهء سورانی (منطقهء سوران و رواندوز)، لهجهء کلهری (ایل کلهر در کرمانشاه)، لهجه هورامی (منطقهء هورامانات) و غیرو، که البته این تقسیم‌بندی بطور کلی درست به نظر نمی‌آید.


با مقدمه ای بر تعریف زبان و ریشه زبان كردی كه در بالا ذكرشد به سراغ لهجه های زبان كردی می رویم . بررسی فونتیك،گرامر و كلمات كردی مبنای علمی برای تقسیم بندی گویش های كردی است بر همین اساس و با كمك از نظریات و تحقیق پژوهشگران ، زبان شناسان ، مستشرقین و مورخان زبان كردی را بر 5 گویش عمده و اصلی تقسیم بندی می کنیم و به جزئیات هر گویش خواهم پرداخت.


1- لهجه کرمانجی

لهجه کرمانجی که تقریبأ حدود بیش از 75% کردها با این لهجه تکلم ‌می کنند در کشورهای ترکیه، سوریه، شمال غربی ایران (استان ارومیه)، شمال شرقی ایران (شمال خراسان)، شمال و شمال غربی کردستان عراق، کشور ارمنستان (اطراف ایروان)، کشور گرجستان، کشور آذربایجان، مناطقی از استان مازندران، مناطقی از استان گیلان، اطراف ورامین و فیروزکوه، و همچنین تهران و کرج تکلم می‌شود.

در خراسان شهرهای قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد، کلات، لایین، باجگیران، آشخانه، چناران، فاروج، سملقان، درگز و درونگر، رادکان، و تقریبأ حدود 15% مردم ساکن مشهد به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در استان ارومیه شهرهای ارومیه، سلماس، خوی، ماکو، سیه‌چشمه، صومای‌برادوست، چالدران، و بازرگان به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در استان مازندران: بخش راغمرز در اطراف ساری، منطقه گلباد- محله در اطراف گلوگاه، اطراف کردکوی، کلاردشت، نور، اطراف علی‌آباد کتول.

در استان گیلان: شهرهای رودبار، دیلمان، منجیل، لوشان، رحمت‌آباد، سیاهکل، حومه شهر ماسال.

در استان قزوین: بخش قاقزان در اطراف قزوین، الموت، میانکوه، طارم.

در کشور ترکیه تقریبأ حدود 95% کردهای آن به لهجه کرمانجی صحبت می‌کنند. کلیه استانهای جنوب شرقی ترکیه که از جمله شهرهای آن شامل: دیاربکر، آد‌یامان، مرعش، ملتیا،اورفا، قرس، آگری، ارزروم، مووش، بتلیس، سیرت، سنجر، هکاری، شرناخ، جزیره بوهتان، قونیا، انتاپ ،وان، باتمان، ارزنجان، سیواس، مردین، قیسری، ئه‌لازق و همچنین رقم بسیار بالایی از کردهای ساکن شهر استانبول به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور سوریه شهرهای قامیشلو، حه‌سه‌که، حلب، کوبانی، افرین ، جزیره، دریک، ترپا ‌سپی، آمودا و همچنین کردهای ساکن شهر دمشق به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور لبنان کردهای شهر بیروت و حومه به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در کردستان عراق شهرهای موصل، آکره، شیخان، دوهوک، زاخو، آمدیا، شنگار و قسمت غربی  هه ولیر به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

در کشور آذربایجان شهرهای کل‌باژار، شوشه ، زنگلی، لاچین ،قبادلی، و خانلیق که در امتداد نوار غربی کشور می‌باشند.

در کشور ترکمنستان شهر فیروزه و همچنین مناطق جنوبی شهر عشق‌آباد و تعداد زیادی از ساکنین خود شهر عشق‌آباد به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند. همچنین کردهای ساکن مناطق جوک‌تپه ، کاخکا، قره قلعه و نیز با لهجه کرمانجی صحبت می‌کنند.

در کشور قزاقستان نیز مناطق غربی شهر آلماآتی  ، شهر زامبول وشهر شیمکنت به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.
در منطقه سیبری روسیه نیز ساکنین شهر نووسیبیسکی و حومه به لهجه کرمانجی صحبت می‌کنند.

در کشور ارمنستان حدود یک- سوم کوردهای این کشور ساکن ایروان و بقیه در مناطق آلاگوز، آرارات،ماسیس و تالیین ساکن هستند که به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند. این کردها در سال 1920 از کردستان ترکیه به این دیار کوچ اجباری شدند.

2- لهجه سورانی

لهجه سورانی در کردستان ایران و عراق تکلم می‌شود. از جمله شهرهایی که در ایران با لهجه سورانی صحبت می‌کنند شامل: سنندج، مهاباد، کامیاران، قروه، نقده، بوکان، اشنویه، سردشت، پیرانشهر، بیجار، بانه، سقز، دیواندره، جوانرود، روانسر، مریوان،  و سروآباد می‌باشند. در استان گیلان کوردهای منطقهء طوالش با لهجهء سورانی تکلم می‌کنند. در تهران و کرج نیز تعداد زیادی به لهجه ی سورانی تکلم می‌کنند.

شهرهایی که در کردستان عراق با لهجه‌ سورانی صحبت می‌کنند شامل: سلیمانیه، رواندوز، مخمور، حلبچه، کرکوک،هه ولیر.
3- گورانی (هورامی)

لهجه گورانی و یا هورامی در کردستان ایران و عراق تکلم می‌شود. بعضی‌ها اینها را دو لهجه جداگانه اطلاق می‌کنند اما از آنجائیکه بسیار به هم شبیه هستند در واقع می‌شود که تحت یک لهجه آورد. شهرهایی که در ایران با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: پاوه، نوسود، نودشه و اورامان می‌باشند. شهرهایی که در کردستان عراق با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: برده‌رش، شهر زور می‌باشند.

4- زازاکی (دملی)

لهجه زازاکی در کردستان ترکیه تکلم می‌شود. شهرهایی که با این لهجه صحبت می‌کنند شامل: سیواس، درسیم، بینگول، مووش، و قسمتی از حومه ارزنجان.
5- کلهری

این لهجه در کردستان ایران تکلم می‌شود. لهجه کلهری و دیگر لهجه‌های این دیار مثل لهجه کرمانشاهی، لهجه لکی، لهجه فیلی بسیار به‌هم شبیه هستند. شهرهایی که با این لهجه‌ (یا لهجه‌ها) صحبت می‌کنند شامل: کرمانشاه، هرسین، صحنه، کنگاور، سرپل‌ذهاب، کرند، شاه‌آباد، ایلام، قصرشیرین، گیلانغرب، خسروی، دهلران، تویسرکان و اسدآباد. در کردستان عراق نیز شهرهای جلولا، کلار، مندلی، خانقین و دیاله می‌باشند.(6)

1-دانشنامه ایرانیکا،سرواژه زبان کردی.
2-کرد و پراکندگی او در گستره ایران زمین،بهتویی ،تهران،1377.
3- جستاری در باب علل رکود ادبیات کردی، جلیلیان، عباس، نشریه: «گوهران»، شماره ۱۵. تهران، 1386 .
4-دستور زبان کردی کرمانشاهی، وحید رنجبر، انتشارات طاق بستان،1388.
5-کردها نوادگان مادها، ولادیمیر مینورسکی،ترجمه جلال جلالی زاده و جاماسب کردستانی،نشر ژیار ،1382.
6- کردها و تقسیم بندی زبانی ، فرهاد جهان بیگی ، مجله میدیا ، شماره سوم ،کرمانشاه،  1389 .
نگارش:کاوه امجدی