Ana Sayfa Yönetim Yönerge Ücretler Sipariş Formu İletişim Fotoğraf Galerisi |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İNSANCA ÖLDÜRME /
ÖTENAZİ 1. Tanım Hayvanda
korku ve endişe oluşturmadan olabildiğince süratli bilinç kaybı (ve böylece
ağrıya duyarsız) sağlayan öldürmedir. 2. Giriş Ötenazi
kelimesi yunancadan gelir; "eu" iyi, "thanatos" ölüm kelimelerinin
birleşmesiyle meydana gelir. "İyi ölüm" ağrı ve ıstırapsızdır.
Burada hayvanın insanca ölümü olarak düşünülecektir. Ötenazi teknikleri,
kardiyak veya solunum arestiyle izlenen hızlı bilinç kaybına ve sonunda beyin
fonksiyon kaybına neden olmalıdır. Teknik, ötenazi yapılacak hayvanda
bilincini kaybetmeden önce stresi ve endişeyi en aza indirmelidir. Stres,
teknik bilgi ve ötenazi uygulanacak hayvanlara insanca muameleyle
azaltılmalıdır. Ötenazi
yapacak kişinin duygusal huzursuzluğu, rahatsızlığı veya deneyime bağlı
üzüntüsü bu kişinin teknik yeteneğiyle azaltılmalıdır. Ağrısız ölüm
kriterlerini saptamadan önce ağrı tanımlanmalıdır. Ağrı, özgün nosiseptif
nöral yollarla serebral kortekse ulaşan sinir impulslarından kaynaklanan
duygu (algı)dur. Nosiseptif kavramı, dokunun tehdit edildiği veya gerçekten
dokunun yıkıldığı noksiyus uyarılardan gelir. Uyarılar, nosiseptör denen
özgün reseptör grubuna etki ederek sinir impulslarını başlatırlar.
Nosiseptörler mekanik, termal veya kimyasal uyarılara yanıt verirler.
Hidrojen iyonları, histamin, bradikinin, prostaglandinler gibi endojen
kimyasal maddeler ile elektrik akımı nosiseptörlerde sinir impulsları
başlatır. Nosiseptörlerle
oluşan sinir impulsları medulla spinalise veya beyin sapına nosiseptör primer
afferent liflerle iletilir. Medulla spinalis veya beyin sapında sinir
impulsları 2 nöral ağ ile taşınır. Birinci grup spinal olarak aracılık edilen
nosiseptif reflekslerle ilgilidir; diğeri retiküler formasyon, talamus ve
serebral kortekse duyunun işlenmesi için çıkan yollardan ibarettir.
Nosiseptif nöral aktivitenin iletimi oldukça değişebilir. Bazı koşullar
altında hem nosiseptif refleksler ve hem de çıkan yollar baskılanır; böylece
noksiyus uyarılar cerrahi anestezide olduğu gibi ağrı olarak algılanmaz. Hayvanı
öldürmek için kullanılan tüm yöntemler hızlı ve ağrısız tarzda ölüme neden
olmalıdır. Ötenazi uygulama yeteneği, sadece ölü hayvanlarda yapılan
pratiklerle elde edilir. Hayvanı öldürmek için seçilen yöntem türlere,
hayvanın büyüklüğüne ve alınacak dokunun kullanım amacına göre belirlenir. Stres
ve sonucu olan yanıtlar 3 faza bölünebilir. Östres, zararsız uyarıların
hayvanda faydalı olan adaptif yanıtları başlattığı strestir. Nötral stres,
hayvanın uyarılara yanıtının hayvana ne zararlı ne de faydalı olduğu
strestir. Distres (ıstırap), hayvanın uyarılara yanıtının hayvanın rahatı ve
huzuruna zarar veren strestir. Hayvanlarda
yapılan diğer uygulamalar gibi, ötenazinin bazı yöntemleri hayvanın fiziksel
olarak tutulmasını gerektirir. Gerekli olan tutulma çeşidi ve kontrol miktarı
hayvan türüyle, cinsiyle, büyüklüğüyle, evcilliğiyle, hastalık veya ağrılı
durumuyla, heyecan derecesiyle ve ötenazi yöntemiyle belirlenecektir. Uygun
bir şekilde hayvanı tutma, hayvanlarda ağrı ve üzüntüyü azaltma, ötenazi yapacak
kişinin güvenliğini sağlamak ve sıklıkla diğer hayvan ve insanları koruma
için önemlidir. Ötenazi
yapan kişi yeterli sertifikaya, kullanılan tekniklerin eğitimine ve
deneyimine sahip olmalıdır. Böylece ötenaziyle hayvanın ağrısı ve ızdırabı en
aza indirilir. Bu eğitim ve deneyim, ötenazi olacak türlerin normal
davranışını bilmeyi, nasıl tutulacağını, seçilen tekniğin bilinç kaybı ve
ölüme neden olma mekanizmasını anlamayı kapsar. Ötenazi yapacak tüm personel,
gözetim altında teknik kullanımındaki maharetini göstermelidir. Bunun sonunda
elde edeceği referanslar eğitilen personel için faydalı olur. Herhangi
bir durumda en uygun ötenazi yönteminin seçimi, hayvanın türüne, hayvanın
tutulmasına, personelin yeteneğine, hayvan sayısına, ekonomik faktörlere ve
diğer durumlara bağlıdır. 3. Ötenazi Yöntemini
Seçme Kriterleri Ötenazi
yöntemini değerlendirmede birçok kriter kullanılır:
4.
Etik ve İnsani
Düşünceler Herhangi
bir deneyde hayvanın ağrı, ıstırap ve üzüntüsünü en az düzeye indirecek yasal
ve ahlaki kurallar rehberi gerekmektedir. Bu nedenle şayet deneyin
geçerliliği tehlikeye girmeyecekse araştırmacılar hayvanın gerçek ölümünden
önce deneyin sonundaki ölümde, ötenaziyi seçmeleri güçlü bir şekilde teşvik edilmelidir..
Araştırmacı ötenazi kararı verebilir. Buna göre ötenazi :
Ötanaziye
karar verdirecek ağrı ve sıkıntı düzeyi kriterleri saptanmalıdır ve deney
protokolunda ötanazi kararı verecek sorumlu kişi bildirilmelidir. Yukarda 2.
ve 3. şıkta belirtilen nedenlerle ötanazi yapılır. Böylece hayvanın ıstırabı
gereksiz yere uzamaz. Yalnız hasta hayvan ile ölmek üzere olan hayvan
arasındaki fark bilinmelidir. Kemirgenlerde
hastalığı gösteren işaret ve bulgular: a. Hızlı soluma, b. Solumanın çok yavaş, yüzeysel ve çabalayarak olması, c. Hızlı ağırlık kaybı, d. Eğik postür, e. Hipo-veya hipertermi, f. Ülseratif dermatit veya enfekte tümörler, g. Anoreksiya (hızlı kilo kaybı), h. İshal veya kabızlık. Kemirgenlerde can
çekişme bulgu ve işaretleri: a. Gezintisinin bozulması (yiyeceğine ve suyuna gidememesi), b. Kas atrofisi bulgusu veya anormal olarak zayıflamanın
diğer bulguları (vücut ağırlığı her zaman uygun olmayabilir zira özellikle
tümörler yalancı olarak vücut ağırlığını artırır), c. Letarji (fiziksel ve mental uyanıklığının kaybı,
uyuşukluk, aktiviteden hoşlanmama), uzamış anoreksi, kanama, soluma zorluğu,
santral sinir sistem bozuklukları veya kronik diyare veya kabızlık gibi
bulguları içeren herhangi bir belirgin hastalık, d. Ayağa kalkamama. Solid tümörlü hayvanlar da şu
durumlarda öldürüleceklerdir:
Ötanazi
ile ilgili ağrı ve ıstırap, sinirli ve inatçı hayvanlarda sedatif, analjezik
veya trankilizan vererek, beceriyle hayvan tutularak en aza indirgenmeli veya
önlenmelidir. Ötanazi
yapan kişi profesyonel olduğunu ve hayvan yaşamına değer verdiğini
göstermelidir. Ölüm,
kalp vuruşu yokluğu kontrol edilerek doğrulanmalıdır; solunum yokluğu daima
ölümü göstermez. Ötanazi
süratli ve etkin bir şekilde insanların olmadığı bir yerde yapılmalı fakat
hayvanların barındığı odalarda asla yapılmamalıdır. 5. Hayvanın Davranışına Ait Düşünceler Hayvanların
çeşitli davranış durumunu gösteren yüz ifadesi ve postürleri tanımlanmıştır.
Noksiyus bir uyarıya davranışsal ve fizyolojik yanıt: ıstırap ses çıkarması,
kaçmaya teşebbüs, çabalama, korunma veya agresyon, salya, ürinasyon, defekasyon,
anal keselerin boşalması, pupilla dilatasyonu, taşikardi, terleme ve
titreme-tremor-diğer kas spazmlarına neden olan refleks iskelet kas
kasılmalarıdır. Bu yanıtların bir kısmı bilinçli olduğu gibi bilinçsiz
hayvanlarda da görülebilir. Korku, bazı türlerde özellikle tavşan ve
tavuklarda hareketsizliğe veya ölmüş gibi numara yapmasına neden olur. Bu
hareketsizlik yanıtı hayvan gerçekte bilinçli olmasına rağmen bilinçsizmiş
gibi yorumlanamaz. Ötanazi
yönteminin belirlenmesi korku, endişe ve kuruntu dahil hayvanın ıstırabını
azaltmak için düşünülmelidir. Korkuya bağlı ses çıkarma, korkulu davranış ve
korkan hayvanlardan bazı kokuların veya feromonların salınımı aynı ortamdaki
diğer hayvanlarda endişe ve kuruntuya neden olur. Ötanazi yapıldığı zaman
diğer hayvanlar özellikle kendi türünden olmamalıdır. Zira bilinç kaybı
oluşturulurken sesin çıkarılması ve feromonların salınması meydana gelirse bu
aynı ortamdaki hayvanlar için önemli olur. Ötanazi esnasında bildik çevrede,
yumuşak, dikkatli tutuş ve aynı zamanda konuşma arkadaş hayvanlarda
sakinleştirici etkiye sahiptir. Bu yöntemlerin bazıları hastalanmış veya
yaralanmış hayvanlarda, vahşi hayvanlarda etkin olmayabilir. Yakalama ve
tutma esnasında çabalama ağrıya, yaralanmaya veya endişeye neden olur; bu da tehlikeli
olabilir. Bunun için trankilizanlar, analjezikler ve hareketsizleştirici
ilaçların kullanımı düşünülmelidir. 6. İnsanın Davranışına Ait Düşünceler Hayvanda
ötanazi yapacak kişi (öğrenci, teknisyen) kullanılan yöntemlerin teori ve
tekniği hakkında iyi bilgilenmelidir. Burada sadece insancıl yöntemlerin
kullanılması ile yetinilmemeli, işlemi yapacak personele de en az düzeyde
emosyonel huzursuzluk verecek yöntemler kullanılmalıdır. Ötanazi, sıklıkla
işlemi yapan kişi için bir stresordur. Hayvanın yaşamına son vermek, bazı
insanlarda korku veren bir iştir. Herhangi bir şekilde ölüm veya ötanazi
yapan ya da gözleyen kişilerdeki üzüntünün derecesi onların geçmişlerine,
felsefesine ve araştırmada kullanılan hayvanlar hakkındaki etik düşüncelerine
bağlıdır. İnsanlar ve filojenetik olarak üstteki hayvanlar arasında uzakta
olsa akrabalık nedeniyle insan ölümüne şahit bir kişinin hoş olmayan
reaksiyonu sıklıkla hayvanın ölümüne transfer edilir. Ötanazi yapma stresi,
kişi ve hayvan arasında duygusal bağlamda bir yakınlık varsa veya fazla
sayıda hayvan düzenli olarak öldürülüyorsa oldukça abartılıdır. Düzenli
ötanazi yapan kişinin deneyimli stresi, işinden hoşnutsuzluk, işine
yabancılaşma duygusuna neden olur. Bu ise görevinin başında olmamaya,
münakaşacı kişiliğe veya hayvanın dikkatsiz ve katı muameleye maruz
kalmasıyla kendini gösterir. Bu nedenle personel değişim hızı artar. Personel
ötanazi hakkındaki gerçekleri öğrenmelidir. Çeşitli maddelerin ve yöntemlerin
etkileri kişiseldir; profesyonel hükme, deneyim ve sezgiye dayanır. Rapor
edilen dezavantajların bazıları ve bazı pratik hakkındaki çelişkiler, aşırı
duyarlılığa ve sağlam bilimsel verilerden ziyade estetik düşüncelere
bağlıdır. Bazı fiziksel yöntemler estetik olarak hoş olmayabilir fakat
tamamen insancadır. Ötanazide yöntem seçimi, ötanazi yapan teknisyenin veya
izleyen kişinin duyarlılığından ziyade öncelikle insani düşüncelere
dayandırılmalıdır. Hayvan bilincini kaybettikten sonra istemsiz hareketler ve
ses çıkarma izlenebilir ama bu hayvanın ağrıyı hissettiğini göstermez. 7. Ötenazik Maddelerin Etki Mekanizmaları Ötanazik
maddeler yaşamı üç temel mekanizmayla sonlandırırlar: 1. Hipoksi; direkt veya
indirekt olabilir. 2. Yaşam için hayati olan nöronların doğrudan depresyonu.
3. Beyin dokusunda fiziksel harabiyet. Direkt
veya indirekt hipoksiyle ölüme neden olan maddeler hayvanda çeşitli yerlere
etki edebilir ve farklı hızlarda bilinçsizliğe neden olur. Ağrısız ve
üzüntüsüz ölüm için, bilinç kaybı motor aktivite (kas hareketi) kaybından
önce görülmelidir. Zira bilinç kaybı olmaksızın kas paralizisi yapan maddeler
(kürar, süksinil kolin, gallamin, pankuronyum gibi) ötanazi için yegane madde
zannedilir. Hipoksi yapan diğer tekniklerle bazı hayvanlar bilinç kaybından
sonra motor aktiviteye sahip olurlar; fakat bu refleks aktivitedir ve hayvan
tarafından ağrı olarak algılanmaz. Ötanazi için tek başına bu maddelerin
herhangi birinin kullanımı kesinlikle yasaktır. Ötanazik
maddelerin ikinci grubu beyindeki sinir hücrelerini deprese eder; ölümle
sonlanan bilinç kaybına neden olur. Bu maddelerin bazıları anestezinin ilk
evresinde kas kontrolunu serbestleştirir. Kas kontraksiyonları ve ses
çıkarmanın görüldüğü "deliryum" fazına neden olur. Bu yanıtlar
amaçlı değildir. Ölüm, bilinç kaybını izler; solunum merkezlerinin direkt
depresyonu ve/veya kardiyak aresti izleyen hipoksemiye atfedilir. Sarsıntıyla
oluşan veya beynin doğrudan yıkımıyla veya nöronların elektriksel
depolarizasyonuyla oluşan beyin aktivitesinin fiziksel harabiyeti hızlı
bilinç kaybı yapar. Solunum ve kalbi kontrol eden merkezlerin harabiyeti
nedeniyle veya hayvanı öldürmek için kullanılan diğer yöntemlerle (ör,
kanatma) ölüm görülür. Abartılı kas aktivitesi bilinç kaybını izleyebilir. Bu
bazı gözlemleri karıştırmasına ve hoş olmamasına rağmen hayvan acı çekmez. 8. Ötenazi Yöntemleri Fiziksel
ve kimyasal olmak üzere iki grupta değerlendirilir. 1. Kimyasal Yöntemler
Hayvana
ölümüne neden olan farmasötik veya diğer kimyasal bileşikler verilir. En
sıklıkla kullanılan yöntem, bir genel anestetiğin aşırı dozda verilmesidir;
kardiyak ve solunum arestine ve böylece hayvanın ölümüne yol açar. 2. Fiziksel
Yöntemler Beyin
veya medulla spinaliste fiziksel travma, hemen bilinç kaybına neden olur.
Kullanıcılar eğitilmelidir zira uygunsuz bir şekilde yapılması hayvana ağrı
ve ıstırap verir. Bu yöntemler estetik olarak hiç hoş değildir. Kimyasal
yöntemin çoğu, bazı deneylerde potansiyel bulaşıklığa neden olur. Bu nedenle
post mortem histolojik ve biyokimyasal inceleme veya in vitro çalışma
nedeniyle alınan organ ve dokulardan doğru sonuç alabilmek için fiziksel
yöntemler tercih edilir. Fiziksel yöntem uygulamadan önce mümkünse sedatif
veya analjezik ilaç verilmelidir. Fiziksel yöntemlerin kullanımı, ötanazi
yapan kişide ıstıraba neden olabilir; ötanazi yöntemi seçildiği zaman bu
durum da düşünülmelidir. Fiziksel yöntemler dekapitasyon ve servikal
dislokasyondur. Alternatif teknik, santral sinir sistemine mikro dalga
uygulanmasıdır. At, domuz gibi çok büyük hayvanlarda ateşli silah
kullanılabilir. Hayvanlar imha edilmeden önce, tüm hepsinde mutlaka hayvanın
öldüğü doğrulanmalıdır. Kimyasal Yöntemler A. İnhalan İlaçlar İnhale
edilen herhangi bir gazın etkili olması için alveollerde belirli
konsantrasyona ulaşması gerekir. Bu maddelerle ötanazinin gerçekleşmesi için
belirli bir zamana ihtiyaç vardır. Bazı maddeler konvülziyonlar oluşturabilir
fakat bu genellikle bilinç kaybından sonra görülür. Bilinç kaybından önce
konvülsiyon yapan maddeler ötanazi için kabul edilemez. Tüm inhalan maddeler için ortak
kanı vardır:
1) İnhalan Anestezikler İnhalan
anestezikler (ör, eter, halotan, metoksifluran, izofluran ve enfluran) birçok
türün ötanazisi için kullanılmaktadır. Eter kanda oldukça fazla miktarda
erir, yavaşça anestezi yapar; göz ve burunda irritasyon yapar; kolaylıkla
alev alabilmesinden dolayı ciddi riske sahiptir. Bu nedenle ötanazi için eter
kabul edilmez, diğer ajanlar tercih edilmelidir. Metoksifluran aşırı
eriyicidir ve kullanıldığında yavaş anestezik indüksiyonu yaparken ajitasyon
olur. Diğer ajanların kullanımı tercih edilmelidir. Halotan anesteziyi
süratle indükler ve ötanazi için en etkin inhalan anesteziktir. Enfluran
kanda halotana göre daha az erir; daha az gücü ve daha düşük buharlaşma
basıncı nedeniyle indüksiyon hızı halotana benzer. Hayvanlar sıklıkla derin
anestezide atak geçirir. Ötanazi için etkin bir ilaç olmasına karşın atak
personelde endişeye neden olabilir. İzofluran güçlü inhalan anesteziklerin en
az eriyenidir ve anesteziyi çok süratle indükler. Hafif acı kokuya sahiptir
ve hayvan sıklıkla nefesini tutar, bu ise bilinç kaybının başlamasını
geciktirir. İnhalan
anestezik ajanlarla ıslatılmış pamuk veya gazlı bez içeren kapalı bir kaba
hayvan konmalıdır. Anestezikler buhar makinesinden de verilebilir fakat bu
yol indüksiyon zamanını uzatır. Solunum duruncaya kadar buhar inhale edilir
ve ölüm gerçekleşir. Birçok inhalan sıvı olması nedeniyle irrite edicidir;
hayvanlar sadece buharına maruz kalmalıdır. Hipoksemiyi önlemek için
indüksiyon peryodunda yeterli hava veya oksijen de sağlanmalıdır. Ufak
kemirgenler büyük kaba konursa hipoksiyi önleyici yeterli oksijen kapta
bulunmaktadır. Oysa küçük kaba büyük hayvan konursa oksijen veya hava
eklenmesi gereklidir. Azot
oksit anestezinin başlamasını hızlandırmak için diğer inhalanlarla birlikte
kullanılabilir ise de tek başına %100 konsantrasyonda bile hayvanlarda
anestezi yapamaz. Şayet ötanazik bir ilaç olarak kullanılırsa solunum veya
kardiyak arestten önce hipoksemi meydana gelir ve hayvan bilincini
kaybetmeden önce sıkıntı çekmeye başlar. Meslek
nedeniyle inhalan anesteziklere maruz kalma insan sağlığını tehdit eder.
Gebeliğin erken döneminde annenin eser miktarda inhalan anesteziklere maruz
kalması, spontan düşük ve konjenital anormalliklerin ortaya çıkmasına neden
olur. İnhalan anestetiğe maruz kalan insanda eter, halotan,
metoksifluran,enfluran ve izofluran konsantrasyonunun 2 ppm'den; azot
oksitiniki ise 25 ppm'den az olmalıdır. Anesteziklerin verilen
konsantrasyonlarının güvenli olduğuna dair kontrollü araştırma yoktur. Bu
konsantrasyonlar hastane koşulları altında erişilen değerlerdir. Personeli
anestezik buhardan korumak için etkin uygulamalar kullanılmalıdır. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Tercih
sırası halotan, enfluran, izofluran ve metoksifluran olup 7 kg'dan ufak
hayvanların ötanazisi için kabul edilebilir. Azot oksit tek başına
kullanılmaz. Kabul edilmesine rağmen büyük hayvanlarda bu ajanlar kullanılmaz
zira hem pahalı ve hem de verilişi zordur. Oda
havasında % 0.04 CO2 vardır. Havadan daha ağırdır ve hemen hemen kokusuzdur.
Karbondioksitin %7.5 konsantrasyonunun inhalasyonu ağrı eşiğini artırır; daha
yüksek konsantrasyonda hızlı anestezi yapar. Oksijen
içerisinde %30-%40 konsantrasyonda bulunan karbondioksit, 1-2 dakika içinde
anestezi yapar; bu esnada hayvanda çabalama, kusma veya öğürme görülmez.
Etkin karbondioksit anestezisinin bulguları derin cerrahi anesteziyle
beraberdir (çimdikleme ve çekme reflekslerin kaybı gibi). Kedilerde
%60 konsantrasyonda karbondioksit 45 saniye içinde bilinç kaybına; 5 dakikada
solunum arestine neden olur. Küçük laboratuvar hayvanlarının ötanazisi için
karbon dioksit kullanılır (fare, sıçan, kobay, civciv ve tavşan). İnsani
olarak hayvan kesilmeden önce domuzlara verilebilir. Birçok araştırmacı
yüksek konsantrasyonda karbondioksit inhalasyonunun hayvanlarda sıkıntıya
neden olacağına işaret etmişlerdir. Zira mukozada irritasyon ve solunumda
uyarıcı etkisi vardır. Sıkıntı derecesi hafiftir; uçucu anesteziklerin
inhalasyonundan daha fazla değildir. Yüzde
40'lık karbondioksit ile %3'lük CO, köpeklerin ötenazisinde deneysel olarak
kullanılmıştır. Kedi ve diğer küçük hayvanlarda karbondioksit özel
hazırlanmış kabinlerde kullanılmıştır. Yaşlı tavuklarda karbondioksit etkin
ötanazik bir ajandır. Kuşlarda 5 dakikada, ufak bir sıkıntıyla beraber ölüm
gerçekleşir. Sinir sistemini suprese eder. Embriyonik gelişimde solunum
başladığı için civcivin yumurta içindeki çevresi normal koşullarda %14 kadar
yükseklikte karbondioksit düzeyindedir. Böylece yeni yumurtadan çıkmış
civcivlerin ve diğer türlerin yeni doğanların ötanazisi için karbondioksit
konsantrasyonu özellikle yüksek olmalıdır. Karbondioksitin %60-%70
konsantrasyonuna 5 dakika maruz kalındığında ölüm gerçekleşir. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Karbondioksit
ötenazi için kabul edilir. Silindirlerde sıkıştırılmış karbondioksit gazı
kuru buza tercih edilir zira kabine akım tam olarak düzenlenebilir. Kuru buz kullanılırsa
donma veya üşümeyi önlemek için sakınılmalıdır. Diğer yöntemlerle oluşan
karbondioksit kullanılmaz. Kabine hayvan konulduktan sonra her dakika kabin
volümünün en az %20'si optimal akım hızıyla yer değiştirmelidir. Kabin
önceden doldurularak hayvan %70 veya daha fazla konsantrasyonda
karbondioksite maruz kalarak daha süratli bilinç kaybı meydana gelir.
Hayvanın kabinden uzaklaştırılmasından önce öldüğünü saptamak önemlidir.
Hayvan ölmemişse karbondioksit narkozunu ötenazinin diğer bir yöntemi izleyebilir.
Tavşan, kedi, domuz gibi büyük hayvanlarda karbondioksit ötenazisi daha sıkıntılıdır;
bunlarda diğer ötenazi yöntemleri önerilir. 3)
Azot, Argon Azot(N2)
ve argon(Ar) renksiz, kokusuz, inert, yanmayan ve patlamayan gazlardır.
Atmosfer havasının %78'i azottur. Oysa argon atmosfer havasının %1'inden daha
azdır. Kapalı
bir kabine atmosfer basıncında azot veya argon önceden doldurulur. Hayvan
buraya konarak ötenazi yapılır. Azot veya argon kabindeki oksijenle yer
değiştirir; ölüm nedeni hipoksemidir. Azot
konsantrasyonu %98.5 olduğu zaman köpeklerde bilinç 76 saniyede kaybolur.
Elektroensefalogram (EEG) ortalama 80 saniyede izoelektriktir ve arteriyel
kan basıncı 204 saniyede alınamaz. Köpekler bilincini kaybetmeden önce
hiperventilasyon yapmalarına rağmen araştırmacılar bu yöntemin ağrısız ölüme
neden olduğunu ifade etmişlerdir. Bazı köpeklerde bilinç kaybını takiben ses
çıkarma, konvülsiyon, kas tremorları görülür. Beş dakika maruz kalınca tüm
köpekler ölür. Bu bulgular tavşanınkine benzemektedir. Her
dakika kabine volümünün %39 hızda azot aktığında sıçanlar yaklaşık 3 dakikada
kollabe olur ve 5-6 dakikada solunum durur. Akım hızına göre sıçanlar kollabe
olmadan ve ölmeden önce panik ve sıkıntı bulguları gösterebilir. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Azot
ve argon bazı türlerde (ör, sıçan) sıkıntılı olabilir, bu nedenle bu teknik
oksijen konsantrasyonu %2'nin altında olursa ve hayvan kuvvetli sedatize veya
anestezi altındaysa kabul edilebilir. Kedi, köpek ve civcivlerde bu ötenazinin
insani bir yöntemi olarak görülür. Azot ve argon etkin olmasına rağmen ötenazinin
diğer yöntemleri tercih edilir. Karbon
monoksit (CO) yanmayan, patlamayan (%10 konsantrasyonu aşmadıkça) renksiz ve
kokusuz bir gazdır. Hemoglobinle birleşir, karboksihemoglobin yapar; eritrositlerin
oksijen yakalamasını bloke ederek fatal hipoksemiye neden olur. CO
zehirlenmesinin insanlarda ilk bulgusu baş ağrısı, baş dönmesi ve
zaafiyettir. Karboksihemoglobin konsantrasyonu artarken bu bulgulara ilaveten
görme keskinliğinin azalması, kulak çınlaması, bulantı, progressif depresyon,
konfüzyon ve kollaps görülür. CO beyinde motor merkezleri uyardığı için
bilinç kaybına kas spazmı ve konvülsiyonlar eşlik eder. Karbon
monoksit kümülatif bir zehirdir. Havada %0.05 konsantrasyonuna kadar CO
zehirlenmesine ait farklı bir bulgu yoktur. Akut bulgular %0.2
konsantrasyonunda görülmeye başlar. İnsanlarda %0.32-%0.45 konsantrasyonuna 1
saat maruz kalma bilinç kaybı ve arkasından ölüme neden olur. CO personel
için aşırı tehlikelidir zira aşırı toksik bir gazdır ve zehirlenmeyi teşhis
etmek güçtür. Düşük konsantrasyonlarda kronik olarak maruz kalma sağlığa
zararlı olabilir; özellikle kardiyovasküler hastalıklara ve teratojenik
etkiye neden olur. İnsanların yanlışlıkla maruz kalmasını önlemek için etkin
ventilasyon sistemi önemlidir. Kobaylarda
%8 CO 40 saniye ile 2 dakika arasında kollaps yapar; 6 dakika içinde ölüm
gerçekleşir. Havada
%6 CO'e maruz kalan köpeklerde EEG'de 20-25 saniyede, bilinç kaybı öncesi
anormal kortikal fonksiyon görülür. Bu esnada ajitasyon ve vokalizasyon olur.
Bu esnada hayvanda sıkıntı oluşturup oluşturmadığı bilinmemekte olup insanda
sıkıntıya yol açmadığı bildirilmiştir. CO'le ötanazi edilen köpeklerde
asepromazinle trankilizasyon yapıldığında davranış ve fiziksel yanıtlarının
belirgin olarak azaldığı gösterilmiştir. Avantajları
Dezavantajları Tek
veya topluca ötanazi için kullanılan CO, küçük hayvanlar (köpek, kedi dahil)
için kabul edilebilir. Ticari olarak sıkıştırılmış CO kullanılır ve aşağıdaki
tedbirler alınmalıdır:
B. İnhalan Olmayan Farmasötik İlaçlar
Enjekte
edilebilen ötanazik ajanları intravenöz (i.v.) verme, en hızlı ve güvenilir
ötanazi yapma yöntemidir. Hayvanda korku ve stres yaratmaksızın yapıldığı
zaman en arzu edilen yöntemdir. Ötanazik ajanların i.v. verilmesinden önce
agresif, korkulu veya vahşi hayvanın sedasyonu sağlanmalıdır. İntravenöz
vermenin pratik olmadığı veya imkansız olduğu düşünüldüğü zaman irritan
olmayan ötanazik ajanın intraperitoneal verilmesi kabul edilebilir. Kedilerde
intrahepatik verilme yolu bildirilmiştir. Uyanık hayvanlarda intrakardiyak
verilme kabul edilemez. Zira injeksiyonu doğru yere yapmak imkansız olabilir.
İntrakardiyak enjeksiyonun, sadece oldukça sedatize olmuş, komada veya
anestezik hayvanlarda yapılmasına izin verilir. Enjekte edilebilen ötanazik
ajanların intratekal veya diğer vasküler olmayan enjeksiyon yoluyla verilmesi
kabul edilen yöntem değildir. Enjekte
edilebilen ötanazik ajanların i.v. yol dışında bir başka yoldan verildiği
zaman hayvanların anestezinin birinci ve ikinci aşamalara geçmesi
yavaşlayabilir. Buna göre travma ve heyecanı en aza indirgemek için uygun bir
alanda küçük kafese konulmalıdır. 1) Barbitürik Asit
Türevleri Barbitüratlar,
santral sinir sisteminde depresyon yapar. Serebral korteksten başlayarak
aşağı doğru iner; bilinç kaybıyla anestezi olur. Doz aşımında solunum merkezini
deprese ederek apneye, bunu izleyen kardiyak areste neden olur. Anestezide
kullanılan tüm barbitürik asit türevleri ötenazi için önerilir.
Barbitüratlarla bilinç kaybının oluşturulması sırasında yalnızca iğnenin
batmasıyla oluşan minimal veya geçici ağrıya meydana gelir. Bu durum ötenazik
bir ajan olarak kabul edilmesinde temel kriteri sağlar. Etkisinin başlaması
çok hızlı olduğundan ötenazik ajanın arzu edilen özelliğine sahiptir. Cazip
barbitüratlar güçlü, uzun etkili, solüsyonda stabil ve ucuz olanlardır.
Sodyum pentobarbital bu kriterlere uyar ve çok yaygın olarak kullanılır. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Küçük
hayvanlarda ötenazi için barbitüratların avantajı dezavantajından fazladır.
Kedi, köpek, diğer küçük hayvanlar ve atın ötenazisi için barbitürik asit
türevlerinin intravenöz enjeksiyonu tercih edilir. İntraperitoneal
enjeksiyon, intravenöz enjeksiyona göre daha az strese neden olacağı
durumlarda kullanılır. 2) Pentobarbital
Kombinasyonları Lokal anestezik veya
pentobarbitale metabolize olan ajanların eklenmesiyle barbitürik asit
türevlerini kapsayan (genellikle sodyum pentobarbital) birçok ötanazik ürün
formüllendirilmiştir. Nöromüsküler blokan ajanlarla pentobarbitalin
kombinasyonu ötanazik ajan olarak kabul edilemez. 3) Kloral Hidrat Kloral hidrat serebrumu yavaşça deprese eder, bazı
hayvanlarda tutma problem olabilir. Solunum merkezinin progresif
depresyonuyla oluşan hipoksemi, ölüme neden olur; soluma, kas spazmları ve
ses çıkarma görülebilir. Öneriler Büyük hayvanlarda arzu edilmeyen yan etkilerini azaltmak
için tercihen sedasyondan sonra sadece intravenöz verildiği zaman kloral
hidrat kabul edilebilir. Kloral hidrat kedi, köpek ve küçük hayvanlarda yan
etkilerinin ciddi olması nedeniyle kabul edilemez. 4) Kloral Hidrat,
Magnezyum Sülfat ve Sodyum Pentobarbitalin Kombinasyonu 5) Kabul Edilemeyen Enjekte Edilebilen
Ajanlar Striknin, nikotin, kafein,
magnezyum sülfat, potasyum klorür ve tüm nöromüsküler bloke edici ajanlar tek
başına kullanıldığı zaman kabul edilemez; ötanazik ajan olarak kullanımı kesinlikle
suçtur. Fiziksel Yöntemler
Ötenazinin
fiziksel yöntemleri dekapitasyon, servikal dislokasyon, mikro dalga ile
ışınlama, elektrikle idam, kanatma, ateşli silah, sersemletme veya omiriliği kesmedir.
Bu girişimlerin bir kısmı örneğin kanatma, sersemletme veya omiriliği kesme
ötenazi için tek başına önerilmez fakat diğer ajan veya yöntemlerle birlikte
kullanıldığı zaman eklenir. Bazıları fiziksel yöntemin estetik olmadığını
düşünür. Bu yötemlerin bir kısmı daha az korku ve anksiyeteye neden olur; iyi
korunmuş teçhizatla ve yetenekli personel kullanıldığı zaman ötenazinin diğer
şekillerine göre daha insani, daha hızlı, pratik ve ağrısızdır. Fiziksel
yöntemler 3 genel durumda uygundur: 1) kullanılan yönteme uyumlu anatomik
özellikli kolaylıkla yakalanmış küçük hayvanlarda; 2) büyük çiftlik, vahşi
veya hayvanat bahçesi hayvanlarında ve 3)diğer yöntemlerin araştırmanın
sonucunu etkileyeceği durumlarda. Travmayı
içeren birçok fiziksel yöntemde hayvan ve insan için inherent bir risk vardır
ve aşırı derecede dikkat edilmelidir. Fiziksel yöntem kullanımında personelin
ehil ve deneyimli olması oldukça önemlidir. Yöntem doğru olarak uygulanmazsa
hayvan yaralanabilir; ağrı ve ıstıraba neden olan, değişen derecede bilinç
kaybı olur. Fiziksel yöntem uygulamadan önce deneyimsiz kişiler eğitimli
kişilerce eğitilmelidir. Ölü veya anestezik hayvanda pratik yapmalıdır.
Genellikle fiziksel yöntem sadece diğer kabul edilebilir yöntemler hariç
tutulduktan sonra pratik olacaksa sedatize, bilinçsiz hayvanlarda ve bilimsel
veya klinik olarak doğrulandığı zaman kullanım için önerilir. Sonuç olarak
mikro dalga ışınlama hariç tüm fiziksel yöntemler koşullu olarak kabul
edilebilir. 1) Ateşli Silah
Bazı
koşullarda silah ötenazinin sadece pratik bir yöntemidir. Yapacak personel
oldukça yetenekli olması gerekir. Tutsak hayvanlarda ateşli silah hedefe
çevrilmelidir böylece mermi beyne girer, anında bilinç kaybı olur. Tercih
edilen hedef ense veya baştır. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Diğer
yöntemler kullanılamadığı zaman iyi kullanılan silah, ötenazinin kabul edilen
yöntemdir. Hayvan iyi bir şekilde tutulduğu zaman delici süngüleme silaha
tercih edilir. Sığınak veya belediyeye ait hayvan barınaklarındaki gibi
hayvanlarda rutin ötanazi için tabanca kullanılmaz. 2)
Servikal Dislokasyon
Servikal
dislokasyon kümes hayvanları, diğer küçük kuşlar, fare ve immatür tavşan ve
sıçanlarda kullanılır. Fare ve sıçanlarda baş ve işaret parmağı kafa
kaidesinde boynun her iki yanına yerleştirilir veya alternatif olarak kafa
kaidesine bir çubukla bastırılır. Diğer elle kuyruk kökü veya arka bacaklar
çabucak çekilir; servikal vertebranın kafa tasından ayrılmasına neden olur.
İmmatür tavşanlarda baş bir elle, diğer elle arka bacaklar tutulur. Hayvan
gerilir ve boyun aşırı ekstansiyondadır ve kafa tasından birinci servikal
vertebranın ayrılması için dorsal olarak döndürülür. Kümes hayvanlarında
kütle ötanazisi için gererek servikal dislokasyon yaygın bir yöntemdir fakat
bilinç kaybı anlık olmayabilir. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Uygun
şekilde yapıldığı zaman manuel servikal dislokasyon kümes hayvanları, diğer
küçük kuşlar, fare ve immatür sıçan (200g'ın altında) ve tavşanlarda (1 kg'ın
altındaki) insani bir tekniktir. Daha ağır sıçan ve tavşanlarda servikal
bölgede daha büyük kas kütlesi, manuel dislokasyonu daha zor hale getirir; daha
ağır hayvanlarda sadece ötenaziyi demostre eden usta kişilerce veya mekanik
dislokatorlarla yapılmalıdır. Dekapitasyon,
kemirgenler ve küçük tavşanları ötenazi etmek için çok yaygın olarak
kullanılır. Kimyasal olarak bulaşık olmayan doku ve vücut sıvılarını elde
etmeyi sağlar. Ayrıca anatomik olarak zarar görmemiş beyin dokusunu elde
etmeyi de sağlar. Özel dizayn edilmiş giyotinler
ticari olarak satılmaktadır. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Devam
eden EEG aktivitesinin yapısını daha iyi tanımlamak için ek bilgi mümkün
oluncaya kadar bu teknik sadece araştırmacı tarafından bilimsel olarak
gerektiği zaman kullanılmalıdır. 4) Elektrikle İdam
Alternatif
akım kullanan elektrikle idam köpek, koyun ve domuz gibi türlerde
kullanılmıştır. Serebral hipoksiye neden olan kardiyak fibrilasyonla ölüme
yol açar. Kardiyak fibrilasyonun başlamasından sonra 10-30 saniye veya daha
fazla süre için bilinci kaybetmez. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Bu
ötanazi yöntemi için teçhizat ve eğitilmiş personel gereklidir. Yöntem,
koşullu olarak kabul edilmesine rağmen uygulamaların çoğunda dezavantajları
avantajından fazladır. Baştan kuyruğa veya baştan ayağa elektrik akımı uygulayan
teknik kabul edilmez. 5) Mikrodalga Işınlama
Mikrodalga
ışınlama ile ısıtma, başlıca beynin anatomik bütünlüğü devam ederken in vivo
beyin metabolitlerini sabitleştirmek için nörobiyologlar tarafından
kullanılır. Mikrodalga cihazı, laboratuvar sıçan ve farelerinin ötanazisinde
kullanım için özel yapılmıştır. Mutfakta kullanılan mikrodalga cihazından
farklı yapılmıştır. Maksimal gücü 1.3-10 kW arasında değişebilir. Avantajları
Dezavantajları
Öneriler Küçük
laboratuvar hayvanlarının ötanazisinde hızlı bilinç kaybı yapan aletler
kullanılırsa insani bir yöntemdir. Ev için yapılan mikrodalgalar asla kabul
edilmez. Diğer
yöntemlerle bilinci kaybolan hayvanların ölümünü sağlamak için kullanılır. Ağır
hipovolemide anksiyete görülmesinden dolayı ötanazi için tek başına
kullanılmaz. Hayvanlar, kan ürünlerini elde etmek için kanatılır. Fakat bu
sedatif almış veya anestezi altındaki hayvana uygulanır. 7) Sersemletici Darbe
Kesici
olmayan silahla veya elektrik akımıyla hayvanlar başına vurarak
sersemletilir. Sersemlemeyle, bilinç kaybını değerlendirmek zordur fakat
pupilla dilatasyonu, göz kırpma veya korkutmaya yanıt kaybı ve koordineli
hareketin kaybı görülür. EEG'de özgün değişiklikler ve uyarılmış yanıtların
vizüel kaybı da bilinç kaybını gösterir. Başa
darbe vurmayla sersemletme ince kranyumlu küçük laboratuvar hayvanlarında
daha önceden kullanılmıştır. Tek keskin bir darbe, santral sinir sisteminde
depresyon yapacak yeterli güçle santral kafa kemiklerine indirilmelidir.
Uygun yapıldığı zaman bilinç kaybı hızlıdır. Delici
olmayan silah, geviş getirenlerde, domuzda ve atlarda bilinci kaybettirmek
için kullanılır. Etkin sersemletme bulguları ani kollaps ve ciddi tetanik
spazmdır, bunu arka bacak hareketlerinin frekansının azalması izler. Elektrikle
sersemletme-Köpek, koyun, keçi civciv gibi türlerde sersemletme için
kullanılabilir. Köpeklerde beyne elektrik akımının verilmesi hızlı bilinç
kaybına neden olur. Köpeklerde elektrik sadece ön ve arka bacaklar arasından
ya da boyun ve ayaklar arasından geçtiği zaman kalpte fibrilasyon yapar, ani
bilinç kaybı oluşturmaz. Etkin elektrik sersemliğinin bulguları bacakların
ekstansiyonu, opistotonus, göz kürelerinin aşağı doğru deviyasyonu,
tonik-klonik spazm ve nihayet kas gevşemesidir. Elektrikle
sersemletme kalbin elektriksel oluşan fibrilasyonu,kanatmayı veya ölümü
sağlayan diğer yöntemleri izleyebilir. 8) Omiriliğin Ayrılması
Kurbağa
gibi anatomik özelliği olan bazı hayvanlarda ötenazi için yegane yöntem
olarak kullanılır fakat anestezik doz aşımı daha uygun yöntemdir. 9.
Fare ve Sıçan Fetusları
ile Yeni Doğanların Ötenazisi 1) Fetus A. Gebeliğin 14. gününe
kadar olan fetus: Bu aşamada nöral gelişim
minimaldir ve ağrı algılanmasının muhtemel olmadığı düşünülür. Annenin
ötanazisi veya fetusun uzaklaştırılması, gelişimin bu aşamasında fetusun
dışarıda kendi kendine yaşama yeteneğinin olmaması ya da kan kaybetmesinden
dolayı fetusun hızlı bir şekilde ölümü sağlanmalıdır. B. Gebeliğin 15.
gününden doğuma kadar olan fetus:
Ağrı yollarının gelişimine ait literatür, bu zamanda ağrının algılandığını
gösterir. Oysa bu yaştaki fetus, inhalan anesteziklere duyarsızdır, Kimyasal
anesteziklerin ustaca enjeksiyonuyla sağlanır. Cerrahi makasla dekapitasyon,
servikal dislokasyon veya hızlı dondurma(sıvı azota gömme) ötanazinin kabul
edilebilen fiziksel yöntemidir. Tüm vücudun kimyasal fiksasyonu gerektiği
zaman immersiyon öncesi anestezi veya fiksatiflerle tespit edilmelidir.
Anestezi fetusun hipotermisiyle, kimyasal anestetiğin fetusa enjeksiyonuyla
veya pentobarbital gibi plasentayı geçen kimyasal ajanlarla annenin derin
anestezisiyle sağlanabilir. Fetus araştırma için kullanılmadığı zaman gebe
annenin ötenazisi için seçilen yöntem fetusun hızlı ölümünü sağlamalıdır. 2) Yeni Doğan A. 13. güne kadar
olanlar: Yeni doğan fare ve sıçan
ötanazisinde kabul edilebilen yöntemler: servikal dislokasyon, kimyasal
anesteziklerin enjeksiyonu (ör, pentobarbital) ve dekapitasyondur. Ayrıca bu
hayvanlar inhalan anesteziklere duyarlıdır; örneğin metoksifluran. Sıvı azota
gömme sadece yeni doğanlar için kullanılabilir. Bir günlükten sonraki
yavrular sıvı azotla dondurulmadan önce anestezi edilmelidir. Benzer olarak
anesteziyi gömme veya kimyasal fiksatiflerle perfüzyon izlemelidir. Anestezi
inhalan veya enjekte edilebilen anesteziklerle yapılabilir. Alternatif olarak
hipotermi, uygun olarak doğruluğu saptandığı zaman, 6 günlük veya daha küçük
yavrularda anestezi yapmak için kullanılabilir. B. 14 günden daha
büyükler: Erişkinlerdeki kurallar
uygulanır. 10. Türlere Göre Ötenazi Yapan Ajanlar ve Yöntemleri
11. Ötenazi Yöntemleri ve Ajanların Özellikleri Aşağıda
belirtilen başlıklarla kimyasal (inhalan ve inhalan olmayan) ve fiziksel yöntemlerin
özellikleri belirtilecektir.
1. İnhalan Anestezikler 1. Eter
2. Halotan
Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 3. Metoksifluran Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 4. Enfluran Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 5. İzofluran Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 6. Azot Oksit Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 7. Kloroform Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 8. Azot, Argon Hipoksi 9. Hidrojen Siyanür Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi 10. Karbon Monoksit (sadece şişelenmiş gaz
halinde) Hipoksi 11. Karbon Dioksit Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksi Barbitüratlar Vital merkezlerde depresyon
nedeniyle hipoksisi 3. Fiziksel Yöntemler 1. Servikal Dislokasyon Vital merkezlerde kesilmesi
nedeniyle hipoksi 2. Dekapitasyon Vital merkezlerin kesilmesi
nedeniyle hipoksi 3. Mikro Dalga ile Işınlama Beyin enzim inaktivasyonu 4. Elektrikle İdam Hipoksi 5. Hızlı Dondurma Metabolizmanın aniden durması 6. Hava Embolisi Dolaşım kollapsı nedeniyle hipoksi
7. Kanatma
Hipoksemi 8. Dekompresyon Hipoksemi 9. Ateşli Silahla Vurma Vital merkezlerin kesilmesiyle
depresyon 10. Medulla Spinalis Kesisi Vital merkezlerin kesilmesi
nedeniyle hipoksi 12. Kabul Edilen Ötanazi Yöntemleri ve Ajanları
13. Koşullu Kabul Edilen Ötanazi Yöntemleri ve Ajanları
14. Kabul Edilmeyen Ötanazi Yöntemleri ve Ajanları
|