Per aspera ad astra

MATERIAŁY Z XVI OGÓLNOPOLSKIEGO ZJAZDU HISTORYKÓW STUDENTÓW
t. VIII

Historia dwudziestolecia międzywojennego

2

Per aspera ad astra
MATERIAŁY Z XVI OGÓLNOPOLSKIEGO ZJAZDU HISTORYKÓW STUDENTÓW
t.VIII

Historia dwudziestolecia międzywojennego

KRAKÓW 2008
3

Krzysztof Michalski./fax: 012 423 49 31 http://www.uj. Mateusz Tułodziecki. Marcin Maciuk. Dawid Naprawca. Marek Hańderek. Anna Gałka. Dominika Jasiak. Marcin Jarząbek. Mateusz Drozdowski.pl http://knhs. 012 422 10 33. Jakub Nejman.pl 4 Współwydawca/Druk: AT Group Sp. Paweł Sękowski. 21. Aneta śak © COPYRIGHT BY UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI KRAKÓW 2008 ISBN: 978-83-61026-24-2 Wydawca/Redakcja: Koło Naukowe Historyków Studentów UJ Ul. Mateusz Kijewski. Marcin Radwan. Gołębia 13. wew. z o. Marcin Radwan. p. Joanna Grudka. Jan Sinkiewicz. Andrzej Pliszczyński.edu. 31-007 Kraków tel. Iwona Burzej. Wiktoria Kudela.uj.o. Mateusz Osieka. Adam Świątek Projekt okładek do całej serii: Emilia Dajnowicz Zespół redakcyjny: Marta Adamczyk. Mateusz Podkul. Władysława Łokietka 48 31-334 Kraków tel. Jakub Maciejewski.hist.hist. Marcin Szymoniak. Andrzej Dudziński. ul. 1166 knhs@jazon. Stanisław Szynkowski. Mariusz Kaczka.pl biuro@atgroup.edu. Dawid Naprawca.atgroup. Łukasz Holesz. Michał Leszczyński. Emilia Dajnowicz.Per aspera ad astra Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów w Krakowie 16-20 kwietnia 2008 t.pl . VIII: Historia dwudziestolecia międzywojennego Redaktor naczelny: Adam Świątek Redaktorzy techniczni: Joanna Grudka. Wiktoria Kudela. Tomasz Stokłosa. Adam Świątek. Mateusz Osieka. Mateusz Kijewski. Przemysław Majewski. Michał Oberc. Marek Wojnar.

Śniadania skromne.... Пакт про ненапад 23 серпня 1939 року: джерела та історіоґрафія............................... 91 PAULINA ŁAWNICZAK...... s.......... śniadania wystawne i śniadania weselne.. Humani generis unitas – nieogłoszona encyklika Piusa XI potępiająca rasizm i antysemityzm ................ s.. 63 PAWEŁ KORZENIOWSKI......... 121 BARBARA POWROŹNIK....... U źródeł „systemu wersalskiego” ................................. czyli jak rozpoczynano dzień w II RP ............................... s............... „Całym Ŝyciem nieść chętną pomoc bliźnim” – zarys biografii Jadwigi Zienkiewiczówny..................................... 81 ADRIAN KOSOWSKI.............. 137 MONIKA ROZENEK............................. Sytuacja materialna mieszkańców Wałbrzycha w latach 1918-1923 .................. Polonia w Brazylii w latach 1918-1938 ..................................... s.......... s.... s.................. s .............................SPIS TREŚĆI Wstęp .......................... 143 NADZEJA SAMASIUK................ Праваслаўны багаслоўскі факультэт Варшаўскага універсітэта ў 1925-1939 гг....................... ambasadora RP w ParyŜu w latach 1936-1939 .. Stosunki polsko-francuskie w roku 1936 – próba krótkiego zarysu w oparciu o Diariusz i Teki Jana Szembeka oraz wspomnienia Dyplomata w ParyŜu 1936-1939 Juliusza Łukasiewicza......................... s......................... 7 PRZEMYSŁAW ADAMSKI..................................... .............................. s........................... s.......... 109 KRZYSZTOF MICHALSKI. s................................ 17 SEBASTIAN DRABIK.......................... „Pierwszy po Bogu” – Pułkownik Walery Sławek w okresie rządów „grupy pułkowników” w latach 1930-1935 .... 27 MARCIN GACZKOWSKI....41 J AROSŁAW K IT..................................................... s...... Taktyczne wykorzystanie artylerii organicznej wielkich jednostek piechoty w armii II RP ........... Miłena Rudnyćka i jej droga do Sejmu RP na tle przemian ideowo-politycznych ukraińskich narodowych demokratów oraz rozwoju ukraińskiego ruchu kobiecego w Galicji Wschodniej (1918-1928) .. 9 PATRYCJA DOBKOWSKA............................ s...................................... 147 ............................

. 159 SZYMON WIŚNIEWSKI................... 171 6 .............. s.... 153 MICHAŁ TRĘBACZ.................. Polskie organizacje paramilitarne i dywersja pozafrontowa oraz niemiecka działalność dywersyjna na terenie powiatów: brodnickiego.................... Plany obronne Polskiej Marynarki Wojennej w 1939 roku.................KRZYSZTOF SIEMION............................ lubawskiego i rypińskiego w latach 1920-1939 ....... s......................s. „Czyn hańbiący” Izraela Lichtensteina i Szmula Milmana ...

Tym razem do udziału w obradach zarówno w charakterze referentów jak i obserwatorów zgłosiło się około czterech i pół setki uczestników. Niniejsza publikacja. świadczy o coraz większym zainteresowaniu Ogólnopolskimi Zjazdami Historyków Studentów juŜ nie tylko w Polsce. ma okazję odbywać się pod Wawelem juŜ po raz czwarty. W związku z niniejszym pragnę gorąco im wszystkim podziękować za poświęcony czas i pracę. Mateusz Kijewski. Natomiast szczególne wyrazy wdzięczności kieruję wobec graficzki Emilii Dajnowicz oraz redaktorów technicznych. DuŜa liczba zagranicznych gości. ciemnym firmamencie tajemnic historii. mamy bowiem nadzieję. W tej jakŜe ogromnej liczbie miłośników historii znaleźli się zarówno studenci. iŜ z kaŜdym rokiem liczba uczestników Zjazdu jest co raz większa. ale nie zabrakło takŜe pojedynczych zgłoszeń ze Słowacji. iŜ Kraków moŜe gościć przedstawicieli z niemal kaŜdej wyŜszej uczelni w Polsce. ale i w Europie. Myślą przewodnią całej serii jest hasło per aspera ad astra. Niemiec i Belgii. Wielką radością dla organizatorów jest takŜe fakt. którzy dniem i nocą poprawiali i łamali zawarte w tych kilkunastu tomach artykuły. Tytuł serii jest takŜe wyrazem trudów. Najliczniejsze reprezentacje wystawili na Zjazd nasi bliscy sąsiedzi zza wschodniej granicy: Ukraina. jakich zadali sobie członkowie redakcji w przygotowaniu tej publikacji. została pomyślana jako cykl kilkunastu tomów – kaŜdy z innej epoki lub dziedziny badawczej. Ŝe ogromny trud podejmowany w pierwszych badaniach przez nas studentów i młodych naukowców. a nawet licealiści – laureaci konkursu „Młodzi Badacze Historii”. Dawid Naprawca. a takŜe młodych naukowców z zagranicy. Mateusz Osieka i Marcin Radwan. Wiktoria Kudela. Ta największa w Polsce studencka impreza naukowa. Z tym większą satysfakcją odnotowujemy fakt. Białoruś i Rosja. Niniejsza publikacja. zainicjowana w 1992 roku przez naszych starszych członków Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. Dodatkowo dziękujemy Panu doktorowi Hienadziowi Siemiańczukowi za opiekę merytoryczną i przygotowanie polskich streszczeń dla artykułów gości zBiałorusi. mająca swój odpowiednik takŜe w wersji elektronicznej została przygotowana przez członków Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. magistrzy. będąca znakiem ogromnej płodności naukowej młodych adeptów historii. bo stanowiąca przeszło 10% ogólnej liczby zgłoszonych. Pozwolę sobie wymienić ich w tym miejscu z imienia i nazwiska: Joanna Grudka. przybywających do Krakowa. zorganizowanego w Krakowie w dniach 16-20 kwietnia 2008 roku. a sfinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków przyznanych Radzie Kół Naukowych UJ. nie przepada.WSTĘP Z wielką radością oddajemy do rąk czytelników niniejszą publikację – owoc XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów. aby zdąŜyć na czas. jak i doktorzy. a rozświetla niczym gwiazda kolejną małą przestrzeń na bezkresnym. w imieniu Redakcji Adam Świątek 7 .

8 .

rozpoczął pracę zawodową w towarzystwie ubezpieczeniowym „New York”.PRZEMYSŁAW ADAMSKI Akademia Pedagogiczna im. jaką odegrał płk Sławek w okresie pomiędzy rokiem 1930 a 1935. Był jednym z czworga dzieci Bolesława Józefa. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie historia „Pierwszy po Bogu” – Pułkownik Walery Sławek w okresie rządów „grupy pułkowników” w latach 1930-1935 Formę sprawowania rządów w II RP moŜemy podzielić na dwa okresy. W okresie tym wprowadzono równieŜ Konstytucję Kwietniową. Trzynaście lat rządów piłsudczyków moŜemy podzielić na cztery podokresy. przyjaciel Sławek Walery Jan posługujący się pseudonimami. Pierwszy z ZSRR zawarto w 1932 r. Celem referatu jest przedstawienie roli. „grupy zamkowej” (lata 1935-1936) wreszcie ostatni czwarty to rządy osób związanych z Generalnym Inspektorem Sil Zbrojnych (lata 1936-1939). Bojownik. Pierwszy okres to lata pomiędzy 1918-1926 rokiem. zarówno wewnętrznej. Ŝołnierz. natomiast drugi z Niemcami w 1934 r. „grupy pułkowników” (lata 1930-1935). Soplica. zmarł natomiast 3 kwietnia 1939 roku w Warszawie. a następnie w warszawskiej WyŜszej Szkole Handlowej Kronenberga. Od maja 1901 r. Tu teŜ nawiązał się kontakt z Adamem Buyno.. Urodził się 2 listopada 1879 roku w StruŜynie na Podolu. W maju 1902 r. Od lipca 1899 r. Naukę pobierał początkowo w domu. Był to bardzo waŜny czas w polityce naszego państwa. Pierwszy z nich to lata premierostwa prof.: Gustaw. Kazimierza Bartla (lata 1926-1930). gdy rządził grupa ludzi skupionych wokół Marszałka Piłsudskiego. poznał 9 . w latach 1888 – 1894 w gimnazjum w Niemirowie. Z początkiem roku 1900 zmienił ją na rzecz firmy „ Horodiczka i Stamirowski”. kiedy władza w państwie znajdowała się rękach grupy osób przeciwnych rządom Marszałka Piłsudskiego. reformę oświaty oraz nastąpiła śmierć Marszałka Piłsudskiego. trzeci to okres tzw. wreszcie zatrudniony został w Banku Handlowym. powierzono mu kierownictwo organizacji warszawskiej partii. i Florentyny z Przybylskich. Kozak. jak i zewnętrznej. który doprowadził do rozpoczęcia działalności w Polskiej Partii Socjalistycznej. drugi to rządy tzw. Wtedy to doszło do podpisania paktów o nieagresji z dwoma najsilniejszymi sąsiadami Polski. Drugi okres to lata 1926-1939.

odrzucił. 588.) dowodził podgrupą bojową odpowiedzialną za ochronę pociągu. Warszawa-Kraków 1997-1998. złe zabezpieczenie ładunku spowodowało wybuch ( 9 VI 1906). ratujcie ! « Poraniony był Sławek okropnie krwawiło czoło. nos. W trakcie akcji pod Bezdanami ( 26 IX 1908 r. Wrzos. Sławek bardzo łatwo i lekko złoŜył zapał i włoŜył do rury miedzianej. Osłabiony i wycieńczony chorobą uczestniczył w roli obserwatora w I Zjeździe PPS – Frakcji Rewolucyjnej w Wiedniu. poprosił. Warszawa 1936. »Tadeusza« i mnie. Piłsudski i Piłsudczycy. „W trakcie przygotowania napadu na pociąg pocztowy pod Milanówkiem. Praca w organizacji. W momencie utworzenia Związku Walki Czynnej brał udział w jego 1 2 Polski Słownik Biograficzny. Po ucieczce z więzienia działał nadal w PPS. opanowanie stacji oraz zajęcie się Ŝandarmem stacyjnym. t. gdyŜ osłabienie organizmu nie pozwalało zastosować narkozy. częściowo utracił słuch. Dzięki carskiej amnestii pułkownik wyszedł na wolność w dniu 4 listopada 1905 r. według zgodnych opinii jedynej miłości jego Ŝycia. którą mu wraz z palcami pękająca bomba porwała. Kiedyśmy doszli do przytomności. a widząc. wyrwany kawał ręki. 83. został aresztowany na stacji kolejowej w Będzinie. Zamknął zapal miedzianą trzykopejkówką i pewno niechcący lekko zapał nacisnął. unikając tym samym trzyletniego zesłania w trybie administracyjnym do gub. Po zwolnieniu wyjechał do Galicji i osiedlił się w Krakowie. który odbył się w dniach 3 – 11 marca 1907 r. XXXVIII. Latem 1908 roku popadł w depresję psychiczną. który nas trzech stojących przy Sławku. Przeszedł 8 operacji w tym trzy bez uśpienia.w Wilnie Józefa Piłsudskiego oraz Aleksandra Prystora. Pełen był drobnych poranień miedzianemi odłamkami bomby ( kilkadziesiąt kawałków miedzi wyjmowali lekarze Sławkowi podczas późniejszej operacji)”2. poza bezpośrednim uczestnictwem w akcjach. t. gardłowym głosem: » Ludzie.. Archangielskiej. Z braku dowodów został uniewinniony. pełniąc funkcję szefa Wydziału SpiskowoBojowego organizacji. Zanim zdąŜyłem to powiedzieć. która wybuchła mu w rękach po jej podniesieniu. nastąpił wybuch. Ŝe powoli się orientuję. zobaczyliśmy Sławka. Po dojściu do zdrowia więziony był w X Pawilonie Cytadeli. We wrześniu 1905 r. j. polegała na szkoleniu bojowców i zdobywaniu broni. Po śledztwie osadzono go początkowo w więzieniu Piotrowskim. s. abym mu pozwolił bombę złoŜyć: »bo ja znam tę konstrukcję>> – powiedział. K. 10 . a następnie na Pawiaku. Ŝe podczas przypadkowego spaceru natknął się na paczkę. Wandy Juszkiewiczówny. s. W dniu 23 marca 1903 r. został ponownie aresztowany i osadzony w X Pawilonie Warszawskiej Cytadeli. doznał okaleczenia rąk. którą pogłębiła śmierć pasierbicy Piłsudskiego. policzek. Tak wspomina to jeden z kierowników niedoszłego zamachu bombowego pod Milanówkiem Rajmund Jaworski: „Sławek przypatrywał się temu. okropnie poszarpanego. Bobrowskiego. leŜącego na wznak. W wypadku tym Sławek stracił lewe oko. twarzy i piersi”1. Stąd zbiegł w połowie grudnia 1903 r. W trakcie przesłuchań utrzymywał. »Coś trzasło«! – zawołałem. wołającego chrapliwym. niebawem jednak został przeniesiony do więzienia w Sieradzu. podczas montowania karbonitowej bomby.

stanął na czele utworzonego przez Piłsudskiego Biura Wywiadowczego przy Komendzie Głównej Związków Strzeleckich. ChociaŜ był komendantem. wypełniał wszystkie obowiązki na równi z nami”4. Płock 2002. Kierował akcjami wywiadowczymi i utrzymywał łączność z Polską Organizacją Wojskową po rosyjskiej stronie frontu.pracach. op. Kiedy przychodziła kolej na Sławka.). Samuś. W dniu 1 sierpnia 1914 r. W dniu 14 lipca 1917 r. wcześniej niŜ inni. K. Wolność odzyskał w dniu 10 listopada. by ostatecznie znaleźć się w twierdzy w Modlinie ( od 2 V 1918 r. finansowymi i wydawniczymi. która miała skupiać przywódców i czołowych działaczy stronnictwa lewicy niepodległościowej. W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości dla płk. nazywaliśmy w skrócie członków tej organizacji »matadorami«. Był takŜe za tworzenie Organizacji A. Jak się Sławek zachowywał w obozie? Robił wszystko to samo co i my. 87. chociaŜ najstarszy szarŜą. został aresztowany przez niemieckich Ŝandarmów i osadzony wpierw w X Pawilonie Cytadeli. 11 .cit. s. jednak do 12 listopada przebywał w twierdzy Modlin. Jako wykładowca szkoły bojowej. druga to praca polityczna aŜ do śmierci 3 4 P.. prowadził kursy strzeleckie. Wraz z wybuchem I wojny światowej rozpoczął się nowy etap w Ŝyciu płk. pułkownik naleŜał równieŜ do kierownictwa Centralnego Komitetu Narodowego. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada ( 5 XI 1916) brał udział w rokowaniach.»naczelnym matadorem«”3. następnie w Szczypiornie ( od 5 I 1918 r. Wchodził w skład Komendy Naczelnej POW jako referent polityczny. Podzielić je moŜemy na dwie fazy. Pod koniec 1916 r. która była organem doradczym Komendanta Naczelnego POW. 466-467. ZW skupiał najbardziej zaufanych i wypróbowanych przedstawicieli kadry POW ( oficerowie legionowi i peowiacy) a ponadto niektórych działaczy politycznych obozu niepodległościowego. Znajdował się równieŜ w składzie Rady Oficerskiej. Sławka rozpoczął się kolejny rozdział Ŝycia. aby pozwolił się zastąpić. Sławka. Jak wspominał B. i swoimi poszarpanymi rękami sam obierał kartofle. Miedziński. lub na początku 1917 zajął się tworzeniem organizacji pod nazwą Związek Wojskowy. które zaowocowały utworzeniem Rady Narodowej. zaś Walerego Sławka . Pierwsza to słuŜba wojskowa w latach 1918 – 1927. Wrzos. s. chociaŜ prosiliśmy go wszyscy. Oprócz działalności w ZW. Następnego dnia przybył do Warszawy. Walery Sławek Droga do Niepodległej Polski. W dniu 10 listopada 1912 r. wstawał o 5 nad ranem. przejmując ją z rąk Niemców. wziął udział w powołaniu i wszedł w skład Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Oprócz spraw politycznych zajmował się zagadnieniami organizacyjnymi. „Związek Wojskowy istniał wewnątrz POW jako ściślejsza struktura organizacyjna wyŜszego wtajemniczenia. Następnie głównym polem działalności pułkownika był rozwijający się Związek Strzelecki. KaŜdy z nas pełnił na przemian funkcje pomocnicze w »kuchni«. Jeden z więźniów tak wspomina wizytę pułkownika: „Wszyscy zameldowaliśmy się Sławkowi jako najstarszemu szarŜą.).

spotykając się na prostym gościńcu swego Ŝycia raz po raz. Jerozolima 1947. ofiarowanej mu w 1924 r. Warszawa 1995. przyjmij wraz z ksiąŜką przyjaciela. Józef Piłsudski napisał w niej: „Kochany Gustawie. na III Zjeździe Związku Legionistów Polskich w Lublinie został obrany jego prezesem. Jeszcze wczoraj widziałem twe rozdraŜnione na mnie oczy i myślałem. jako oficer do zleceń Generalnego Inspektora Sil Zbrojnych. Od tego teŜ okresu zaczyna się wzmoŜona praca polityczna. Pułkownik Walery Sławek. Z dniem zakończenia wojny Walery Sławek został zweryfikowany w stopniu kapitana. Ciągnęliśmy dawnej razem kałamaszki i bryczki. stanął na czele II Oddziału Frontu Litewsko – Białoruskiego. Funkcję tą pełnił do 1936 r. Ŝe „Pułkownik Walery Sławek miał niewątpliwie dwa wielkie sukcesy w niepodległej Polsce. co nastąpił w dniu 1 stycznia 1924 r. co ? Na gwiazdkę. został skierowany na roczny kurs doszkalania do WyŜszej Szkoły Wojennej. L. Pierwszym było utworzenie w 1928 r. niezmęczalne konie. objął funkcję szefa II Oddziału Frontu Południowego. działając na terenie dzisiejszej Ukrainy.w 1939 r. 242. Pierwszy po Bogu Ludwik Malinowski w swojej ksiąŜce p. nowej konstytucji. Druga Rzeczpospolita – Ludzie władzy i polityki. 12 . płk Sławek zdecydował się na przeniesienie do rezerwy. W dniu 10 sierpnia 1924 r. by się przywitać wesoło i stanąć do ciągnięcia tej samej bryki. naleŜąc do LoŜy Narodowej. Śmieszne. W roku 1926 intensywnie uczestniczył w działaniach mających doprowadzić do powrotu Marszałka Piłsudskiego na scenę polityczną. W momencie przejęcia władzy przez piłsudczyków powrócił na krótko do słuŜby czynnej. Walery Sławek zajmował w gronie najbliŜszych współpracowników Marszałka Piłsudskiego pozycję szczególną o czym świadczy wymownie dedykacja na ksiąŜce „Rok 1920”. W roku 1923 wraz z Leonem Wasilewskim załoŜył Instytut Badania Najnowszej Historii Polski. ileŜ to razy mieliśmy na siebie w Ŝyciu rozdraŜnione oczy. W momencie ukończenia kursu i uzyskania dyplomu oficera Sztabu Generalnego. W maju 1919 r. ciągnęliśmy i cięŜkie. co chodzą często jakimś wertepami osobno. pozostawał w niej do marca 1928 r. BBWR. niezmęczalne konie. Jednak naj5 6 T. trzyletnie prezesostwo w ZLP lub utworzenie Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski. Jesteśmy jak dwa stare. Malinowski. UmoŜliwiło mu to objęcie słuŜby w Adiutanturze Generalnej Naczelnego Wodza. W trakcie wojny polsko – bolszewickiej w marcu 1920 r. 10-11.Ludzie władzy i polityki wyraził opinię. Sukcesów tych jest tak naprawdę o wiele więcej jak np. przyjaźń i serca całej rodziny”5. s. W grudniu 1922 r.t. popularnie zwanej konstytucja kwietniową”6. s. drugim uchwalenie 23 kwietnia 1935 r. mój drogi. Druga Rzeczpospolita . Schaetzel. W latach dwudziestych działał równieŜ w wolnomularstwie. ładowne często błotem bryki – stare.

214. Sławek został teŜ premierem …«„9. Sławka jest testamentem Marszałka. Kozłowskiego i wyznaczenie na stanowisko premiera płk. Wiedział o tym Prezydent Mościcki. 251. Wątpliwości Ŝadnych nie było. Drugi okres premierostwa płk. To jemu trzykrotnie powierzano funkcję Prezesa Rady Ministrów. wskazywało tak naprawdę kto w momencie gdy go zabraknie ma być pierwszą osobą w państwie. aby premierostwo oddane zostało jedynie człowiekowi. który według Mackiewicza. Na to stanowisko przygotowywany był właśnie płk Sławek. Poprzez taką decyzję wskazał kto powinien go zastąpić w momencie. Walerego Sławka prof. W ostatnim okresie Ŝycia Marszałka Piłsudskiego był najwaŜniejszą postacią w państwie. Gładko prze-prowadził uchwalenie budŜetu. zamknięcie róŜnych ciąŜących kwestii.. Ponowne objęcie funkcji Prezesa Rady Ministrów nastąpiło w momencie wyjazdu Marszałka Piłsudskiego na Maderę. Takie było zdanie Piłsudskiego. »… zaŜądał (…). np. Po dwóch latach od momentu utworzenia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem płk.Poznań 1991. Dymisja prof. s. to na 7 8 J. Kwietniowej funkcję tę obejmował Prezydent. Szczecin. Wcześniej pełnił juŜ tę funkcję w trakcie II kadencji Sejmu II RP od 29 marca 1930 r. do 23 sierpnia1930 r. do 12 października 1935 r. któremu ufał bezgranicznie. Miało to miejsce w III kadencji sejmu od 04 grudnia1930 r. gdy go zabraknie. Miał je objąć w momencie wprowadzenia nowej Konstytucji. Ibidem. jaką rolę pełnił płk Sławek w Ŝyciu politycznym i państwowym. Po raz trzeci funkcję tę sprawował Sławek w okresie od 28 marca 1935 r. Sławkowi Józef Piłsudski powierzył urząd Prezesa Rady Ministrów. Janusz Faryś: „Gabinet Sławka miał przygotować grunt do generalnej rozgrywki z Centro-lewem i w tym zakresie swoją rolę spełnił. Wreszcie przygotowywany był do objęcia funkcji Prezydenta II RP. przekro-czeń budŜetowych Czechowicza oraz sprawy brzeskiej”8. Sławek odciąŜył Piłsudskiego od spraw bieŜących mniejszej skali od momentu przełomowego wydarzenia”7. Sławka prof. Odpowiedzialny był za tworzenie i wprowadzenie w Ŝycie nowej Konstytucji. 13 . Tak ocenia pierwszy gabinet płk. tj. Konstytucja arcowa najwaŜniejszą funkcję w państwie nadawała Prezeso-wi Rady Ministrów. Ŝe powinien to być Walery Sławek. w jednej z rozmów z Marszałkiem Piłsudskim usłyszał: „Sądzę – powiedział – Ŝe gdy będziesz juŜ zmęczony. po Komendancie najbardziej miarodajny. 9 Ibidem. s. natomiast w momencie wprowadzenia nowej Konstytucji tzw. Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej. Faryś ocenia w następujący sposób: „Funkcję swoją jako premier spełnił. s. Sławkowi. a więc u schyłku Ŝycia Piłsudskiego i tuŜ po jego śmierci. pod nieobecność Piłsudskiego.waŜniejsze jest to. Pełnienie funkcji premiera pod nieobecność Marszałka w kraju. „Wobec choroby Piłsudskiego na czele rządu musiał stanąć autorytet. najwybitniejszy autorytet wśród piłsudczyków. naleŜycie. do 26 maja1931 r. Z wszystkich swoich obowiązków wywiązywał się bardzo dobrze. 224. Faryś.

wół – robotę. która posiadała by tak wielki wpływ na politykę II RP jak pułkownik dyplomowany Walery Sławek. Sławka na rzecz konstytucji: „Według przypowieści. o godzinie o 20. lwa. 10 11 W. Związku Legionistów Polskich.twoje miejsce powinien przyjść Sławek”10. 769. oświadczając. wtedy. lew – zapał. do 10 lipca 1935 r. 12 S. Oprócz Marszałka Piłsudskiego nie znajdziemy postaci. Historia Polski – od 11 XI 1918 do 17 IX 1939 roku. Uczestniczył on równieŜ w tym okresie w zebraniach Związku Lokatorów. Nie kwestionowanym numerem jeden w tym otoczeniu był płk Sławek. Wraz z jego śmiercią pamięć o tak wspaniałym człowieku zaczęła zanikać. Wszystkim gabinetom. człowiek – znajomość ułomności natury ludzkiej. Z pracy tej wywiązał się w sposób najlepszy jaki potrafił. Swoją decyzję tłumaczył w taki sposób: „Prezydent odmówił. Najnowsza Historia Polityczna Polski. Londyn 1941. Dwa dni później odbył się jego pogrzeb. Prof. działając w tamtym czasie w Komitecie KrzyŜa i Medalu Niepodległości. s. 779. wołu i człowieka.Malinowski. s. w Instytucie Najnowszej Historii Polski. W konstytucji 23 kwietnia lwem był Sławek – opuścił premierostwo. Pracując nad nową ustawą zasadniczą odpowiedzialny był za tworzenie nowego ustroju w państwie.45 płk Sławek popełnił samobójstwo honorowe. Wreszcie tworzenie nowej Konstytucji. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w Alei ZasłuŜonych. Pobóg. iŜ ustąpi zgodnie z wolą Marszałka. Oprócz pracy politycznej płk Walery Sławek angaŜował się takŜe społecznie. 230. które zostały utworzone w tym okresie przewodzili oficerowie WP. Związku Rezerwistów. w Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny oraz Związku Peowiaków. W dniu 2 kwietnia 1939 r. było wskazaniem jak waŜną rolę pomiędzy rokiem 1930 a 1935 zajmował płk Sławek. Mościcki nie wypełniając testamentu Marszałka i nie zrzekając się pełnionego urzędu na rzecz płk. kiedy będzie czuł się zmęczony. Sławka. Ibidem. aby się zająć nowym ustrojem dla Polski”12. III kadencja Sejmu II RP trwała od 16 listopada1930 r. zachował się w sposób nie honorowy. Stanisław „Cat” Mackiewicz tak oceniał pracę płk. W czasach PRL jego ciało zostało przeniesione do kwatery Ŝołnierzy zabitych w wojnie roku 1920. inicjatywę. Ŝe kraj znajdował się wtedy pod rządami „grupy pułkowników”. Zmarł po paru godzinach od dokonanego czynu 3 kwietnia nad ranem. s. grupy najwaŜniejszych osób w państwie. Mówi się. praca powinna się dokonywać przy pomocy orła. 14 . Mackiewicz CAT. w obecnej chwili trwanie na stanowisku uwaŜa takŜe za swój obowiązek wobec Zmarłego”11. Orzeł daje plan. Gdańsk 1990.

Jednak największy wpływ na politykę państwową posiadał pomiędzy rokiem 1930 a 1935 będąc numerem jeden po Marszałku Józefie Piłsudskim. to mimo największe poczucie bliskości ma się zawsze wraŜenie trochę niesamowite. a co wymaga pewnego wzniesienia głowy. przywódca „grupy pułkowników”. co jest naturalną wyŜszością człowieka. 15 . a tym bardziej. niedoszły prezydent. Major Janusz Jędrzejewicz tak napisał o płk Sławku: „Są ludzie. twórca Konstytucji Kwietniowej. Gdy się z nimi obcuje. tak zadziwiająco z jednej bryły wykuci. gdy się jest z nimi w stosunkach serdecznych lub przyjacielskich. trochę onieśmielające. Trzykrotny premier. Poza Komendantem Piłsudskim znałem zaledwie kilku ludzi o tej posągowości zarysu duchowego. 241. W słuŜbie Idei. tak w swej konstrukcji duchowej zwarci i jednolici. Londyn 1972. Tego czegoś. 13 J. s. gdy się nań patrzy. Ŝe gdy się myśli o nich. pewnego bardzo czcigodnego dystansu między człowiekiem a otoczeniem. Z nich wszystkich cechę tę w stopniu najwyŜszym posiadał 13 Walery Sławek” . Jędrzejewicz. myśli się jak o Ŝywych posągach o monumentalnym spiŜu odlanych.Zakończenie Całe swoje Ŝycie Pułkownik Sławek poświęcił słuŜbie państwu. zawsze głębokie i istotne tej posągowości postaci.

16 .

. W tych dwóch zdaniach ujęła pełną charakterystykę druhny Jadwigi Zienkiewiczówny. Umieszczono ją w pensji Ŝeńskiej w Warszawie.PATRYCJA DOBKOWSKA Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie historia „Całym Ŝyciem nieść chętną pomoc bliźnim” – zarys biografii Jadwigi Zienkiewiczówny „Z moŜliwych postaw moralnych proponowanych przez ideologię harcerską druhna Jadzia wybrała przede wszystkim bezinteresowność i wierną słuŜbę ludziom. 1 Archiwum Związku Harcerstwa Polskiego (dalej Archiwum ZHP). gdzie spędziła swe dzieciństwo. fizyki [wśród wykładowców warto wymienić takie osobistości jak: Eliza Truguttówna. Janikowa. w Ciechanowie. Stawił się osobiście 31– letni Marcjan Zienkiewicz lekarz z Ciechanowa i w obecności świadków: Konstantyna Lantarskiego organisty i Teodora Szczepańskiego słuŜącego kościelnego (…) przedstawił nam niemowlę płci Ŝeńkiej oznajmiając. Ŝe treści jego i osiągnięć starczyłoby na 1 chwalebne wypełnienie długiego Ŝywota ludzkiego” – pisze dh. 2 Archiwum Państwowe w Mławie. hm Jadwigi Zienkiewiczówny. Maria Uklejska. 22-23. W jej akcie urodzenia czytamy: „Odbyło się w mieście Ciechanów w 13=26 Lutego 1906 roku o godzinie 15. Piotr Chmielowski. 3 L.]” . ekonomii. Ludwik Krzywicki. krótkiego wprawdzie. Opowieść o Ŝyciu i działalności Reginy z Rajkowskich Zienkiewiczowej. P. Jej matka Regina z Rajkowskich Zienkiewiczowa urodziła się 3 XII 1882 r. s. Księga urodzeń i zgonów parafii Ciechanów. Druhna Jadwiga Zienkiewiczówna urodziła się w Ciechanowie 12 VIII 1905r. Zostawiła teŜ wzór Ŝycia. Ŝe urodziło się ono w Ciechanowie według nowego stylu – 12 sierpnia 1905 roku od jego prawnej małŜonki 23– letniej Reginy z rodziny Rajkowskich. Akt urodzenia nr 90/1906. Dzięki wartościom umysłu i charakteru pozostawiła po sobie wspomnienie osoby do głębi oddanej idei i bliźnim. Nieodrodna córka. prowadzonej przez Zuzannę Morawską: „dziewczęta oficjalnie uczyły się krawiectwa i robót ręcznych. lecz tak aktywnego i owocnego. Ciechanów 2007. Podczas chrzczenia. a rzeczywiście słuchały wykładów wybitnych uczonych z literatury. Tadeusz Korzon i Władysław Smoleński – przyp. Gabriel Korbut. Ignacy Chrza3 nowski.D. geografii. parafia Ciechanów. które odbyło się w tym dniu przez księdza Wiktora proboszcza Radzikowskiego temu niemowlęciu było dane imię Jadwiga. historii Polski i powszechnej. Teczka dot. 3. k. (…) Akt ten jest 2 opóźniony z przyczyny wyjazdu ojca dziecka do słuŜby wojskowej (…)” . a chrzestnymi jego byli Franciszek Rajkowski oraz małŜonka jego Jadwiga.

Szkoła nosiła oficjalną nazwę >>Szkoła rzemiosł Wandy Rafalskiej<< i programem. Zachował się list Dziutki z 16 IV 1913 r. W wieku 8 lat umiała doskonale czytać i pisać7.p. Pan Ślaski kupił dom i ogród i ja tam chodzę z Władkiem [Władysław W zaświadczeniu wydanym przez kierowniczkę pensji w 1924 roku czytamy: „zaświadczam niniejszym.Pensję ukończyła z wynikiem celującym w roku 18994. XXIX. Wspomnienie pośmiertne. ciechanowski nasz dworek. Marcjan Zienkiewicz mógł w końcu powrócić do rodziny: „w lutym 1906. którą ukończył ze stopniem lekarza cum eximia laude w 1898 r. Po podpisaniu traktatu pokojowego w Portsmouth w 1905 r. Muzeum Szlachty Mazowieckiej (dalej MSzM).1 4 18 . ukończył Gimnazjum w Petersburgu. urodził się brat Jarosław. bez Wikci (…) po całym domu. s. MałŜeńska sielanka nie trwała zbyt długo. Jadziutka) przybywało rodzeństwa: w 1909 r. Posłali ją do szkoły. za Ibidem. 1. Opiekunką dzieci doktorstwa Zienkiewiczów była Wikcia Humięcka – z pochodzenia szlachcianka z powiatu ciechanowskiego. s. Ŝe pani Regina Rajkowska obecnie Zienkiewiczowa skończyła w 1899 roku z wynikiem celującym pełny kurs nauk gimnazjalnych w zakładzie naukowym Zuzanny Morawskiej i Wandy Rafalskiej mieszczącym się przy ulicy Marszałkowskiej 125 w Warszawie. radością. Ŝe szkoła była tajna i językiem wykładowym był język polski. „Lekarz Wojskowy” 1937. Głowiński. gdzie Rodzice są teraz. który: „urodził się 26 lutego 1875 roku w Carskim Siole w Rosji. Płk. aby jak najprędzej przytulić do serca nieznane sobie dzieciątko” . Marcjan Zienkiewicz. do rodziców. W 1893 r. który wszelkimi moŜliwymi drogami przedzierał się przez odmęty rewolucji i eks6 pedycji karnych. dr. MOC/H/RZ303. dziękujemy za karty. jeden z takich pobytów: „Kochani i Drodzy Rodzice. 39. Dzieci Zienkiewiczów duŜo czasu spędzały u swojej babci Jadwigi Dmowskiej w Kielcach. Nr. Ryś biega sam. dokąd rodzice Jego byli zmuszeni wyemigrować z Polski po upadku powstania 1863 roku. gdyŜ w Kraju groziła im zemsta ze strony władz rosyj5 skich za udział w powstaniu” . Więc raz na dzień chodzimy na spacer. poślubił Reginę Rajkowską. Rodzice dbali o wykształcenie Jadwigi. a dwa lata później kolejny brat Ryszard. moŜe raz jedyny tętnił Ŝyciem. bo pada śnieg. przyjaźnią przepełniających go ludzi – bo to było powitanie człowieka. który odpowiadał VIII Klasowmu Gimnazjum neo-humanistyczemu”. w którym relacjonuje. W Ciechanowie poznała swego przyszłego męŜa Marcjana Zienkiewicza. gdyŜ jeszcze tego samego roku został powołany do słuŜby w wojsku rosyjskim. a następnie kontynuował naukę w Akademii Wojskowo-Lekarskiej. Ś. Wymieniona nie otrzymała zaświadczenia ze względu na to. gdy MąŜ mój powrócił z wojny japońsko-rosyjskiej z MandŜurii. 5 C.3:dodatek. 7 MSzM MOC/H/RZ-150. 6 Cyt. med. jest to zdrobnienie od Jadwiga. Przez kolejne lata Dziutce (tak nazywana była przez rodzinę i znajomych. 28 VIII 1904 r. Jurek jest grzeczny (…) U nas od kilku dni marna pogoda. s. t.

aby kontynuować naukę na pensji. Całuję Ciebie (…). do nauki języka. Wikcia. w jakim zaskoczyła dzieci wojna. Zienkiewiczówna spotkała się z rodzicami i rodzeństwem dopiero na święta BoŜego Narodzenia: „Dziutka. 1. Bardzo Ci jestem za to wdzięczna. no i uczyć się nie trzeba. aby kontynuować naukę. Regina Zienkiewiczowa w jednym z listów do córki z 1915 r. s. A choć ten »dom« wojenny.D. tu jest jeszcze lepiej. Ŝe były bardzo zŜyte. chłopcy. 19 . pisały do siebie niezwykle często. ale nie zawsze lubi 10 robić to. Widziałam dwa pawie i jedną pawicę. tęsknimy bardzo ra8 zem z Wikcią (…). Z zachowanych listów Reginy Zienkiewiczowej do córki wynika. list z 28 stycznia 1915 r. Całuję Mamusię i Tatusia. Po świętach Jadwiga powróciła do Warszawy. iŜ pragnie zatrudnić dla niej na wakacje guwernantkę Francuzkę lub Belgijkę. Świadczą o tym licznie zachowane listy.Brest Litowskij wojennyj kriepostnyj gospital . przenosząc się do Brześcia.Rajkowski to brat Reginy Zienkiewiczowej – przyp. Został starszym ordynatorem szpitala fortecznego . Kochająca Cię Dziutka” . list z 5 maja 1915 r. czego się Dziutka nie boi. W jednym z listów z maja 1915 r. Jeszcze 28 I 1915 r. Doktorowa wraz z dziećmi i Wikcią Humięcką podąŜyli za doktorem Zienkiewiczem. jak i bracia bardzo tęsknili za swoją jedyną córką i siostrą. Kochająca Rodziców Dziutka” . s.. Rodzina zamieszkała w wolnostojącym domku z ogródkiem. bo są rodzice. JuŜ nazajutrz Marcjan Zienkiewicz został powołany z rezerwy do armii rosyjskiej. która zapoczątkowała pierwszą wojnę światową. Dziękuję Ci bardzo za list i współczucie 11 o swej siostrzyczce.]. Matka dbała o potrzeby córki. 12 MSzM MOC/H/RZ-235. pisze: „posyłam Ci rubla na Twoje małe wydatki”12. P. wspomina. Jedynie dziewięcioletnia wówczas córka Jadwiga została posłana na pensję do Warszawy. 10 MSzM MOC/H/RZ-95. gdy Niemcy wypowiedziały Rosji wojnę. Zarówno rodzice. 11 MSzM MOC/H/RZ-221. czego właśnie wymaga regulamin szkolny” . 2. przyjechała właśnie z Warszawy na święta i jest wyjątkowo »dobrze ułoŜona« i grzeczna w domu. Był to szpital chirurgiczny na 500 łóŜek9. zawsze to jednak »Dom« i choć na pensji jest dobrze. jest bardzo ciasny i skromny w porównaniu z tym. Bardzo mi się podobało jak paw rozpostarł ogon (…). Jadwiga pisze do swojego brata Rysia: „Kochany Rysieńku! Czy jesteś zdrowy? Ja jestem zdrowa. Szczęśliwe Ŝycie rodzinne zostało nagle przerwane 1 VIII 1914 r.w Brześciu nad Bugiem. poniewaŜ: „chcielibyśmy byś mogła jak najwięcej skorzystać 8 9 MSzM MOC/H/RZ-511 MSzM MOC/H/RZ-72.

z francuskiego”13. 5 VIII 1915 r., dzień zajęcia Warszawy przez Niemców, niweczył plany edukacyjne Jadwigi, a takŜe ostatecznie przekreślił ewentualne szanse rodziny Zienkiewiczów na szybki powrót do Ciechanowa. Po ewakuacji Brześcia, szpital, w którym pracował doktor Zienkiewicz został przeniesiony do Erywania w Armenii, a następnie wcielony do ekspedycyjnego Korpusu kawaleryjskiego gen. Baratowa, jako 173 szpital ewakuacyjny w Enzeli w Persji, gdzie przetrwał do ewakuacji Persji, tj. do lutego 1918 r. Do dnia dzisiejszego zachował się notes Jadwigi Zienkiewiczówny, w którym opisuje, swoje pierwsze spotkanie z miejscowym Persem, jeszcze w styczniu 1916 r.:
„»- Śliczna, nasza Persja jest cudna, mówię Ci duŜo ładniejsza od Twojej Rosji!« »- Od mojej Rosji? – oczy dziewczynki zaświeciły gniewem i oburzeniem – Rosja nie jest moja, a mój wróg. Ja jej nienawidzę!« »- To Ty nie Rosjanka?« »- Nie ja Polką jestem. Daleko Ojczyzna moja.« »- A dlaczego Twój ojciec jest oficerem rosyjskim?« »- Mój ojciec nie jest oficerem, a lekarzem. Mundur obcy nosi dlatego, Ŝe go zmusili. Polska jęczy pod kopytami najezdnych koni… Ale to nie na długo. Polska bę14 dzie wolna!«” .

Rodzice wyznaczyli dzieciom kilka godzin dziennie na pobieranie nauk. Ze wspomnień Jadwigi dowiadujemy się, jak wyglądało Ŝycie jej oraz jej rodzeństwa w Enzeli:
„nudziło się dzieciakom – poza godzinami przeznaczonymi na naukę, miały tak duŜo wolnego czasu wzbudzającego chęć pohasania po dünach nadmorskich, urządzenia połowu Ŝółwi, lub łapania ryb, Ŝe wprost siłą wyrywały się z domu na deszcz i błoto. (…) A w domu co? KsiąŜek nie ma, przywiezione z Baku przeczytane juŜ dawno, w Enzeli ksiąŜek polskich nie posiada nikt, a rosyjskich dzieci czytać 15 nie chcą” .

Zarówno Marcjan, jak i Regina starali się zaszczepić w swoich dzieciach ducha patriotyzmu:
„Dziuta i Jurek wiedzieli juŜ duŜo i oni opowiadali o dziejach sławnych i o strasznym upadku Państwa Polskiego i o Zmartwychwstaniu. Sypały się wiersze Konopnickiej i Orota. Dziuta umiała natchniony 16 wiersz Ejsmonda »Do Polski«. Pełno było Polski w naszym domu” .

Wobec przewrotu bolszewickiego nie udało się uzyskać zwolnienia Polaków z wojska rosyjskiego. Persję Zienkiewiczowie opuszczali z Ŝalem.

13 14 15

MSzM MOC/H/RZ-235, list z 13 maja 1915 r.

Ze zbiorów Pani Ewy Zienkiewicz, notes Jadwigi Zienkiewiczówny Wichura w Persji”, s. 8-9. Ibidem, s. 11. 16 MSzM MOC/H/RZ- 149, s. 4.

20

W Odessie rozpoczęli kolejny etap swojego wojennego Ŝycia. 26 II 1919 r. miały miejsce uroczyste obchody urodzin dra Marcjana. Z tej okazji Dziutka napisała wiersz dla swojego taty:
„Całuję gorąco Tatusia mojego, I Ŝyczę mu z serca wszystkiego dobrego. śyczę Mu prędkiego powrotu do Kraju, Gdzie nam będzie dobrze, jak aniołom w raju! Będziemy się uczyć, będziemy pracować. Dla naszej Ojczyzny sił swych nie Ŝałować. A Tatuś z Mamusią, choć przedwcześnie siwi, Będą w domu, w Polsce, zdrowi i szczęśliwi! Dziękuję ja bardzo za pracę nad nami, Nigdy byśmy tego nie zrobili sami. Więc niech Ŝyje Tatuś, nasz Tatuś kochany. I niech prędzej wraca na ojczyste łany. 17 W Odessie 26 lutego 1919. Kochająca córka Dziutka”.

W Odessie zadbano takŜe o gruntowną edukację dzieci. Posłano je do Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki:
„dzieci, biegły z radością do swej polskiej szkoły, pod wezwaniem Naczelnika Polaków – Tadeusza Kościuszki. Szkoła mieściła się na ulicy Elizawietińskiej, w wynajętej na wieczorowe godziny gmachu gimnazjum rosyjskiego. Do szkoły było daleko, a po drodze tyle ciekawych rzeczy. Dzieci, Ŝyczliwie uśmiechnęły się do polskich armat, stojących na Gradonaczalniczeskiej. Miłym spojrzeniem objęły gmach Domu Polskiego, przy tejŜe ulicy, gdzie nie tylko bywały na zabawach i przedstawieniach teatralnych, ale nawet niosły pomoc wydając w niedzielę ksiąŜki z polskiej ksiąŜnicy, zbyt licznym na ofiarny stały personel polskim czytelnikom. Z dumą minęły polską wartę przed Sztabem Dywizji gen. śeligowskiego, (…) Polska państwowa chorągiew dwubarwną falą zwisała z balkonu ponurego gmachu, 18 gdzie tak niedawno temu, same przecieŜ widziały, mieścił się sztab okupacyjnej armii niemieckiej” .

Do klasy pierwszej, nazywanej przygotowawczą, uczęszczał najmłodszy brat Jadwigi – Ryś. Do klasy drugiej zaś – jej starszy brat Jurek. Jadwiga uczęszczała wówczas do klasy czwartej.19 W tym okresie Dziutka po raz pierwszy zetknęła się z organizacją poniekąd harcerską. Opowiada o tym po latach jej matka, w liście z 1938 r., do druhen z 79. śeńskiej DruŜyny Harcerek im. Jadwigi Zienkiewiczówny:

17 18 19

MSzM MOC/H/RZ-511. MSzM MOC/H/RZ-68, s. 1. W jednym z opowiadań Reginy Zienkiewiczowej zachowały się szczegółowe informacje na temat jej dzieci i szkoły do której uczęszczały. Oto jego fragment: „pierwsza Przygotowawcza, gdzie jest Ryś, (…) Druga, gdzie od czasu redagowania „Drugoklasisty” jest tak niesłychana solidność i solidarność w powadze, Ŝe aŜ to zdumiewa profesorów i Kozulę – wychowawczynię i gdzie Tadzik i Jurek rej wodzą. (…) Czwarta, wszystkie (…) Grzymały, Pokrzywniccy, Rybińscy, Zienkiewiczówny, wojewodzianki, Skierczanki” – MSzM MOC/H/RZ-68, s. 2.

21

„o wstąpieniu do harcerstwa Wichury [pseudonim Jadwigi Zienkiewiczówny – przyp. P.D.], mówiłam Wam kiedyś. Boję się po prostu zaczynać na nowo, bo to teŜ jest historia. Powtórzę więc w paru słowach: W gimnazjum polskim w Odessie, noszącym imię Tadeusza Kościuszki, a nazywanym popularnie prze uczniów Te-Ka, powstała dziwna organizacja, pół harcerska, pół-wojskowa, mająca na celu wyrobienie nie tylko sprawności fizycznej, ale i tęŜyzny ducha. Był to na razie męski, a następnie i Ŝeński Pluton Wiarusów. Plutonem Wiarusów dowodził „rotmistrz”, ośmioklasista i legionista, Andrzej Pruszyński. Plutonem Wiarusem, d-hna ŚnieŜko-Błocka, takŜe maturzystka. W czasie bolszewizmu organizacja Wiarusów poszła drogą, jaką w kraju obrało P.O.W., które równieŜ rekrutowało młodzieŜ. Zadaniem Wiarusów było niszczenie i ukrywanie sprzętu wojennego, słuŜba wywiadowczołącznikowa, a dziewczęta na równi z chłopcami pełniły ją nieustraszenie itp. Przez Wiarusów przedostawały się wieści od 4-tej Dywizji, kwaterującej za Dniestrem, w Besarabii, zajętej przez Rumunów. Wiarusi nie odstąpili od swej organizacji w czasie przemocy bolszewickiej, przeciwnie skupili się 20 jeszcze ściślej pod sztandarem szkoły, i stali się jej elitą” .

4 IV 1919 r. miała miejsce ewakuacja Wojsk Polskich z Odessy. Do Ojczyzny rodzina Zienkiewiczów powróciła pod koniec października 1919 r. Jadwigę posłano do gimnazjum we Włocławku, a następnie do Płocka – gdzie zdała maturę. W obu tych miastach naleŜała do szkolnych druŜyn harcerskich, a w tym ostatnim, złoŜyła przyrzeczenie i otrzymała krzyŜ harcerski. Było to 1920 r. W Warszawie wstąpiła do 6-tej klasy 8-klasowego Gimnazjum Janiny Popielewskiej i Janiny Zdziennickiej (później Roszkowskiej) w Warszawie, przy ul. Bagatela 15 i od razu zapragnęła Ŝycia harcerskiego. W 1922 r. została druŜynową druŜyny działającej przy Gimnazjum, gdyŜ jej poprzedniczka Zofia Rakowska opuściła szkołę, wychodząc za mąŜ. Jako maturzystka Dziutka miała duŜo pracy szkolnej, była przewodniczącą samorządu klasowego. Małe mieszkanie na ul. Jagiellońskiej na Pradze, gdzie mieszkała, miało swoje dodatnie strony dla harcerek. Grano tam w piłkę koszykową i noŜną, gdyŜ do mieszkania naleŜało „pole” pod warzywa i kartofle, tam mieściła się, jako w mieszkaniu redaktorki, redakcja pisma hektografowanego druŜyny „Kukułka”. Zachowały się wspomnienia o Dziutce z tego okresu:
„Jadwiga na lekcjach była bardzo skupiona, chłonęła to, co mówili profesorowie – byli to zresztą wspaniali nauczyciele i pedagogowie – ale przyjmowała wszystko krytycznie, sama teŜ dociekliwie szukała prawdy. (…) Jej róŜnorodne zainteresowania oraz bystry umysł dawały jej moŜność pogłębiania wiedzy we wszystkich dziedzinach. Po matce (…) odziedziczyła zarówno pasję społeczną, jak i zdolności literackie. Bardzo duŜo czytała. Swoje zdolności literackie wykorzystywała, pisząc jakieś »drobiazgi«. Ona zwykle wygłaszała wszelkie okolicznościowe przemówienia. Jeszcze po otrzymaniu świadectwa dojrzałości zredagowała szkolną jednodniówkę pt. »Pasieka«. Jako koleŜanka była bardzo uczynna, widziała potrzeby i trudności koleŜanek, patrzyła na całego człowieka, wytwarzając wokół siebie at21 mosferę dobroci i Ŝyczliwości” .

W 1923 r. po zdaniu matury Dziutka wstąpiła na Polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim, jednak juŜ po roku zaczęła studiować medycynę. Na Pradze zało20 21

MSzM MOC/H/RZ-76, s. 3. Archiwum ZHP, Teczka dot. hm Jadwigi Zienkiewiczówny, k. 2.

22

która odgradza świat chorych od aktywnego społeczeństwa zdrowych. obmyślała dla swych pacjentów moŜliwości zajęć manualnych. zorganizowała dla swojej druŜyny niezwykle udany obóz na trudnym terenie KOP-u (Korpusu Ochrony Pogranicza) na granicy polsko-rosyjskiej. Dziutka objęła obowiązki kierowania nowoutworzonym Wydziałem Zuchów Głównej Kwatery Harcerek.. Pod jej redakcją ukazało się w styczniu 1927 r. Przy pomocy lojalnego personelu stworzyła na swym oddziale atmosferę Ŝyczliwą i serdeczną. Ŝe w latach 1926/27 przekazała takŜe hufiec praski dh. Od 1925 r. gdzie wyłoŜyła zasady prowadzenia gromad zuchowych i związanie ich z ruchem harcerskim. przedstawiła wyczerpujący referat O zuchach. po zaleczeniu pierwszej fazy choroby płucnej. nowe wymagania gwiazddek i sprawności oraz system zastępowym. Jadwiga Zienkiewiczówna oparła ruch zuchowy na podstawach rozwoju psychofizycznego dziecka w wieku 8-10 lat. zajęła się prowadzeniem gromady zuchowej „Zuchy Błękitne”. odwoływała się do środków natury psychologicznej i społecznej. podobnie jak rok 1931 dla ruchu zuchowego chłopców. z wyrobieniem radosnej dzielności wśród chłopców i dziewcząt w tym wieku. śeńską DruŜynę Harcerek. Na VI Konferencji programowej instruktorek ZHP w Sromowcach WyŜnych w sierpniu 1926 r. W latach 1930-1931 była hufcową Hufca XI w Warszawie. W 1926 r. gdy metodykę zuchów opracował Aleksander Kamiński. Studia medyczne oraz nadzwyczaj bogata działalność zuchowa dh. Jadwigi spowodowały. Jadwiga ukończyła studia medyczne z tytułem doctoris medicinae universae. Pismo proponowało materiały do zbiórek zuchowych. pierwsze pisemko zuchowe Zuch. Jadwiga Zienkiewiczówna przystąpiła do zorganizowania pierwszego Ŝeńskiego hufca harcerskiego na Pradze. Był to dwutygodnik dla zuchów.Ŝyła własną druŜynę 26. opracowano nowe Prawo Zucha. 30 VII 1930 r. W latach 1924/25 dh. Wandzie Kraszewskiej. Pod jej kierownictwem Wydział Zuchowy Głównej Kwatery śeńskiej opracował i ogłosił nowe wytyczne programowe oraz regulaminy obowiązujące wszystkie Ŝeńskie gromady zuchowe w Polsce. regulaminy sprawności zuchów-dziewcząt oraz zamieszczało krótkie wzmianki o Ŝyciu i pracy gromad zuchowych. Jeszcze w lipcu 1924 r. objęła stanowisko lekarza w Sanatorium Wojskowym w Kościelisku: „obowiązki lekarza sanatoryjnego spełniała wzorowo i z oddaniem. Ŝywo interesując się ich nastrojami i trudnościami. Zorganizowała tam takŜe ognisko dla miejscowej ludności. Wandzie Kraszewskiej. By zburzyć ciągle rosnącą barierę. w którym zastępy zuchowe prowadzone były przez harcerki przygotowane do pełnienia tej funkcji. 23 . Rok ten był przełomowy dla ruchu zuchowego dziewcząt. nawiązywała kontakty z poszczególnymi pacjentami. gry i ćwiczenia. Oprócz stosowania obowiązującego wówczas leczenia klimatycznego i farmakologicznego. W 1931 r. DruŜynę swoją przekazała dh. Za podstawowe formy pracy uznano zabawy.

Teczka dot. a w lipcu 1935 r. W „Gnieździe” funkcjonował system zastępowy. sprawowała kierowniczka „Gniazda” dr Jadwiga Zienkiewiczówna. to wiarę w szlachetność cierpienia i wartość moralną cierpiących ludzi. po trzyletnim pobycie w Kościelisku. potrzebującego pomocy. wspierała ich własną wiarę. W okresie pracy na stanowisku lekarza w Sanatorium Wojskowym w Kościelisku. Pierwsze pacjentki zostały przyjęte 11 VI 1933 r. Posiadając jedynie 300 zł zdecydowała się na załoŜenie sanatorium. KaŜdy członek zastępu musiał. objęła stanowisko lekarza w sanatorium w Świdrze. W 1933 r. Była to słuŜba na rzecz drugiego człowieka. które będzie duŜo bardziej efektywne od biernego leŜenia w łóŜku. Teczka dot. które miało być zaczątkiem sanatorium prowadzonego systemem pracy harcerskiej i domu pracy dla chorych na płuca harcerzy. nieodpowiednich dla człowieka chorego na gruźlicę. W 1934 r. napisała broszurkę pt. nie licząc się zupełnie ze stanem swego zdrowia. sanatorium zostało przeniesione do większego budynku.. Tę nową wówczas metodę nazwa-ła 22 »terapią pracy«” . Ŝe Ŝyła ich Ŝyciem. k. wywiązać się ze swych obowiązków. W „Skrzydłach” systematycznie ukazywały się dokładne sprawozdania działalności sanatorium. <<Apostolstwo chorych>>.których wykonywanie mogłoby ich podnieść we własnych oczach. Ten okres jej działalności najlepiej odzwierciedlają słowa dh. gdzie mieszkała w prymitywnych. W grudniu 1933 r. sanatorium otrzymało niewielkie. tylko nie dla siebie i dla swego zdrowia. 2. 24 . Dzięki jej uporowi i ofiarności sanatorium mogło pokonywać wszelkie trudności finansowe. gdzie moŜna było pomieścić 30 pacjentów. Zienkiewiczówna załoŜyła w Kościelisku sanatorium pracy harcerskiej „Gniazdo Tatrzańskie” dla harcerzy chorych na płuca. Jej pomysłem było umoŜliwienie młodzieŜy czynnego wychodzenia z choroby. została mianowana jego dyrektorem. Do ostrego wybuchu swej choroby pracowała w Świdrze tak przejęta losami pacjentów. 3. co znacznie ułatwiło jego funkcjonowanie. Opiekę lekarską. Ze względu na nikłe środki materialne „Gniazdo Tatrzańskie” mieściło się początkowo w niewielkiej chacie góralskiej w Kościelisku. nie traciła teŜ swoistego poczucia humoru” . która jednocześnie pracowała w sanatorium wojskowym. pracowała niezwykle intensywnie. stałe dofinansowanie od Naczelnictwa Związku Harcerstwa Polskiego. Jesienią 1934 r. hm Jadwigi Zienkiewiczówny. Archiwum ZHP. Tak intensywny i wyczerpujący tryb Ŝycia nie odbierał jej pełnego troski spojrzenia na kaŜdego 23 człowieka. w miarę swoich moŜliwości. Współpracowała z księdzem Rękasem w Apostolstwie chorych. Ŝe bezczynność rujnuje wszelkie porywy młodości. UwaŜała. jeśli nie w moŜliwość wyzdrowienia. śuławskiej: „miała czas dla wszystkich i na wszystko. k. całkowicie bezinteresownie. hm Jadwigi Zienkiewiczówny. a później w Świdrze na stanowisku Dyrektora Sanatorium. 22 23 Archiwum ZHP.

W 1935 r. dr Jadwiga Zienkiewiczówna powołana została do Komendy Jubileuszowego Zlotu Harcerek w Spale. Ŝe odeszła od nas Towarzyszka. Zmarła 24 II 1936 r. Ŝe zmarła z powodu suchoty płuc oraz gruźlicy jelit24. M. 24 25 Odpis protokołu śmierci dr Jadwigi Zienkiewicz. 460 Polek z zagranicy oraz 224 skautki z róŜnych krajów! Kilka ostatnich miesięcy Ŝycia spędziła w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie nie dając po sobie poznać cierpień jakie przeŜywała. Polsce i bliźnim. Jadwiga Zienkiewiczówna. usposobienie i intencje działania uszlachetnić. która uczciwie i twardo pracowała nad sobą. Ś. W akcie jej zgonu czytamy. Nr 3. 25 . Pogrzeb odbył się 29 II 1936 r. która potrafiła Swe zdolności rozwinąć. a mądrze i szczerze kochała ludzi. 224 instruktorki. dr.p. „Skrzydła” 1936. a z Ŝycia uczynić prawdziwie wierną słuŜbą Bogu. s. Odeszła Harcerka. Uklejska. zbiory prywatne Pani Ewy Zienkiewicz. We wspomnieniu pośmiertnym zamieszczonym w „Skrzydłach” czytamy: „gdy teraz na Wojskowym Cmentarzu Powązkowskim wyrosła mogiła druhny Jadzi. zwłaszcza bezsilne 25 dzieci i nieszczęśliwych chorych” . jako naczelny lekarz zlotu.3. ponad dwieście dawnych harcerek. Zlot zgromadził ponad 6500 harcerek. czujemy.

26 .

SEBASTIAN DRABIK Uniwersytet Jagielloński w Krakowie historia

Stosunki polsko-francuskie w roku 1936 – próba krótkiego zarysu w oparciu o Diariusz i Teki Jana Szembeka oraz wspomnienia Dyplomata w ParyŜu 19361939 Juliusza Łukasiewicza, ambasadora RP w ParyŜu w latach 1936-1939

Stosunki polsko–francuskie w okresie dwudziestolecia międzywojennego (1918–1939) były jednym z głównych kierunków zainteresowania polskiej dyplomacji; wynikało to z przekonania o trwałej wartości sojuszu z III Republiką. Natomiast ParyŜ traktował ten związek jako doraźne taktyczne porozumienie, które moŜna dostosować do zmiennej konfiguracji geopolitycznej. Ta sprzeczność w pojmowaniu wzajemnej współpracy przez oba państwa prowadziła do częstych nieporozumień i w ostateczności zadecydowała o fiasku sojuszu w momencie największej próby wytrzymałości, jaką bez wątpienia był wybuch II wojny światowej. Poruszane przeze mnie zagadnienie jest tylko małą cząstką całokształtu relacji ParyŜ–Warszawa, które doczekały się, jeśli chodzi o lata 1918–39 duŜej ilości prac naukowych. Do waŜniejszych (oczywiście w języku polskim) autorów poświęcających temu zagadnieniu uwagę zaliczyłbym: Jana Ciałowicza39, Tadeusza Kuźmińskiego40 oraz generała Władysława Sikorskiego, wielkiego zwolennika aliansu polsko–francuskiego, o którym pisał kiedy jeszcze obowiązywał41. Ze względu na skromny charakter mojej pracy nie wymieniam autorów licznych arty-kułów na ten temat w pismach fachowych, a takŜe literatury zagranicznej. Zanim przejdę do meritum zagadnienia tzn. wzajemnych relacji w 1936 r. postaram się zwięźle scharakteryzować okres 1921–35. Państwo polskie po odzyskaniu niepod-ległego bytu w 1918 r. i ustaleniu swych granic oraz stworzeniu formalno-praw-nych fundamentów swego istnienia (konstytucja z 17 III 1921 r.) potrzebowało sil-nego sojusznika wśród, zwycięskich w I wojnie światowej, mocarstw Ententy w celu zabezpieczenia swej młodej suwerenności przed tendencjami rewizji granic, ustalonych w traktacie wersalskim (28 VI 1919 r.), wysuwanymi przez wszystkie siły polityczne w Niemczech, oraz dąŜeniom ekspansywnym Rosji Sowieckiej (od 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik

39 40

J. Ciałowicz, Polsko–francuski sojusz wojskowy 1921–1939, Warszawa 1970. T. Kuźmiński, Polska–Francja–Niemcy. Z dziejów sojuszu polsko–francuskiego 1933–35, Warszawa 1963. 41 W. Sikorski, Polska i Francja w przeszłości i w dobie współczesnej, Lwów 1931.

Radzieckich). Warszawie chodziło takŜe o pozyskanie sprawnego partnera do współpracy w waŜnych dla RP kwes-tiach na arenie międzynarodowej. W pierwszych latach po 1918 r. polskie czynniki rządzące – Naczelnik Państwa (22 XI 1918–14 XII 1922), marszałek Józef Piłsudski, współpracujący z nim ministrowie spraw: zagranicznych, Eustachy Sapieha (23 VI 1920-12 VI 1921) i wojskowych, gen. Kazimierz Sosnkowski (10 VIII 1920–26 V 1923 i 20 XII 1923–17 II 1924) – doszły do przekonania, Ŝe jedynym partnerem do sojuszu z Polską moŜe być tylko Francja. RównieŜ nad Sekwaną odczuwano potrzebę bliskich kontaktów z Polską, ale głównie z pobudek natury ekonomicznej (rynek zbytu dla rodzimego przemysłu) i szachowania Niemiec od wschodu, co było problematyczne wobec powstania nowej bolszewickiej Rosji i jej zbliŜenia do Republiki Weimarskiej. ParyŜ chciał jednak zminimalizować własne zobowiązania w ewentualnym związku i skłonić stronę polską do kierowania swych działań obronnych wobec Niemiec, a zmniejszenia zabezpieczenia wschodnich rubieŜy RP. Poza tym francuskie sfery finansowe dąŜyły do jak największych koncesji nad Wisłą. W Warszawie zdawano sobie sprawę z silniejszego stanowiska Francji, ale Ŝe zaleŜało jej wówczas na szybkim sfinalizowaniu ewentualnego porozumienia była gotowa na daleko idące ustępstwa. Widać to wyraźnie w podpisanych: przez ministra spraw zagranicznych RP E. Sapiehę i ministra spraw zagranicznych Republiki Francuskiej Aristide Brianda w dniu 18 II 1921 r. układzie o sojuszu polsko–francuskim i sygnowanej przez ministra spraw wojskowych RP gen. K. Sosnkowskiego i przewodniczącego NajwyŜszej Rady Wojennej marszałka F. Focha oraz szefa sztabu generalnego Francji gen. E. Buata tajnej konwencji wojskowej uzupełnionej o dwa aneksy 22 lutego tego samego roku42. Nie będę tutaj dokładnie przedstawiał treści tych dokumentów. NaleŜy jednak powiedzieć, Ŝe układ polityczny o sojuszu, przewidujący troskę obu zainteresowanych rządów o pokój w Europie, bezpieczeństwo wzajemne i obronę terytorium oraz wspólne interesy (tego rodzaju zobowiązania Francja przyjmowała wobec swych partnerów juŜ w okresie współpracy z carską Rosją), a takŜe zachowanie traktatów juŜ zawartych przez obie strony lub takich, które strony zawrą w przyszłości oraz przewidujący porozumiewanie się w celu obrony swego terytorium w wypadku niesprowokowanej agresji na jednego z partnerów (bez wymieniania nazwy potencjalnego agresora, co zostało sprecyzowane w tajnej konwencji wojskowej), nie określał dokładnie warunków i terminów wypełniania zobowiązań sojuszniczych w wypadku zaistenienia wojny. Nie cieszył się on takŜe dobrą opinią we wpływowych francuskich sferach politycznych i publicystycznych – jego przeciwnikami byli m. in. Jaques Bainville i Gabriel Hanotaux (pisarze polityczni), natomiast jeśli chodzi o polityków duŜe zastrzeŜenia do wiązania się z Polską mieli m. in. Georges Bertholet i Pierre Etienne Flandin43. Wynikiem tych wpływów, połączonych z naciskiem kół
42 43

J. Ciałowicz, op cit., s. 51–76. Ibidem, s. 28 i 35.

28

gospodarczych, było uzaleŜnienie wejścia sojuszu w Ŝycie od podpisania przez Polskę i Francję umowy handlowej (dotyczącej m. in. eksploatacji przez kapitał francuski polskich złóŜ ropy naftowej), co nastąpiło dopiero 5 II 1922 r., w związku z czym polski sejm ratyfikował sojusz 12 V 1922r., a wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła w ParyŜu 27 czerwca tego roku. Konwencja wojskowa, która takŜe obowiązywała od wejścia w Ŝycie układu politycznego, przewidywała wzajemne konsultacje w wypadku powstania niebezpiecznej sytuacji w Niemczech oraz jak ma wyglądać pomoc Francji dla Polski w wypadku agresji ze strony Niemiec lub Rosji Sowieckiej – miała ona polegać na dostarczeniu materiału wojennego i wysłaniu personelu technicznego nad Wisłę (bez Ŝołnierzy) oraz zabezpieczenia morskich i lądowych linii komunikacyjnych między dwoma sojusznikami na czas wojny. Określono takŜe współpracę sztabową obu armii oraz sposób organizacji armii polskiej. Aneksy do konwencji przewidywały poŜyczkę francuską dla RP na cele wojskowe w wysokości 400 mln franków oraz ustalały organizację francuskiej misji wojskowej w Warszawie. Tak przedstawiały się sprawy w świetle dokumentów. Niestety praktyczne wykonanie sojuszu zaleŜało od sytuacji wewnętrznej w obu krajach i konfiguracji międzynarodowej. Początkowo współpraca wzajemna układała się raczej dobrze. Zwolennikiem utrzymywania silnych więzów z Polską był prezydent Alexandre Millerand (1920– 1924) i Louis Barthou, natomiast A. Briand (premier francuski 1921–1922 oraz szef MSZ 1925-1932) zajmował postawę raczej sceptyczną i dąŜył do ścisłego związku z Londynem i do odpręŜenia z Niemcami. Na w miarę rzeczową współpracę Polska mogła liczyć w okresie rządów premiera Raymonda Poincarégo (1922-1924)44. W Polsce po ostatecznym wejściu w Ŝycie konstytucji marcowej (1922 r.) i odejściu marszałka Piłsudskiego z przewodnictwa Ścisłej Rady Wojennej i szefostwa Sztabu Generalnego (1923 r.) czynniki decyzyjne w państwie zmierzały do zacieśnienia stosunków z Francją i dopełnienia przez nią postanowień wzajemnych umów. Po układzie sowiecko – niemieckim w Rapallo (16 IV 1922 r.) kontakty wojskowych z obu krajów uległy intensyfikacji. Dochodziło do wizyt wysokich rangą wojskowych: z polskiej strony gen. W Sikorskiego w ParyŜu (jako szefa sztabu generalnego we wrześniu 1922 r. oraz jako ministra spraw wojskowych w październiku 1924 r. i kwietniu 1925 r.) oraz gen. Stanisława Hallera (szefa sztabu gen. w maju 1924 r.), natomiast ze strony III Republiki poza pobytem niŜszych rangą oficerów sztabowych Polskę odwiedził, z waŜnych oficerów, właściwie tylko marszałek F. Foch (w maju 1923 r.)45. Mimo tej jawnej dysproporcji i pewnych skłonności do traktowania Polski „z góry”, udało się dzięki wsparciu ParyŜa wypracować szereg korzystnych dla Warszawy rozwiązań natury politycznej (uznanie przez Radę Ambasadorów wschodniej granicy Polski 15 III 1923 r., uzyskanie składnicy tranzytowej na Westerplatte 12 III 1924 r.), a przede wszyst44 45

W. Sikorski, op.cit., s. 108–110. J. Ciałowicz, op.cit., s. 84–128.

29

kim wojskowej (zgoda Francji na rozlokowanie przez naszą armię większej ilości jednostek wojskowych na wschodzie na wypadek wojny na dwa fronty z Niemcami i ZSRR. gdzie potwier-dzono. szybko zastąpiony przez Paula Painlevégo (w 1925 r. Składał się na nie szereg układów międzynarodowych. a kierownictwo Quai d’Orsay (MSZ Francji) przejął Briand dąŜący do rozluźnienia sojuszu z Polską i znormalizowania stosunków z Niemcami oraz do wprowadzenia ich jako stałego członka do Ligi Narodów (co nastąpiło w 1926 r.). Wkrótce doszło do zasadniczych zmian w Polsce. Szczegółowo sprawę Locarna omawia Janusz Krasuski46. ale uzaleŜniający te działania Francji od decyzji Ligi Narodów.niestety z tego się szybko wycofano. który złoŜył swe listy uwierzytelniające w Warszawie 26 IV 1926 r. Sytuacja zmieniła się na niekorzyść Polski w wyniku podpisania porozumień lokarneńskich 1 XII 1925 r. Ciałowicz. 30 .. uruchomiono wreszcie francuską poŜyczkę w 1924 r.cit. w którym Niemcy gwarantowały nienaruszalność swych granic zachodnich z Belgią i Francją odmawiając tego samego Polsce i Czechosłowacji (współgwarantami tego porozumienia były Wielka Brytania i Włochy). op. 106–110. z których najwaŜniejsze były: Pakt Reński. co stawiało pod znakiem zapytania wartość dotychczasowych układów ParyŜ – Warszawa z 1921 r. 427–461. Ŝe Francja wypowie takŜe wojnę Moskwie w sytuacji ataku na Polskę jej 2 sąsiadów . s. na czele rządu stanął Edouard Herriot. J. traktaty arbitraŜowe Niemiec z RP i Czechosłowacją przewidujące pokojowe rozwiązywanie sporów wzajemnych (nie wyłączając formalnie z tego kwestii terytorialnych) przed Stałym Trybunałem Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze oraz układ gwarantujący granicę polską i czechosłowacką z Niemcami oraz pomoc tym krajom w razie ataku ze strony Berlina. Ŝe priorytetem kierowników francuskiej polityki zagranicznej po 1925 r. W Polsce po Locarno. stała się ścisła współpraca polityczna z Londynem oraz chęć unormowania relacji z Republiką Weimarską. Stosunki Polsko–niemieckie 1919–1925. rząd Aleksandra Skrzyńskiego (14 XI 1925–10 V 1926). nawet poza plecami polskiego sojusznika.)47.w maju 1924 r. a takŜe sztab generalny pod kierownictwem gen. wybory parlamentarne wygrała tam koalicja partii lewicowych pod nazwą Kartel Lewicy. Edmunda Kesslera nie podjął działań w kierunku wyjaśnienia w stosunkach z Francją nowej sytuacji prawnej na arenie międzynarodowej. Zmianę niekorzystną dla nas symbolizował nowy ambasador III Republiki w Polsce – Jules Laroche. stało się jasne. której Polska zrzekła się 100 mln franków). Zastąpił on Hektora De Panfieu.. s. pracownik Quai d’Orsay. wobec przejęcia w maju 46 47 J. Krasuski. rozmowy sztabowe w kwietniu 1924 r. Od tego czasu kontakty polsko–francuskie w sferze politycznej uległy ochłodzeniu i choć litera sojuszu nie uległa zmianie. w których nie było mowy o ingerencji instytucji międzynarodowych w stosunki wzajemne obu sojuszników.. Zmiana w postawie ParyŜa wobec Polski wynikała z politycznej reorientacji nad Sekwaną . jaka powstała w Europie po grudniu 1925 r. przyjaciela Polski.. Poznań 1967.

francuska misja morska pod kierownictwem admirała Jolivet49. natomiast 18 II 1931 r. zastąpił go chwilowo André Tardieu). Laroche projekt zmiany konwencji nie przyniósł oczekiwanych przez ParyŜ efektów50. o likwidacji misji do 1 XI 1927 r. Zamierzeniem Francuzów było takŜe uzaleŜnienie pomocy dla Polski od decyzji Ligi Narodów. przez ambasadora J.1926 r.159 i 163. Początkowo jednak nie moŜna było zauwaŜyć zmiany na lepsze. po tej dacie w Warszawie pozostała jedynie grupa francuskich oficerów (m. podpisano umowę o przywróceniu 100 mln. Z kolei sama podejmowała pewne inicjatywy na rzecz wzmocnienia sojuszu z ParyŜem. zbliŜenie nowego 48 49 50 Ibidem. na niekorzyść Polski. s. a w perspektywie do zupełnej likwidacji i zastąpienia jej przez attaché wojskowego przy ambasadzie.51 Lata 1932–1935. 51 Ibidem.150–153. na drodze porozumienia. s.. wcześniej. nasze MSZ przedstawiło na konferencji haskiej (6–31 VIII 1929 r. postanowiono. Miała ona przebywać w naszym kraju do 31 XII 1931 r.) projekt zmian w sojuszu polskofrancuskim polegający na umieszczeniu w nim formuły o natychmiastowym przyjściu z pomocą państwu. podobnie jak i złoŜony 18 I 1928 r.. in.). Koetzla w Warszawie (styczeń 1932 r. 31 . przez RP i Francję. Z takim zadaniem przyjechał do Warszawy marszałek francuski Franchet d’Esperey w listopadzie 1927 r. wykładająca w polskich szkołach wojskowych. Następne lata przyniosły ze strony Francji próby zmiany postanowień konwencji wojskowej z 1921 r. 13 X 1925 r. Marszałek nie ukrywał swego sceptycznego stanowiska wobec oficerów francuskiej misji wojskowej i dąŜył do jej duŜego ograniczenia. Francji chodziło o wycofanie się z pomocy dla Polski w wypadku agresji ZSRR oraz konieczność zabezpieczenia linii komunikacyjnych do RP w razie wojny. 147. były bogate w zdarzenia we wzajemnych relacjach polsko–francuskich i charakteryzowały się pewnym ich oŜywieniem. formuła agression flagrante). Bez zmian pozostała natomiast istniejąca od 1925 r. władzy przez marszałka Piłsudskiego i związany z nim obóz polityczny. s. m. Po podpisaniu paktu Brianda–Kelloga o wyrzeczeniu się wojny jako metody rozwiązywania sporów międzynarodowych 27 VIII 1928 r. ale jego usiłowania. Briand. Świadczą o tym takie zdarzenia jak: chłodne przyjęcie szefa francuskiego wywiadu płk. co wynikało z dynamiki zmian w Europie. Warszawa podobne sugestie odrzucała. W roku 1932 nastąpiły znaczące zmiany personalne w obsadzie MSZ-ów RP i Francji (szefem naszej dyplomacji został płk Józef Beck.146 Ibidem.. Ta sprawa nie zakończyła się sukcesem. natomiast nad Sekwaną opuścił Quai d’Orsay A. s. franków poŜyczki. Ibidem. in. której Polska się zrzekła w 1925 r. generałowie Charpy i Faury). ostatni okres Ŝycia i bezpośredniego wpływu na polską dyplomację marszałka Piłsudskiego. które z pogwałceniem prawa zostanie zaatakowane przez agresora (tzw.48 Ostatecznie po ustaleniach sztabowych misja w dotychczasowym kształcie uległa likwidacji 31 VII 1927 r.

32 . s. Piłsudski odbył pod koniec listopada 1933 r. omawiano teŜ sprawę przyjazdu do Warszawy celem negocjacji konwencji wojskowej z 1921 r.) tuŜ przed śmiercią Piłsudskiego. Ta druga misja pozostawała w związku z opuszczeniem przez Niemcy konferencji rozbrojeniowej w Genewie. Chodzi tutaj o misję Bolesława Wieniawy–Długoszowskiego i Ludwika Henryka Morstina. Paul–Boncoura osłabiający skuteczność sojuszu z 1921 r. Mieczysław Lepecki). Diariusz i Teki. w którym Niemcy. rozmowę z nowym (od 1932 r.). Maxime Weygand wykluczyli w takim wypadku mobilizację wojsk francuskich. Czechosłowacja i kraje bałtyckie gwarantowałyby sobie granice. s. Co ciekawe doszło nawet do intensyfikacji wzajemnych kontaktów na wysokim szczeblu.). Szembek. Odpowiedź ParyŜa była jednoznaczna: w razie ataku Niemiec Polska moŜe liczyć tylko i wyłącznie na dostawy sprzętu i na „zorganizowanie opinii publicznej na rzecz Polski”. Polska. przebiegała ona w atmosferze podpisania przez ParyŜ układu o wzajemnej pomocy z Moskwą (2 V 1935 r.) attaché Francji w Polsce gen. Debeney (byłego szefa sztabu armii 52 53 Ibidem.)53.) do Niemiec (zgoda na równouprawnienie Berlina w dziedzinie zbrojeń 11 XII 1932 r. Paul-Boncour i gen. potwierdzono Ŝe niezaleŜnie od deklaracji z 26 stycznia sojusz polsko–francuski obowiązuje. a kilka dni potem samej Ligi Narodów – 19 X 1933 r. gen. Laval próbował skłonić Polaków do przystąpienia do tego sojuszu. Pierra Lavala (10–12 V 1935 r. informuje w swych wspomnieniach jego adiutant – kpt. J. którego zapewnił o trwałości naszych zobowiązań wobec ParyŜa i zrelacjonował rozmowę ambasadora Lipskiego z Hitlerem w Berlinie. Tytusa Komarnickiego. w postaci dwóch wizyt francuskich ministrów spraw zagranicznych w Polsce: Louisa Barthou w kwietniu 1934 r. d’Arbonneau. nie wykluczając w ostateczności wojny prewencyjnej wobec Niemiec (o takiej moŜliwości rozwaŜanej przez niego w kwietniu 1933 r. 170–178. umyślnie zwlekając w oczekiwaniu na sygnał z ParyŜa (informuje o tym Jan Szembek w liście do Edwarda Raczyńskiego z 31 VIII 1942 r. Londyn 1965.) i zasadniczej zmianie w metodach postępowania tego kraju na arenie europejskiej. Mimo tych negatywnych informacji. RównieŜ pobyt gen. II. Mimo początkowego niezadowolenia Francja musiała uznać naszą decyzję. 4-10.rządu III Republiki pod kierownictwem Edouarda Herriota (równieŜ ministra SZ od V-XII 1932 r. Petina (ale strona polska nie zgodziła się ze względu na jego niską rangę w sztabie). natomiast paryscy rozmówcy Morstina – minister SZ J. na rzecz Ligi Narodów52. Piłsudski podjął próby zmierzające do dokładnego określenia stanowiska Francji wobec sojuszu z Polską.). Wobec braku reakcji. Następnie marszałek wyjechał poza Warszawę na dwa miesiące. Głównym celem tej podróŜy było skłonienie Polski do uczestnictwa w Pakcie Wschodnim. w oprac. Po objęciu przez Adolfa Hitlera stanowiska kanclerza Rzeszy Niemieckiej (30 I 1933 r. RP podpisała z Niemcami „Deklarację o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach” (26 I 1934 r. ale bez skutku. niekonsultowany z Polską plan rozbrojeniowy francuskiego ministra wojny J. T.

Rydz–Śmigły i jego najbliŜsi współpracownicy (nowy szef Sztabu Głównego gen.). Szefem rządu.. Po odejściu marszałka Piłsudskiego nastąpiła zasadnicza zmiana w obsadzie stanowisk decyzyjnych nad Wisłą. Jeśli chodzi o sprawy ekonomiczne – punktem sporu był sprawy związane z obecnością francuskiego kapitału w Polsce i strat związanych z tym dla polskiego skarbu. Wacław Stachiewicz i minister spraw wojskowych gen.cit. Potocki określił główne sprawy 54 55 J.. nie przyniósł nic nowego54. mniejsze znaczenie miała sprawa łodzi podwodnych. 56 J. s. które miały być zamówione przez RP we Francji. oddane w okresie inflacji za bezcen Francuzom. który wkrótce został awansowany na Marszałka Polski (11 XI 1936 r.) gen. którzy za ich odsprzedaŜ domagali się wygórowanej ceny) i Elektrowni Warszawskiej (będącym jej udziałowcami Francuzom groził proces przed polskim sądem). K. Znalazło to wyraz w rozmowie wiceministra Jana Szembeka z wicedyrektorem departamentu politycznego w MSZ Józefem Potockim (18 I 1936 r. s 32–33. 214–215.) poza próbami osłabienia militarnych zobowiązań wobec Polski. Edward Rydz– Śmigły. Mimo to rok 1936.francuskiej) w Polsce (czerwiec 1934 r. Ibidem. MSZ pozostał w ręku Józefa Becka. wiceminister skarbu oraz gen. przyjęto przedstawicieli francuskiego wywiadu. po odsunięciu płk. op.). JuŜ w czerwcu 1935 r. 199–205. został w maju 1936 r. Ciałowicz. TakŜe na początku wspomnianego roku sprecyzowano najwaŜniejsze dla obu stron zagadnienia dotyczące wzajemnych kontaktów. 33 . Mam tutaj na myśli tzw. poza tym był równieŜ zgodnie z okólnikiem premiera z lipca 1936 drugą osobą w państwie i powszechnie spodziewano się jego następstwa po prezydencie Ignacym Mościckim. kwestię śyrardowa (zakłady włókiennicze odnowione po 1918 na koszt RP. przewidzianym na Naczelnego Wodza w czasie wojny został (12/13 V 1935 r. czemu ma słuŜyć przeniesienie rokowań w sprawie Ŝyrardowskiej do ParyŜa na wniosek Francuzów56. zarówno gospodarczym jak i politycznym. gen. wcale nie zapowiadał pozytywnego przełomu w relacjach ParyŜ–Warszawa. który jest głównym przedmiotem mojego zainteresowania. Felicjan Sławoj-Składkowski.cit. Tadeusz Kasprzycki) dąŜyli do zacieśnienia i odnowy sojuszu z Francją oraz uzyskania od niej nowej poŜyczki wojskowej. Gen. Z naszej strony za zwolenników szybkiego porozumienia w tych sprawach i pogłębienia współpracy z Francją uchodził płk Adam Koc. s. op. Wprost przeciwnie uległo zaostrzeniu wiele kwestii spornych o charakterze. W rozmowach toczonych z ambasadorem Noëlem w pierwszej połowie stycznia 1936 r. Nowym Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych (GISZ). popierający nowego GISZ. zresztą bezskutecznych. Sosnkowski. Walerego Sławka i krótkim interregnum Mariana Zyndram-Kościałkowskiego. płk Koc wyraził chęć polepszenia wzajemnych relacji. a nowy ambasador Francji Leon Noël w rozmowie z GISZ zapewniło o swym poparciu dla starań o pomoc wojskową55. Szembek.

dopiąwszy swego. pomimo to płk Koc przekonywał. Podczas prywatnego spotkania u wicemarszałka Sejmu RP T. 37. naleŜy takŜe zwiększyć polskie zamówienia sprzętu wojskowego nad Sekwaną57. 43-44. spraw paszportowych – mianowicie zastosowanie wobec polskich obywateli zwiększonych opłat paszportowych na mocy ustawy z 1935 r. Minister Beck odpowiedział „Ŝe nie potrzebuje uczyć. bo to popsuje nasze relacje z Berlinem. nakazującego wyrównać poziom tych taryf do obowiązujących Francuzów odwiedzających Polskę. s. wobec sprzeciwu tego ostatniego by wysokim Komisarzem LN w Gdańsku został Polak. podczas gdy ten dorasta ciotka ciągle go jako dziecko traktuje:. Ibidem. podraŜniony tym młodu człowiek nieraz w szorstki sposób postępuje tak. franków (którą RP otrzymywała od 1924 r. 377–378.w relacjach z ParyŜem waŜne dla nas: w zakresie finansowym kolejna transza poŜyczki dla kolei śląskiej i ewentualnie zuŜytkowanie jej na spłatę poŜyczki 400 mln. aczkolwiek trafnie: „dalszy przebieg stosunków polsko–francuskich da się porównać do stosunków między ciotką a siostrzeńcem. i ja chciałbym juŜ teraz na nie chodzić”60. doszło do ostrej wymiany zdań szefa naszej dyplomacji z sekretarzem generalnym francuskiego MSZ–u Alexisem Légerem. Ŝe musi juŜ być traktowany jako człowiek dojrzały:.). minister określił relację polsko–francuskie dość zabawnie. w niczym nie naruszają naszego sojuszu z Francją.). by dać do poznania ciotce. s. Ŝe podczas pobytu ministra Becka na posiedzeniu Rady Ligi Narodów w Genewie 19–26 I 1936 r. ewentualnego przyznania koncesji francuskim towarzystwom morskim na przewóz polskich emigrantów do Ameryki. wyraził je minister Beck w swym exposé na komisji spraw zagranicznych Senatu RP (15 I 1936 r. Strona francuska unikała oficjalnego określenia swojego stanowiska. znowu zaczyna chodzić do ciotki na imieniny. NaleŜy tu zwrócić uwagę. 39-40.) ambasador Noël wyartykułował sprawy na których zaleŜało stronie francuskiej: uzyskaniu definitywnej zgody na uczestnictwo RP w Wystawie Światowej w ParyŜu w 1937 roku (Quai d’ Orsay bardzo na tym zaleŜało) oraz w wypadku zgody utworzenie polsko–francuskiego komitetu dla propagandy tej wystawy w Polsce. s.. Ibidem. powstałą po nałoŜeniu na Włochy sankcji gospodarczych w związku z wojną w Abisynii. 60 Ibidem. Na koniec omówił krótko sytuację wewnętrzną nad Sekwaną (po dymisji gabinetu Pierra Lavala na czele rządu przejściowego do czasu wyborów w maju 1936 r. w zakresie stosunków handlowych staranie się o wejście w lukę powstałą na francuskim rynku. Ŝe moŜliwe jest uzyskanie po załatwieniu spornych kwe57 58 59 Ibidem. wyjaśnienia kwestii gdańskich. gdzie podkreślił. stanął Albert Sarraut)59. Z kolei w konwersacji z wiceszefem polskiego MSZ-u (23 I 1936 r. Ŝe umowy: polsko–radziecka z 1932 r. 34 . jak Polska wobec Niemiec ma postępować”58. s. i polsko–niemiecka z 1934 r. Schaetzla.. Jeśli chodzi o oficjalne stanowisko Polski.

64 Ibidem. s. Na początku lutego ambasador francuski domagał się sprawdzenia jak zareaguje Polska. nie przełamały wzajemnych uprzedzeń63. 392–396. Natomiast prywatny pobyt w Polsce H. K. Hitler naruszył zdemilitaryzowaną strefę Nadrenii. natomiast stwierdził (po konsultacji z radcą prawnym Kulskim). Ŝe akcja niemiecka nie stwarza dla RP tak zwanego casus belli (na podstawie układu z 1921 r.). Z kolei w rozmowie z ambasadorem RP w ParyŜu Alfredem Chłapowskim MSZ Francji 17 lutego domagało się od Polski zadeklarowania czy podejmie działania wojenne w wypadku agresji Rzeszy na Czechosłowację i czy podejmie mobilizację gdyby Niemcy wkroczyli do ziemilitaryzowanej strefy Nadrenii65. s. nie wynikają dla nas w związku z tym Ŝadne obowiązki62.).stii finansowych. Ŝe gdyby do tego doszło to z aliansu z 1921 r. Noëla i zapewnił go o wierności Polski dla sojuszu z Francją oraz o podjęciu takich samych kroków w kwestii wypełnienia swych zobowiązań.E. 71-72. minister J. Po zakomunikowaniu tych decyzji Polsce przez ambasadora niemieckiego w Warszawie. s. wojska niemieckie rzeczywiście weszły do Nadrenii. a rząd Hitlera wypowiedział traktaty lokarneńskie z 1925 r. minister Beck stwierdził. a później gen. 71–92. 59–62. Koca (wkrótce prezesa Banku Polskiego) zakończył się wyjaśnieniem pewnych kwestii z Bankiem Francuskim. 65 Ibidem. s. Ibidem. 110-112. s. s. nowej poŜyczki i to w wysokości 2 mld. 35 . który w rozmowie z sztabowcami francuskimi. 401-403 67 Ibidem. Wyraził takŜe sceptycyzm co do czynnego wystąpienia W. mówiąca Ŝe „Polska jest gotowa dotrzymać przymierza. s. Brytanii i Francji. w których polecił zorientować się. Beck wezwał przedstawiciela III Republiki L. o czym świadczy depesza do ambasadora Chłapowskiego z 9 marca. W rozmowie z Szembekiem szef naszej dyplomacji skorygował nieco swe stanowisko wyraŜając gotowość do rozmów z Francją o wszystkich interesujących ją zagadnieniach. 63 Ibidem. Pobyt w tym miesiącu w ParyŜu A. Göringa w II połowie lutego. mimo natychmiastowo zwołanej narady państw lokarneńskich na 10 marca67. więc zbrojnie 61 62 Ibidem. 391–392. nic nie uzyskał. Flandin utrzymuje linię polityczną swego poprzednika w Quai d’Orsay Lavala czy teŜ nie. ParyŜ prosił takŜe o przekazanie jego stanowiska rządowi Sarrauta w celu uzgodnienia dalszych kroków66. czy minister P. wywołał histeryczny atak prasy francuskiej na Polskę za rzekomy układ tajny z Niemcami64. bo 7 III 1936 r. W związku z tym J. 66 Ibidem. Beck przesłał w czasie swej wizyty instrukcje dla naszej ambasady w ParyŜu (3 III 1936 r. Wkrótce. Sosnkowskiego wracającego z pogrzebu króla Jerzego VI. Mimo pewnego dystansu zaprezentowanego przez kierownictwo pałacu Brühla (siedziba polskiego MSZ przed 1939) Warszawa była gotowa do czynnego wystąpienia w obronie pogwałconego porządku wersalskiego po stronie Francji. franków61. gdyby A.

ZSRR) oraz wyraził zdziwienie wobec procedowania rady razem z obra- 68 69 J. podkreślił znaczenie dla Polski sojuszu z Francją i układów z sąsiadami (Niemcy. 70 J. a następnie posiedzenie rady Ligi Narodów odbywały się w Londynie. s. Szembek. potwierdzający Ŝe Locarno nadal obowiązuje. W związku z tymi propozycjami minister Beck wygłosił 18 III 1936 r. ale ten odesłał go do członka delegacji francuskiej Paula–Boncoura. 408–409.. przypomniał krytyczne stanowisko Warszawy wobec układów lokarneńskich. przemówienie. gen. a premier francuski deklarował nawet oddanie armii francuskiej do dyspozycji rady. 36 . Francuz i Belgowie przedstawili Radzie Ligi 16 marca projekt rezolucji mówiący w jawnej części o tym. Londyn 1989. podczas którego premier Sarraut. Ŝe tylko Francuzi nie chcieli rozmów z Niemcami dopóki nie wycofają swych oddziałów z Nadrenii. które wywołało negatywne reakcje Francuzów. niestety dla wielu polityków nad Sekwaną były one dowodem na to Ŝe to Polska nie wykazała chęci do działań70. Maurice Gamelina przez zastępcę attaché wojskowego naszej ambasady majora Gustawa Łowczowskiego 68. 411–414. Rada jednakŜe postulaty te jedynie przyjęła do wiadomości72. Niestety rząd francuski mimo pewnych posunięć (przemówienie premiera Sarraut mówiące. s.wystąpić po stronie Francji”. Szembek. inni jego sygnatariusze podjęli zarządzenia ochronne. Ŝe nie odda Niemcom Strasburga oraz rozkazy gotowości dla francuskich jednostek rozlokowanych nad granicą z Rzeszą) nie myślał powaŜnie o podjęciu militarnych działań. były to jednak werbalne i puste gesty. 72 Ibidem. Beck podjął próbę rozmowy z Flandinem na temat naszego sojuszu. Łukasiewicz. 71 J. nie narusza paktów z 1925 r. op. Ŝe po naruszeniu przez Niemcy Locarna. zwłaszcza Ŝe Brytyjczycy opowiedzieli się za podjęciem rokowań w sprawie nowych propozycji niemieckich zmierzających do zawarcia z Belgią i Francją oraz ze wschodnimi sąsiadami Berlina 25–letnich układów o nieagresji niezaleŜnie od Ligi Narodów69. Było to niezrozumiałe. J. Przybył tam takŜe 14 marca minister Beck. s.. s. Ŝe nic nie mogą zrobić bez wyraźnego stanowiska RP. który zgodził się Ŝe naleŜy wyjaśnić wzajemne relacje71. s. 415–416. 26–27. minister Flandin i gen. 216–218. Od razu zauwaŜył. a takŜe powiadomienie o treści tejŜe depeszy szefa sztabu generalnego francuskiej armii. a w części tajnej postulujący zwołanie przez Ligę konferencji do spraw bezpieczeństwa. Gamelin zataili przed resztą gabinetu treść depesz polskiego MSZ-tu z 7 i 9 marca i sugerowali wręcz.cit. op. Prawdziwe zamiary władz francuskich widać doskonale przez pryzmat posiedzenia rządu z 10 marca. Dyplomata w ParyŜu 1939–1936.cit. op. a na wniosek Rady Trybunał Haski miał zbadać czy układ francusko–sowiecki z 1935 r. Kolejne obrady państw lokarneńskich. oraz potwierdzić legalność zarządzeń ochronnych po 7 narca.. poniewaŜ kiedy płk J. poniewaŜ w swym wystąpieniu określając stanowisko swego rządu. Tego rodzaju insynuacje miały słuŜyć za pretekst do własnej bierności.cit. Ciałowicz.

które wiceminister J. 162–163. Sosnkowski. w której domagał się on sprecyzowania na piśmie czego obie strony oczekują po sojuszu z 1921 r. układ gwarancyjny polsko – francuski z 1925 r. Łukasiewicz.Bressy (24. w którym oczekiwano odpowiedzi czy Francja zgadza się z Polska..cit. Ibidem. Nie usunęło to jednak konfliktu interesów istniejącego na płaszczyźnie gospodarczej. rokowania w sprawie nowego traktatu handlowego 73 74 75 J. Szembek. s.cit. Odpowiedzią Warszawy było memorandum MSZ z 6 IV 1936 r. Ŝe w wypadku konieczności pomocy drugiej stronie druga podejmie działania natychmiast. franków pokryły sumy wpłacone na konto polsko-francuskiego towarzystwa kolejowego Górny Śląsk– Bałtyk. Francja odpowiedziała oficjalnie 28 kwietnia. 76 Ibidem.. Francuskie czynniki rządowe uznały zachowanie Becka za sprzeczne z duchem aliansu polsko – francuskiego (rozmowa Becka z Paul–Boncourem 21 IImarca). podpisany przez oba kraje w ramach układów lokarneńskich . 169–179. wywołał to ostrą reakcję Noëla. a minister Flandin w depeszy do Noëla z 23 marca uznał wypowiedzi Becka za dwuznaczne. 27. Za polubownym rozwiązaniem sprawy dla dobra naszego sojuszu opowiadał się gen. natomiast władze Warszawy domagały się uczciwego procesu. o których niŜej). 27 i 29 kwietnia) i konferencji rządu na ten temat (28 kwietnia). 418–421. 37 . Kolejny spór powstał w maju. kiedy to rząd polski wypowiedział (9 maja) traktat handlowy z Francją z powodu sprzeczności tego dokumentu z naszymi posunięciami dewizowymi. udało się ustalić. oraz insynuował.. w sprawie której 30 kwietnia miała się odbyć pierwsza rozprawa sądowa75. niezaleŜnie od działań pozostałych sygnatariuszy lokarneńskich. op. uwaŜającego za szkodliwe podejmowanie w tym czasie takich decyzji. op. J. co do tego Ŝe układ z 1921 r. rząd polski utrzymuje swe zobowiązania wobec kaŜdej organizacji Europy (w związku z propozycjami ParyŜa. ale i to napięcie udało się rozładować.. s. s. wraz z konwencją wojskową nadal obowiązuje. Legérem. K.dami państw – sygnatariuszy Locarna73. apogeum napręŜenia stosunków polsko – francuskich była rozmowa ambasadora Chłapowskiego z A. zgadzając się ze sformułowaną w polskim piśmie sytuacją wzajemnych relacji sojuszniczych. Ostatecznie po rozmowach. s. ale w zamian za załatwienie po myśli ParyŜa spraw śyrardowa i Elektrowni Warszawskiej.pozostaję w mocy w zakresie pomocy na wypadek niesprowokowanej agresji niemieckiej. (sekretarzem generalny francuskiego MSZ) przeprowadzona 27 marca. Ŝe rząd Polski popiera Hitlera74. Szembek odbył z radcą ambasady francuskiej . Ŝe w toku procesu w sprawie wspomnianej elektrowni powinno dojść do polubownego załatwienia sprawy76. mimo szantaŜu prezesa Banque de France groŜącego nie przedłuŜeniem terminu spłaty polskich zobowiązań finansowych. Strona francuska była gotowa zgodzić się by zwrot poŜyczki 400 mln. Ta wymiana oficjalnej korespondencji pomogła wyjaśnić podejście obu stron do wzajemnych zobowiązań określonych w 1921 i 1925 r.

Ŝe korzystna dla nas byłaby pomoc w kwocie nie mniejszej niŜ 2 mld franków. op. Toczyły się one jednak po doniosłych zmianach politycznych na francuskiej scenie politycznej oraz w okresie urzędowania nowego ambasadora RP W ParyŜu. s. J.. Postanowiono wtedy skonsultować dokładnie wizyty szefa GISZ z ministrem Beckiem. Ŝe Polska moŜe liczyć na francuskie pieniądze jeśli zmieni swe podejście do Czechosłowacji i innych sąsiadów (w domyśle ZSRR). ostateczne postulaty w Polsce po konsultacjach z płk. Beckiem zakładały: potwierdzenie przez Francuzów sojuszu obu państw.cit. 31. Ŝe najwaŜniejsze jest uzyskanie kredytów na rozbudowę polskiej armii i zacieśnienie współpracy sztabowej. Łukasiewicza nieoczekiwanie odwiedził ambasador sowiecki w ParyŜu Władimir Potiomkin i protekcjonalnie oświadczył. Rozmowy przygotowawcze miał z naszej strony prowadzić nowy ambasador w ParyŜu. zanim przyjechał nad Sekwanę. wpłynęło to hamująco na polsko francuskie rozmowy82. 28–29. łudząc się bezpodstawnie nadzieją osłabienia jego pozycji w Polsce80. natomiast szef polskiego Sztabu Głównego – gen. popierany przez komunistów) doprowadziła do tego. napotkał jednak na silny opór. s.cit. 29–30. naleŜy natomiast nowych zobowiązań politycznych wobec ParyŜa.cit. Rydzowi – Śmigłemu oficjalne zaproszenie do odwiedzenia Francji i uczestnictwa w specjalnych manewrach na północy kraju79. Po wyborach parlamentarnych (26 IV i 3 V 1936 r. Łukasiewicz. Podczas tych negocjacji J. 23 79 J. natomiast zwycięska koalicja – Front Ludowy (złoŜony z socjalistów i lewicowych radykałów. Ambasador Łukasiewicz został przez generała zapewniony o tym. mianowany na to stanowisko 20 czerca Juliusz Łukasiewicz. zwiększenie współpracy wojskowej oraz kredyt finansowy i materiałowy dla naszego wojska81. Rydzem–Śmigłym. s. a ministrem SZ został jego współpracownik Yvone Delbos78. poniewaŜ unikający go ostentacyjnie ambasador francuski złoŜył zaproszenie w czasie nieobecności szefa naszej dyplomacji.zaczęły się w ParyŜu na przełomie lipca i sierpnia77.Sarrauta. 82 Ibidem.. zwłaszcza jeśli chodzi o udzielenie nam poŜyczki. 240–244. Jeszcze przed powstaniem tego gabinetu L. 77 78 Ibidem. Szembek. Po złoŜeniu listów uwierzytelniających prezydentowi Albertowi Lebrun (11 VII 1936) nasz ambasador przystąpił do rozmów na bazie polskich dezyderatów. 38 . 80 J. Wacław Stachiewicz ocenił. 184–186 oraz s. 181–183. s. op. Łukasiewicz. Noël 6 maja wręczył gen. tego rodzaju bezprawne próby ingerencji sowieckiej w naszą suwerenność nie mogły odbyć się przy nieświadomości Francuzów. s. wtedy wszystko da się zrobić. s.) ustąpił gabinet A. Ŝe pałac Matignon (siedziba francuskiego premiera) objął 4 czerwca lider socjalistów Leon Blum. którzy najwidoczniej swoich moskiewskich przyjaciół informowali. godzących się najwyŜej na pomoc materiałową. E. 81 Ibidem. odbył w Warszawie rozmowę z gen. op.

Zaniepokojony ParyŜ niespodziewanie zaproponował natychmiastowy przyjazd do Warszawy szefa francuskiego sztabu. Po uzyskaniu zgody z naszej strony, rzeczywiście generał Gamelin przebywał nad Wisłą 12–17 sierpnia. Rozmawiano wtedy tylko na wojskowe tematy, w czasie spotkania Gamelin – Rydz-Śmigły potwierdzono nienaruszalność układu sojuszniczego z 1921 r. i dołączonej do niego konwencji wojskowej, co uzgodniły oba zainteresowane rządy w kwietniu, zgodzono się takŜe na to by zaatakowana strona uzyskała pomoc zbrojną sojusznika natychmiast83. Kilkanaście dni później rozpoczęła się wizyta generała E. Rydza – Śmigłego we Francji (30 VIII-6 IX 1936 roku). Na początku jej trwania doszło do nieprzyjemnego zdarzenia, w czasie śniadania u ministra obrony narodowej Francji Edouarda Daladiera, po pełnym uznania dla gospodarzy wystąpieniu polskiego gościa, Daladier wygłosił pochwały na rzecz francuskiej armii, strona polska nie zgodziła się początkowo na opublikowanie obu przemówień, stało się to dopiero po zmianach w tekście GISZ. Później Gamelin próbował wręczyć Rydzowi– Śmigłemu memoriał czeski z ogólnikowymi propozycjami współpracy, ten jednakŜe go nie przyjął i stwierdził, Ŝe to rząd praski winien sam wystąpić w tej sprawie bez Ŝadnego pośrednictwa.. Mimo tego rodzaju zgrzytów atmosfera poprawiła się po odznaczeniu polskiego generała Legią Honorową, po której to uroczystości uczestniczył w manewrach w Reims. Do ostatniego dnia pobytu nie wyjaśniła się sprawa poŜyczki, poniewaŜ Francuzi byli gotowi zgodzić się jedynie na pomoc materiałową i to pod kontrolą francuską. W końcu doszło do porozumienia na poŜegnalnym śniadaniu u prezydenta Lebruna w Rambouillet 6 IX 1936 roku84. RP miała otrzymać 2mld. franków kredytu (miliard w gotówce i miliard w materiałach bez Ŝadnych klauzul kontrolnych). Część finansowa układu została wykonana rzetelnie i w terminach, natomiast z części materiałowej otrzymaliśmy tylko 200 mln. franków (20 % obiecanej wartości), co wynikało z róŜnych potencjałów przemysłowych III Republiki i RP85. Po zawarciu umowy z Rambouillet zaznaczyła się poprawa wzajemnych relacji. We wrześniu odwiedził Polskę francuski minister handlu Bastide, poruszono wtedy problemy gospodarcze. Dalsze zbliŜenie nastąpiło po ogłoszeniu przez Belgię neutralności (14 października). Podczas posiedzenia komisji obrony francuskiej Izby Deputowanych 4 listopada minister obrony E. Daladier zapewnił, Ŝe sojusz polsko–francuski posiada pełną wartość, a Polska w razie niemieckiej agresji na Francję przyjdzie jej z natychmiastową pomocą86. Parlament francuski jednogłośnie ratyfikował układ z Rambouillet 29 XII 1936 r.87. Na tym pragnę zakończyć przegląd zdarzeń burzliwego dla relacji polsko– francuskich roku 1936. Porównując racje i wysiłki obu stron naleŜy przyznać, Ŝe
83 84

Ibidem, s. 24–25. Ibidem, s. 33-34. 85 Ibidem, s. 35–36. 86 J. Łukasiewicz, op.cit., s. 56–57. 87 Ibidem, s. 36.

39

utrzymanie sojuszu w tak skomplikowanych warunkach geopolitycznych było duŜym osiągnięciem. Jak kaŜdy kompromis, takŜe wrześniowe porozumienie w sprawie poŜyczki nie spełniało wszystkich oczekiwań sygnatariuszy, niemniej jednak zbliŜenie obu partnerów w trudnym momencie rosnących tendencji ekspansjonistycznych było sukcesem. Mam nadzieję, Ŝe moje krótkie opracowanie pozwoliło na zorientowanie się w dotychczasowym stanie naszej wiedzy na temat polsko–francuskich relacji w roku 1936.

40

MARCIN GACZKOWSKI Uniwersytet Wrocławski historia

Miłena Rudnyćka i jej droga do Sejmu RP na tle przemian ideowo – politycznych ukraińskich narodowych demokratów oraz rozwoju ukraińskiego ruchu kobiecego w Galicji Wschodniej (1918-1928)

Miłena Rudnyćka, która okazać miała się jedną z najjaskrawszych postaci w ukraińskim Ŝyciu politycznym Drugiej Rzeczypospolitej, pochodziła z inteligenckiej, zamoŜnej rodziny galicyjskiej. Na świat przyszła w Zborowie (powiat Złoczów) 15 VII 1892 r. Ojcem jej był Iwan Rudnyćkyj, notariusz powiatowy, matka – Olga – była pochodzenia Ŝydowskiego1. Wśród jej rodzeństwa znalazły się znane i cenione postaci Ŝycia politycznego i kulturalnego. Najbardziej znani spośród jej rodzeństwa to: Iwan Kedryn-Rudnyćkyj - publicysta, dziennikarz, korespondent „Diła” w Warszawie, członek UNDO, a takŜe korespondent prasowy przy Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej2, Mychajło Rudnyćkyj - krytyk literacki, wykładowca literatury zachodnioeuropejskiej – był m.in. profesorem tajnego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie3, współredagował pisma „Diło” oraz „Nazustricz”, po wojnie zaś pracował na Uniwersytecie im. Iwana Franko – oraz Antin Rudnyćkyj - znany kompozytor, pianista, dyrygent orkiestr we Lwowie, Warszawie i Kownie4. Niewykluczone, iŜ podobnie jak w wielu ówczesnych rodzinach inteligenckich z terenów, na których sąsiadowały ze sobą róŜne nacje, wybór opcji narodowej nie od początku był oczywisty.
„W domu język polski przewaŜał nad ukraińskim – wspominała Rudnyćka – bo tatko z mamą i mama z dziećmi rozmawiali po polsku, Polkami były nasze kucharki (...), język polski wdzierał się w Ŝycie dzieci poprzez szkołę (...). Być moŜe z dziećmi teŜ, gdy byliśmy jeszcze mali, rozmawiał Tatko po 5 polsku, ale później przeszedł z nami na ukraiński” .
1 Рудницька Мілена, w: Енциклопедія українознавства, т. 7, Львів 1998, с. 2630-2631; R. Torzecki, Rudnyćka Miłena, „Polski Słownik Biograficzny”, t. XXXII, Wrocław-Warszawa 1989-1991, s. 661662; idem, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923-1929, Kraków 1989, s.365. 2 Ibidem, s. 365; Д. Кушплір, Кедрин Іван, w: Довідник з історії України, http://www.vesna.org.ua/txt/dov/istukr/IIk_2.html (22.12.2007 r.). 3 І. Кедрин[-Рудницький], Життя, події, люди. Спомини і коментарі, Ню Йорк 1976, с. 14; Рудницький Михайло, w: Енциклопедія українознавства, т. 7, с. 2631. 4 Рудницький Антін, w: Ibidem, с. 2631. 5 М. Рудницька, З минулого роду Рудницьких [w:] Мілена Рудницька. Статті, листи, документи, упор. М. Дядюк, Львів 1998, с. 54.

М. с. Wychodziła tam ukraińska prasa. Київ 2004. gdzie Miłena kontynuowała naukę.in. В. Poślubiła Pawła Łysiaka10. Львів 1994. R. działacza społecznego. trwał bowiem okres największej kulminacji brutalnych.. uzyskując uprawnienia nauczyciela seminarium nauczycielskiego8.. 12 І. w: Ibidem.. Кедрин.. w: Енциклопедія українознавства. które w latach 1928-1935 reprezentować miała w sejmie posłanka Miłena Rudnyćka. Miłena. funkcjonowały organizacje studenckie. Rudnyćcy przenieśli się do Lwowa. prowadziła równieŜ stancję dla uczniów szkół lwowskich6. Wykorzystując pewien kapitał. Богачевська-Хомяк. Дядюк. op. Передмова. które przebrnęły przez cały program gimnazjum. Rudnyćka Miłena. 15. Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO. wyjechała Rudnyćka do Wiednia celem kontynuowania nauki7.. uzyskując dyplom nauczycielki szkół średnich (z głównymi specjalnościami matematyka i filozofia) oraz tytuł doktorski. dzięki obronie dysertacji filozoficznej dotyczącej matematycznych podstaw estetyki renesansu. 84. Zinajdę Myrną.W roku 1906. publicystę. wyrastało w prostej linii z ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji Wschodniej czasów monarchii austro– węgierskiej oraz tradycji krótkotrwałej ukraińskiej państwowości. Nie były to najlepsze czasy w dziejach uczelni. studiowała na wydziale filozoficznym tamtejszego uniwersytetu. Дядюк. Статті. ukształtowanych w znacz- І.cit. niekiedy krwawych walk ukraińskiej młodzieŜy o nowe katedry ukraińskie. 9-10. 36. 124. Studia zakończyła w roku 1917. w przyszłości posła z ramienia UNDO w ostatniej kadencji Sejmu Rzeczypospolitej11.. adwokata. 1298. с. jaki pozostał jej po małŜonku. op. с. s. a do stałych gości naleŜał między innymi Jewhen Konowałeć12. 9 М. Podczas pierwszej wojny światowej. с. Мілена Рудницька. w: Українки в історії. 9. w: Мілена Рудницька. wybitne centrum Ŝycia towarzyskiego. 10 М. с. która istniała w Galicji Wschodniej w latach 1918-1919.. Kilka lat później uzupełni jeszcze swe wykształcenie o dyplomy z pedagogiki i dydaktyki. W czasie swego pobytu w Wiedniu zetknęła się z tamtejszym bogatym Ŝyciem ukraińskim. ukończywszy w roku 1910 polskie gimnazjum klasyczne we Lwowie. 661. Jednak droga młodej nauczycielki w szeregi stronnictwa wiodła z nieco innych środowisk. Життєпис Мілени Рудницької. с. m. lecz równieŜ jedną z nielicznych Galicjanek legitymujących się wyŜszym wykształceniem9.cit. op. Борисенко. Wiedeńskie mieszkanie Łysiaków stanowiło. т.cit. Była Rudnyćka nie tylko jedną z garstki ukrainńskich dziewcząt. 6 7 8 42 . 11 Лисяк Павло. 4. Torzecki. Ukrajinśke Nacionalno-Demokratyczne Objednannia). kupowała i sprzedawała z zyskiem nieruchomości w stolicy Galicji. с. Кедрин. за ред. zgodnie ze wspomnieniami Kedryna. Matka zadbała o edukację córki i synów. Poznała tu równieŜ niektóre z czołowych działaczek kobiecych. po śmierci ojca rodziny.

jak równieŜ organizacyjnym przedłuŜeniem najwaŜniejszej i najbardziej wpływowej spośród tamtejszych partii ukraińskich. 95. Левицький. a takŜe posiadającą największe wpływy w społeczeństwie. 258-261. jak i Ukrainy Radzieckiej. J. ukraińską partią prowincji galicyjskiej14. 17 W. Petruszewycz domaТ. 57-58. Львів 1926. Ów. kurs utrzymali narodowi demokraci nieomal do ostatnich chwil egzystowania Imperium. dokonać podziału Królestwa Galicji i Lodomerii na części polską i ruską oraz Księstwa Bukowiny na ruską i ru-muńską. sięgającej korzeniami poprzedniego stulecia. Гунчак. 15 К. Stronnictwo NarodowoDemokratyczne (Nacionalno-demokratyczne storonnyctwo) przemianowane później na Ukraińską Partię Narodowo-Demokratyczną (UNDP. 16 Програма Національно-Демократичного Сторонництва. Historia Ukrainy 1772-1999. zasadniczo prodynastyczny i antypolski.nej mierze juŜ po klęsce sprawy ukraińskiej. Сильвети наших давніх послів і політичних діячів. UNDO było pod względem ideologicznym. Львів 1936. упор. będzie Rudnyćka dość często i zdecydowanie wyłamywać się z linii partyjnej. с. na czele którego stały początkowo takie postaci jak Wołodymyr Ochrymowycz. Ugrupowanie. Ostatnim przewodniczącym Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej był Jewhen Petruszewycz. 20..17 W początkach października 1918 r. juŜ w randze posłanki. Документи і матеріяли. Левицький. w wyniku lwowskiej narady ponad 150 ukraińskich działaczy z całej Galicji13. Україна.. NaleŜało w tymŜe celu. 1. Lublin 2000. zarówno wobec państwa polskiego. Сольчаник. с. Історія політичної думки галицьких Українців (1848-1914). którego rola polityczna wzrosła powaŜnie na fali rozczarowania społecznego jakie przyniósł akt dwóch cesarzy z listopada 1916 r. Pobóg-Malinowski. 100-101. W najintensywniejszym okresie swej działalności politycznej. Hrycak. Gdańsk 1990. II. Т. Р. [bmw] 1983. с. cechujących się Ŝywiołowym. Powstała w ten sposób narodowa prowincja winna była-by posiadać odrębną administrację oraz być zarządzaną przez odrębny sejm dzielnicowy16. Julijan Romańczuk. Гунчак. radykalnym nacjonalizmem i bezkompromisowością. zasadniczym postulatem było jednak utworzenie jednej prowincji z terytoriów zamieszkałych przez Rusinów-Ukraińców. З ілюстраціями. 138. w ramach wielonarodowego Imperium Habsburgów. Нариси політичної історії. w: Українська суспільно-політична думка в 20 столітті. Narodziny nowoczesnego narodu. Najnowsza historia polityczna Polski. 13 14 43 . Українські політики. Ukrajinśka Nacionalno-Demokratyczna Partija) utworzone zostało 26 XII 1899 r. a takŜe poeta i pisarz Iwan Franko oraz wybitny historyk Mychajło Hruszewśkyj. К. cz. I. przemawiając na forum austriackiej Rady Państwa. zdaniem ideologów UNDP. a takŜe poddającego daleko idącej krytyce elitę i politycznych przywódców własnego narodu.. a wreszcie politycznej. с. На підставі споминів і документів написав. т. s. Relatywnie szybko okazała się być ona najbardziej masową. s. ludności ukraińskiej oraz łączności z pobratymcami zamieszkującymi sąsiednie państwa i dzielnice15. 294. podkreślało dąŜenie do samodzielności kulturalnej i ekonomicznej.. W istniejącej sytuacji. Перша половина ХХ століммя. Київ 1993. t.

musiałoby oznaczać bezpowrotne i jednoznaczne zerwanie z Wiedniem. gdzie chwiały się juŜ rządy hetmana Pawła Skoropadśkiego. 23 M. Nie bez znaczenia była ówczesna sytuacja polityczna nad Dnieprem. Program polityczny Ukraińskiego Nacjonalno-Demokratycznego Objednania (U. wobec zagadnienia unii. 9 października stanowisko to powtórzył K. W kraju tymczasem inicjatywę przejęli zwolennicy czynu. który to konflikt przerodzić się miał w długotrwałą i regularną wojnę w Galicji Wschodniej. pogrąŜoną w politycznym chaosie. obok mało realnych perspektyw rozwiązania sporów z miejscowymi Polakami.gał się od władz zjednoczenia wszystkich ziem ukraińskich. w zasadzie pozytywny.. „Sprawy Narodowościowe” 1927. Великий зрив. Dziewięciu spośród dwunastu ministrów utworzonego rządu republiki wywodziło się z tej właśnie partii23. rozmowy z przedstawicielami Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR. Doprowadziło to do wybuchu antypolskiego przewrotu (ukr.” Zapowiadał tym samym Łewyćkyj nie podporządkowanie się ewentualnej decyzji o przyznaniu całej Galicji Polakom. iŜ pełnego z nią zjednoczenia proklamować jeszcze nie naleŜy.cit. RóŜycki]. op. с. lecz burzliwej historii realnego funkcjonowania Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZUNR. 22 Ibidem. на рідставі споминів та документів. mimo iŜ w proklamacji suwerennościowej.. Przewodniczący Komitetu Ludowego (Narodnyj Komitet) UNDP dodał. Łystopadowyj Czyn) we Lwowie. iŜ ogłoszenie połączenia z UNR. с. lecz do Kijowa”. Podczas narady Ukraińskiej Rady Narodowej (Ukrajinśka Nacjonalna Rada) w dniu 18 października przewaŜył pogląd przedstawicieli UNDP.O. s. a takŜe iŜ „jeśliby kto chciał przyłączyć galicyjskich Ukraińców do państwa polskiego.cit.т. w wyniku upadku Austro-Węgier. Feliński [R. I. Львів 1931. na co niełatwo było się zdecydować. Członkowie Rady Narodowej pozostali w tej sytuacji postawieni przed faktami dokonanymi22. Hrycak.). Wszelako stosunek doświadczonych galicyjskich działaczy stronnictwa był. До історії української державности від березня до листопада 1918 р. iŜ obecna droga jego narodu „nie wiedzie do Warszawy. s. 383. ukształtowanym w duchu lojalizmu i praworządności.. nr 4. 140-141. Левицький. politykom21. jak równieŜ fakt. Feliński. К. Tym niemniej. W tymŜe kontekście. hasło niezaleŜności państwowej. Zachidno-Ukrajinśka Narodna Respublika).N. to właśnie działaczom UNDP przyszło odegrać znakomitą rolę w krótkiej. której powstanie ogłoszono 9 listopada. 381-382. op. s. 404. 21 J. to gwałtu takiego dokonać moŜna jedynie po ich trupach18. Ukrainą Naddnieprzańską. 19 Акти української державности на західньоукраїнських землях.D. 208. Postulat wskrzeszenia Księstwa Halicko-Włodzimierskiego zastąpić miało. Dlatego teŜ. 18 44 . 20 M. Ukrajinśka Narodna Respublika) prowadzono. nie było choćby wzmianki o Wielkiej Ukrainie19. kluczowym zagadnieniem stały się relacje Ukraińców – dotychczasowych poddanych austriackich z. w: Українська суспільнополітична…. Łewyćkyj domagając się podziału Galicji. Domagano się w nich zachowania autonomii terytorialnej i kulturalnej dla państwowości zachodnioukraińskiej20.

Київ 1994. choć jak sama przyznawała.. Статті. wzywano Polaków.. 27 Ibidem. 28 M.. Likwidacja ukraińskiej blokady i zajęcie Lwowa przez oddziały polskie.. Wydarzenia listopada 1918 r. w: Українська суспільно-політична…. w: Національні відносини в Україні у ХХ ст. Warszawa 1931. pełnić funkcję parlamentu24. Była zarazem pełna podziwu dla postawy polskich kobiet. Po klęsce w wojnie z Polską. с.”26 Doświadczenia tych dni wywarły na młodej kobiecie silne wraŜenie i nie pozostały bez wpływu na wybór jej dalszej drogi Ŝyciowej. taktyka UNTP koncentrowała się na negowaniu legalności istnienia polskiej władzy na spornym terytorium. Tymczasowa konstytucja zapowiadała przeprowadzenie pięcioprzymiotnikowych wyborów do ciał ustawodawczych. Львівске жіноцтво підчас падолистового перевороту (спомини і рефлексії). Feliński. Niemców i śydów do delegowania przedstawicieli przy Radzie Narodowej mającej.ZUNR. Nie bez entuzjazmu wstąpiła na słuŜbę ZUNR. 26 М. Głoszono tolerancję dla mniejszości narodowych i religijnych. Ukraińcy w Polsce odrodzonej. lecz z prawdziwie gorącego patriotyzmu(.. z polskich gazet. Ukrajinśka Narodno-Trudowa Partija). boleśnie przeŜyła utratę miasta. 24 25 45 . с. Nowa nazwa miała większe szanse na zyskanie szerszej popularności społecznej28. potwierdzona przez Dyrektoriat UNR i uroczyście zamanifestowana na placu św. który od końca grudnia stanowił kolejną siędzibę rządu republiki. na zjeździe w Stanisławowie UNDP zmieniła swą nazwę na Ukraińską Ludową Partię Pracy (UNTP. 422423.) To nie kłam27 stwo ani przechwałki. Decyzje o zjednoczeniu z Ukrainą Naddnieprzańską podjęto juŜ w Stanisławowie. a bolesna prawda” – pisała. Uchwała ta.). które „włoŜyły na siebie mundur nie dla fantazji czy chorej ambicji. jednolitą i suwerenną Republikę Ludową”25 pozostać miała jedynie na papierze. A dopiero później. Zofii w Kijowie 22 stycznia była waŜnym krokiem w procesie kształtowania się ukraińskiej toŜsamości oraz jedności narodowej. Ухвала Української національної ради про об’єднання західноукраїнської народної республіки з українською народною республікою. dowiedzieliśmy się jakie ogromne przysługi oddały polskiemu wojsku w listopadzie ich kobiety. c. Było to rezultatem powojennego wzrostu nastrojów rewolucyjnych. I. przede wszystkim w słuŜbie wywiadowczej. (. с. Aresztowana 22 listopada. 90.. powołując się na prawo samostanowienia narodów. 53. Здійснення соборности українських земель.. s. с. 406-407. т.. do czasu wyborów. Рудницька-Лисяк. nie miała do tego „Ŝadnych kwalifikacji ani talentu. W marcu 1919 r. ogłaszała swą suwerenność nad austriackimi terytoriami koronnymi: Galicją i Lodomerią oraz Bukowiną. 97. Ŝe Lwów odebrali nam z rąk polska kobieta i dziecko. 99. Збірник документів і матеріалів. choć deklaracja o połączeniu obu młodych organizmów w „jedną. Ta ostatnia zaś upatrywała w partii Акти української державности…. w: Мілена Рудницька. zastały Rudnyćką we Lwowie. spowodowały rychłą ewakuację Rady. a takŜe siedmioma komitatami węgierskimi.

realistycznie – a więc raczej bez optymizmu – oceniając moŜliwe efekty dyplomacji rządu ZUNR na uchodźstwie31. a Petruszewyczem i jego otoczeniem. W polityce dyktatora nie podobało się „młodym” zarówno podnoszenie sprawy galicyjskiej w sposób separatystyczny. Wydział Prasowy MSW [1922]. „trudowicy” galicyjscy poparli bojkot wyborów do sejmu Ukraińskie partie polityczne i rządy prowizoryczne w czerwcu 1922. Wzywano do solidaryzmu społecznego oraz konsolidacji wszystkich klas i warstw społecznych w walce o prawa społeczno polityczne. społecznymi i finansowymi29. 296. po początkowych wahaniach. w razie konieczności. aniŜeli organizacja nastawiona na werbowanie członków i rozszerzanie swych wpływów32. Deklarowano szczególną troskę o środowiska młodzieŜy. 31 Ibidem. a tak-Ŝe o kobiety. staje się UNTP realizatorką instrukcji politycznych emigracyjnego rządu ZUNR30. Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo Demokratyczne 1925-1939. R. wraz z męŜem. 30 29 46 .„trudowej” powaŜnego przeciwnika. Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija). jak i proradzieckimi w Galicji Wschodniej i. jak i budzące się w ośrodku wiedeńskim tendencje radianofilskie33. wyjechała ponownie Miłena Rudnyćka. Grupie przewodził Dmytro Łewyćkyj – późniejszy przewodniczący UNDO.” W tymŜe czasie. „orientacji na własne siły”. w przyszłości przewodniczący Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN.”.” Szybko doszło do konfliktu pomiędzy „Młodą Galicją”. została współzałoŜycielką organizacji „Młoda Galicja” („Mołoda Hałyczyna”). op. a Łysiak demonstracyjnie zrzekł się stanowiska redaktora naczelnego pisma „Ukrajinśkyj Prapor. 1314. późniejszej nieco.cit. Program ów był w duŜym stopniu zapowiedzią. gdzie. podąŜając za utrzymanymi w dramatycznym tonie apelami ośrodka wiedeńskiego. s. głosząc konieczność odseparowania ich od niebezpiecznych wpływów i pozyskanie dla idei narodowej. zdaniem Kedryna był to raczej „niewielki zespół osób jednej ideologii. „Młoda Galicja” dąŜyła do łagodzenia emigracyjnych konfliktów. 32 І. dostrzegając jej zdecydowany prymat wśród ugrupowań ukraińskich i przypisując kierowanie „wszystkimi ukraińskimi stowarzyszeniami kulturalnymi. długoletnią walkę z „polską okupacją” owego terytorium. Szczecin 2006. komendant Ukraińskiej Organizacji Wojskowej (UWO. 33 Ibidem. с. Do Wiednia właśnie.. utworzonej latem 1921 roku. Niebawem powróci Rudnyćka na stałe do kraju. Кедрин. oświatowymi. jego zastępcą był zaś wspomniany Je. 38. Konowałeć – pułkownik armii UNR. s. Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw). Tymczasem. Tomczyk. „Młoda Galicja” nie posiadała własnego organu prasowego. zapowiadała walkę ze stanowiskami tak ugodowymi.

37 Витя з протоколу Ширших Сходин членів «Союзу Українок» про участь М. abyśmy naszymi głosami zatwierdziły istniejący stan. с. iŜ „w wyborach.cit. zgodnie z obowiązującą linią polityczną. Рудницької в дискусії щодо ставлення українського галицького жіноцтва до виборів у польский Сейм і Сенат. Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948. w: Ibidem. 35 Galicja Wschodnia zaś. 27-35. jak i w aktach przedwyborczych. po raz pierwszy wzywają nas do wyborczej urny.: G. „Diło”. 39 Українська школа під польським ярмом у Сх. w: Мілена Рудницька. Відень 1921. 15-19. Wzywają nas po to. Odpowiednią rezolucję przyjął równieŜ Związek Ukrainek37. Tomczyk. Toruń 2005.i senatu w listopadzie roku 192234. iŜ szanse na międzynarodowe uznanie dla emigracyjnego rządu ZUNR staja się coraz bardziej iluzoryczne. Статті. 1-2. jak i Ukrainy Radzieckiej41. Wzywają nie po to.. 605. „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1936. uwidaczniały się z coraz większą mocą podziały ze względu na stosunek i taktykę zarówno wobec Polski. Sam ośrodek wiedeński prowadził intensywną akcję propagandową. 38 Zob. 35. szerząc jednocześnie pogłoski o zbrodniach dokonywanych rzekomo przez polskie wojsko na ukraińskich uczniach i nauczycielach39. zarzucając Polsce szereg bezprawnych posunięć wobec ludności ukraińskiej w Galicji Wschodniej. nawoływała Rudnyćka do wyborczej absencji kobiet.. Kedryn[-Rudnyćkyj]. Politycy UNTP zdawali sobie wszakŜe sprawę.. т. Wzywają jednak nie swoi. Рудницька. jak i w kraju. lecz obcy. I teraz oto. między innymi faktyczną likwidację narodowego szkolnictwa. 47 .. uzasadniało konieczność wyborczej absencji Ukraińców faktem. w: Українська суспільно-політична…. s. 58-62. Польскі вибори і наше жіноцтво. Ewolucja stosunków polsko-ukraińskich II. с. s. s. 36 М. kiedy przyjdzie im wziąć udział w Ŝyciu państwowym oraz skorzystać z najwyŜszego prawa wolnego obywatela (…). Na tych samych łamach. brać mogą udział tylko obywatele państwa polskiego. postępująca zaś polityka faktów dokonanych przesądzi niebawem o trwałej przynaleŜności spornego terytorium do Rzeczypospolitej40. 40 I.: Бойкот виборів до польского сойму і сенату. Wcześniej UNTP sprzyjało bojkotowi spisu powszechnego. Hryciuk. przyczyniając się w jakiejś mierze do niemiarodajności jego rezultatów odniesieniu do województw południowo-wschodnich38. „Dziwna ironia losu – pisała – kobiety ukraińskie (…) długo czekały na tę chwilę. który powstał 36 w wyniku polskiej akcji zbrojnej przeciwko Galicji Wschodniej” . 10. zgodnie z postanowieniami Rady Ligi Narodów. s. с. leŜy poza granicami Polski” . с. 35 Ibidem. Przebywający w kraju działacze liberalni i narodowo-demokratyczni koncentrowali się wokół wspomnianego pisma „Diło” – najpopularniejszego ukraińskiego 34 Zob. 104. op. II. 41 R. Co więcej zarówno na emigracji. abyśmy stały się twórczym i współodpowiedzialnym czynnikiem w budowie własnego państwa (…). Галичині. nr 26.

42 48 . 43 R. 45 М. Jeśli wierzyć współczesnej relacji ukraińskiego dziennikarza. 43-44. IV. Богачевска-Хомяк. Zrzeszenie to. Stosunki polsko-ukraińskie w XXX wieku. Trudne sąsiedztwo. B. Warszawa 2005. Київ 1995. choć redakcji przewodzili ludzie ze ścisłego tych ugrupowań kierownictwa43. s. 6. с. W dniach 22-23 grudnia 1921 r. 44 R. Ukraiński ruch kobiecy (z okazji I Kongresu Kobiet Ukraińskich 23 b. w imię narodowego interesu. Delegatki odwoływały się do tradycji galicyjskiego ruchu feministycznego. 46 I. kilkukrotnie przerywanym przez interwencje przebywających na sali przedstawicieli polskiej policji. a wychodzić miała (z przerwami w okresie okupacji rosyjskiej oraz pierwszych latach instalowania państwowości polskiej) aŜ do września roku 1939. Dziennik ten nie stał się nigdy oficjalnym organem UNTP ani UNDO. s. przemianowane następnie na Towarzystwo Kobiet Ukraińskich (Towaryśtwo Ukrajinśkych śinok). Torzecki.periodyku. dwudziestodziewięcioletnia nauczycielka. Warszawa 1976. która – jak pisał w okresie międzywojennym polski publicysta porównujący ją do Gabrieli Zapolskiej – krzewiła w Galicji i Bukowinie ruch feministyczny К. Łojka. 48. 137. Gazeta ta ukazywała się ona we Lwowie od roku 188042. odbył się we Lwowie pierwszy po wojnie zjazd kobiet tejŜe narodowości. mówiła między innymi: „Ukraińskie kobiety. W tym samym czasie była juŜ Rudnyćka aktywnie zaangaŜowana w działalność ukraińskiego ruchu kobiecego Galicji Wschodniej. pod red. rządzoną przez lud. który ogłosił zjazd zakończonym. с. Левицький. nr 26. Miłena Rudnyćka pisywała do te-go jedynego ukraińskiego dziennika w Polsce w latach 1922-193544. państwowość ukraińską ze stolicą w Kijowie”. od naszego narodowego kierownictwa niezwłocznego dopuszczenia przedstawicielek kobiet do rozpatrywania spraw dotyczących narodowej wolności. domagają się. załoŜone w roku 1883 z inicjatywy Natalii Kobryńskiej. 200. rozpadło się niebawem na skutek konfliktu działaczek postępowych i konserwatywnych46. Torzecki. 371. a jego uczestników wezwał do rozejścia się45. moŜliwie najbardziej stanowczo. Pierwszą w historii ukraińską organizacją kobiecą było Towarzystwo Kobiet Ruskich (Towaryśtwo Ruśkych śenszczyn). s. Słowa powyŜsze stanowić miały kres wytrzymałości obecnego na posiedzeniu komisarza policji. mimo iŜ nie weszła w skład prezydium. Kwestia ukraińska…. zjednoczoną. 1884-1939. Historia prasy polskiej. s. Kedryn. 662. odegrała niepoślednią dla losów zjazdu rolę. K. mimo starań jego organizatorki i przewodniczącej. t. Postać Kobryńskiej. „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1934.m. Українські політики….). Grünberg. Rudnyćka Miłena. W swym przemówieniu. Kobiety ukraińskie uwaŜają za podstawowy i niezmienny ideał polityczny ukraińskiego narodu niepodległą. cytowanej przez Martę Bohaczewską-Chomiak. Sprengel. Білим по білому: жінки в громадському житті України. J. s.

Kedryn. Ukraiński ruch feministyczny Galicji Wschodniej posiadał na swym koncie szereg spektakularnych wystąpień. з кольоровими таблицями. nr 26. Jednak najdonioślejszym w skutki osiągnięciem lwowskiego zjazdu w 1921 r.in.„przeciwstawiając kołtuństwu zrodzonemu w swoistych warunkach austriackiej prowincji hasła emancypacji kobiet. с. delegacji wysłanej wówczas do marszałka krajowego przewodniczyła Ukrainka – Konstantyna Małyćka. w roku 1894. Sojuz Ukrajinok). „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1934. Dniprowej Czajki oraz Kobryńskiej) utwory literackie49. 6. s. багато ілюстрована. Ukraińska kobieta przed 50-ciu laty. s. Ibidem. Львів-Станиславів-Коломия [brw-ok. 51 Союз Українок. Ŝądając dopuszczenia do studiów uniwersyteckich. było nadanie trwałych ram organizacyjnych Związkowi Ukrainek (SU. Ŝądając umoŜliwienia udziały w wyborach obywatelkom płci Ŝeńskiej. a sam zjazd przyczynił się do pojednania społeczeństwa naddniestrzańskiego z naddnieprzańskim50. śachowski. z których najznakomitszą było wydanie we Lwowie. „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1937.działalność swą przypłacić czteroletnim zesłaniem w Rosji48. 3. nr 4. Ukraiński ruch kobiecy…. т. 445. Kolejną petycję w tej sprawie wystosował wiec kobiet ukraińskich w Stryju. w tym równieŜ politycznych. pod kierownictwem Kobryńskiej. Władze polskie nie zgodziły się wszakŜe na jednolitą strukturę organizacyjną dla ziem byłego zaboru austriackiego i rosyjskiego. 169. Nie brakło równieŜ inicjatyw kulturalnych. opracowały Ukrainki petycję do parlamentu austriackiego.1931]. poprawa połoŜenia ekonomicznego R. J. 126. która kontynuowała z kolei tradycje powstałego w roku 1893 Klubu Rusinek (Klub Rusynok)51. s. 47 48 49 49 . 8. 50 Kongres Ukrainek. Stąd teŜ na Wołyniu. almanachu „Perszyj winok” („Pierwszy wianek”) zawierający wyłącznie kobiecego pióra (m. Rudnyćka podkreślać będzie później. Działalność SU w załoŜeniu obejmować miała mieszkanki wszystkich terytoriów zamieszkałych przez ludność ukraińską. мапами та образками. Podstawowymi celami Związku była szeroko pojęta aktywizacja kobiet. Ta ostatnia miała później – po wtargnięciu wojsk carskich w granice prowincji . moralności 47 publicznej” była waŜnym punktem odniesienia w późniejszej działalności Rudnyćkiej. Wspólnej. przede wszystkim zaś hasło walki z pojęciem tzw. Книга знання в 3-ох томах. W roku 1910 Ukrainki wzięły udział w ogólnym wiecu kobiecym we Lwowie. w: Українська Загальна Енцикльопедія. Organizację tę utworzono w roku 1917 na bazie istniejącej Wspólnoty Kobiecej (śinocza Hromada). iŜ to kobiety wysunęły w 1921 r. Kobiety w literaturze ukraińskiej. w roku 1887. Раковського. nr 11. Łesi Ukrainki. przynajmniej formalnie. „Sprawy Narodowościowe” 1934. під ред. hasło konsolidacji. istniała organizacja odrębna – Związek Ukrainek Wołynia (Sojuz Ukrajinok Wołyni) z siedzibą w Równem. I. polsko-Ŝydowsko-ukraińskiej. dołączając Ŝądanie otwarcia choćby jednego Ŝeńskiego gimnazjum w prowincji galicyjskiej. podniesienie poziomu kultury i oświaty wśród nich. JuŜ w roku 1880. s. І. Ołeny Pcziłki. prawa do pracy. Dryhynycz.

wŜartych w nią tysiącami korzeni… Wojna niniejsza. 53 М. wiele z nich posiadało wszelkie podstawy do tego. w pierwszą rocznicę listopada 1918 r. Wojna. Cyt. polskie prześladowania. Wapiński. w: Kobieta i świat polityki w niepodległej Polsce 1918-1939. ekonomiczny chaos. który szczególnie istotny był takŜe dla ukraińskiej części społeczeństwa galicyjskiego. 56 W. pobudził jej twórczą siłę i pozwolił wątłym dotychczas roślinom wybujać na niej śmielszym i przez naturę wskazanym pędem.). с. Білим по білому…. Szwarca. Sama Rudnyćka dawała przykład czytelnego manifestowania niezaleŜności od męŜczyzn. Zarówno sam fakt odbycia zjazdu. Taką to rośliną była u nas dotychczas tzw. by uwaŜać się za całkiem niezaleŜne. Богачевска-Хомяк. „Wojna niniejsza – pisał – to nie tylko potworny bałagan. by ostatecznie pozostawić sobie wyłącznie panieńskie. pisząc: „JuŜ w czasie rosyjskiej inwazji tysiące kobiet stanęło do pracy i to nie tylko do pracy na efekt (went. Podkreśla znaczenie momentu. Союз Українок w: Енцикльопедія українознавства. 198.. Lwów 1919. с. 54 Ibidem. Pozostając w separacji z męŜem. 2985-2987. za: R. Organizacja miała swój hymn. 51. jego uczestniczki „nie były cieniem swoich męŜów. gmachy… więzień narodów i wyrwał z niej stuletnie dęby… przesądów. Львів 2000. 50 . który jak domki z kart zniósł z powierzchni ziemi wiekowe. naruszyły patriarchalną struk54 turę galicyjskiego społeczeństwa” .” Sama Rudnyćka na łamach „Ukrajinśkiego Prapora”. Богачевска-Хомяк. Warszawa 1996. Przemiany pokoleniowe. 55 Ibidem. 197.oraz higieny społecznej52. do którego muzykę napisał wspomniany A. Bukowiny oraz Wiednia. 52 М. nieco upoetyzowana. с. kwestia kobieca”. A. с. Berlina i Warszawy. w którym wzięło udział 312 delegatek rozmaitych organizacji kobiecych z Galicji Wschodniej. a takŜe Wołynia. Jak pisze Bohaczewska-Chomiak. Z dziejów walk i cierpień na kresach. 19. 201. Л. Білим по білому…. który miał na uwadze pozycję polskiej kobiety w Galicji. a więc okres okupowania Galicji przez wojska carskie. с. Pragi. loterii itp. początkowo uŜywała nazwiska podwójnego. Posiadało to swą wymowę w silnie jeszcze konserwatywnym społeczeństwie55. Бурачинська. 8. tylko do pracy cięŜkiej (…)56. jak się zdawało. który swym lemieszem wzruszył zaniedbaną rolę. zwracała uwagę na znaczenie wydarzeń wojennych dla zmiany przyzwyczajeń i pozycji społecznej kobiet wiejskich. Rudnyćkyj. brat Miłeny53. т. śarnowskiej i A. Orobkiewicz. Wnioski ukraińskiej badaczki co do zmiany pozycji kobiety w wyniku doświadczeń czasu Wielkiej Wojny potwierdza. pod red. a nie do zwalenia. s. 209. jak i późniejsza działalność Związku Ukrainek świadczyły o powaŜnej ewolucji roli kobiety w tradycyjnej rodzinie galicyjskich Ukraińców. s. to takŜe pług pracowity. Kobiety i Ŝycie publiczne w Polsce niepodległej. relacja współczesnego polskiego obserwatora wydarzeń.

Jej wykształcenie. 60 М. Богачевска-Хомяк... przede wszystkim z po-wodu zatrzymania pięknie rozpoczętej pracy w organizacjach kobiecych.. czy choćby talent oratorski czynią ja postacią wyjątkową60. które do niedawna miały jeszcze charakter bardziej towarzyski i rozrywkowy. masy kobiet wiejskich dojrzały w czasie kilku lat wojennych o całe dziesięciolecia (. Od początku podtrzymywano równieŜ związki międzynarodowe.cit. które mogłyby reprezentować.zdecydowanie większe w ruchach lewicowych. 26-27. miało trudne do przecenienia znaczenie w procesie emancypacji. argumentując iŜ nie mają one swego rodzimego państwa. s.). szczególnie na tle zacofanej struktury społecznej ludności ukraińskiej w II Rzeczypospolitej61. m. Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej: 1918-1939. R. nie znalazły się one w szeregach MiędzyМ. „Osłabiał on między innymi – pisze historyk – siłę wielu uprzedzeń i stereotypów. 57 58 51 . 198. niewątpliwa pracowitość oraz trzeźwy polityczny umysł. 61 Zob..„W przeciwieństwie do kobiet z tzw. Na czoło zainteresowań twórczyń SU wysuwał się aspekt gospodarczy. najwyraźniejszych chyba w środowiskach mieszczańskich. jak równieŜ zajęć szkoleniowych dla przyszłych kadr instruktorskich. z Międzynarodowym Związkiem Na Rzecz Praw Obywatelskich Dla Kobiet i Międzynarodową Radą Kobiecą (International Council of Women). s.. Wapiński. a zwłaszcza socjalistycznych59. iŜ uczesznictwo kobiet w Ŝyciu politycznym było generalnie niezbyt duŜe . kręgów inteligenckich – pisała – których okrutne lata wojny nie tylko nie popchnęły naprzód w ich rozwoju. Рудницька. Z tej ostatniej usunięto Ukrainki juŜ w roku 1926. Z badań nad społeczeństwem II Rzeczypospolitej wynika wszakŜe.. ojca i syna (…) – stała się ona równieŜ zupełnie 57 dojrzałą obywatelką” . iŜ wynikające z trudnej sytuacji czasów wojny uczestnictwo płci Ŝeńskiej w wielu zawodach. W terenie podejmowano owocną współpracę z ukraińskimi kooperacjami oraz czytelniami Towarzystwa „Proświta” („Oświata”). 19. Rozmaite koła kobiece wyspecjalizowały się z czasem w organizacji specjalistycznych kursów gospodarczych. odsunęły wstecz (. NiezaleŜnie jednak od wszystkich ograniczeń 58 pojawiły się bardziej sprzyjające warunki dla udziału kobiet w Ŝyciu publicznym” . 96. zastępując męŜa.: J. Zapewne zasięg społeczny tego typu przemian był ograniczony: róŜne teŜ były ich konsekwencje natury psychologicznej.in.. op.). W tym kontekście Rudnyćka nie będzie jawić się typową kobietą okresu międzywojennego. Wypełniła chłopka nie tylko wszelkie obowiązki gospodarskie. a w bezpośredni skutek sprzeciwu kobiet polskich. c. Warszawa 1973. Roman Wapiński nie ma wątpliwości. lecz pod wieloma względami. с.. 59 Ibidem. s. Білим по білому…. Komentatorzy odnotowywali wyraźną zmianę zainteresowań i pola działalności organizacji kobiecych. jakim imponować będzie w szczytowym okresie swej działalności społecznej i politycznej. Z tego samego powodu. śarnowski. Львівське жіноцтво підчас. 221223. do których wcześniej nie miała ona dostępu.

64 М. Sama Rudnyćka wzywała w swoim wystąpieniu do indywidualnego angaŜowania się politycznego przez kobiety. Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej w Krakowie. Український жіночий рух у контексті теорії соціалізму і національного відродження (кінець ХІХ – початок ХХ ст. 198.narodowej Organizacji Kobiet z WyŜszym Wykształceniem. Pod koniec 1925 r.. Jednocześnie Związek Ukrainek. z. jak i socjalistki64. 7. Рибак. Związek obejmował 52 towarzystwa kobiece. Większość istniejących dotychczas organizacji opowiadając się za tzw. przy zachowaniu jednak apolityczności samej kobiecej organizacji65. 208. gdy na zorganizowany z duŜym rozmachem i osobistym wysiłkiem Rudny- З життя товариств і установ. Postawa taka była poniekąd tradycyjną dla ukraińskiego ruchu kobiecego wschodniej Galicji. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” MLXXXVIII. red. Загальні Збори „Союза Українок”. s. które uznawały SU za swą centralę62. pochodzące z rodzin działaczy politycznych i społecznych. 75. stoi na stanowisku równouprawnienia kobiet z męŜczyznami i ma na celu organizować ukraińskie kobiety. z których najwaŜniejszą rolę pełniła ukazująca się w Kołomyi „śinocza Dola”63. 6. w: Мілена Рудницька. PrzewaŜały jednostki o umiarkowanych poglądach politycznych. przygotować je do pracy społecznej oraz wyraŜać prawa i interesy ukraińskich 66 kobiet” . w: Ukraińska myśl polityczna w XX wieku. 67 О. с.). Kedryn. Starano się wszakŜe unikać „partyjniactwa” i podporządkowywania działalności programom politycznym istniejących partii politycznych.. ч. Znalazło to swój wyraz wiele lat później. Puławski. с. „Діло” 12 січня 1926. przy okazji prowadzenia działalności społeczno-politycznej. choć od działalności w SU. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego i Fundację św. przynajmniej autonomii organizacyjnej. Ta bowiem „jest bezpartyjna. Ukraiński ruch kobiecy…. Integrując się z ruchem demokratycznym. Білим по білому…. Związek nie posiadał swego organu prasowego.. 66 М. pragmatycznym feminizmem. włączało się do bieŜącej walki politycznej. w tym 23 własne filie i 7 kółek wiejskich. Nie bez trudu. udało im się ową generalną apolityczność zachować67. Рудницька. zazwyczaj juŜ zamęŜne. До Міжнародної Жіночої Ради. siłą rzeczy. ukraińskie organizacje kobiece dąŜyły do utrzymania. nie odŜegnywały się zarówno nacjonalistki. Wśród członkiń Związku przewaŜały mieszkanki wsi. Prace Historyczne. Korzystał z łam ogólnych istniejącej prasy kobiecej. 62 63 52 . с. 551. Статті. Kraków 1993. s. 65 Ibidem. podobnie jak inne organizacje ukraińskie cechował wyraźny nacjonalizm. Богачевска-Хомяк. M.pisała w liście do Międzynarodowej Rady Kobiecej. I. Wiodącymi działaczkami były przewaŜnie inteligentki (z powodu urodzenia lub zamąŜpójścia) w wieku 25-30 lat. Pozostałe były wówczas odrębnymi organizacjami. 103.

między tymi dwiema organizacjami.. Przewidziano wszakŜe zmianę dotychczasowej taktyki dla celu tego realizacji. с. zasiadały w nim takŜe inne czołowe działaczki Związku. Хроніка. Білим по білому…. Богачевска-Хомяк. Oprócz Rudnyćkiej. Łewyćkyj stanowisko proradzieckie (radianofilskie)71. Starało się równieŜ wspierać polityczną walkę o powołanie ukraińskiej uczelni we Lwowie. Rudnyćka. 71 J. 246.. 68 69 70 Kongres Ukrainek. Towarzystwo uznawało formalne zwierzchnictwo SU. Nieco upraszczając. wybrana szefową Towarzystwa w kwietniu 1928 r. Rewizja dotychczasowego programu UNTP unaoczniła się podczas pierwszego powojennego Zjazdu Ludowego (Narodnyj Zjizd) we Lwowie. Jego zadaniem było popularyzowanie idei podejmowania studiów wyŜszych przez młode Ukrainki.ćkiej Ukraiński Kongres Kobiecy (Ukrajinśkyj śinoczyj Konhres) w Stanisławowie nie zaproszono przedstawicielek polskich organizacji kobiecych68. mocarstwa rozwiązały władzom w Warszawie ręce w kwestii dalszych decyzji oraz administrowania owym terytorium. Holzer. Przyznając młodemu państwu polskiemu pełną suwerenność na terenie Galicji Wschodniej (marzec 1923 r. Obecnie. 213-214. nie było69.). Poza protestem w sprawie „aktu 14 marca”. s. daleko wyŜej stawiała kwestie bytowe i ekonomiczne. Rudnyćka naleŜała takŜe do elitarnego Towarzystwa Kobiet z WyŜszym Wykształceniem (Ukrajinśke Towarystwo śinok iz Wyszczoju Oswitoju). iŜ dalekosięŜnym celem politycznym ugrupowania jest budowa niepodległego oraz zjednoczonego państwa ukraińskiego. с. Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej. jak równieŜ przeciwstawianie się popularnym wówczas prądom antyinteligenckim. która charakteryzowała działalność stronnictwa po przegranej wojnie z Polską. uznając wprawdzie potrzebę i prawo do posiadania wyŜszej oświaty przez kobiety.. zjazd przyjął zdecydowane oświatczenie. moŜna wskazać trzy podstawowe kierunki politycznej taktyki tej partii owego czasu. D.. М. który odbył się w maju 1923 r. s. zaś K. 724. 229-230. Ibidem. a „trudowicy” stanęli przed widmem rozłamu. 444. Ochrymowycz wskazywał w referacie na konieczność zmiany polityki „bezgranicznego optymizmu” (bezzasadnej wiary w korzystne rozstrzygnięcia mocarstw) oraz „pasywnej rezygnacji”. Dlatego teŜ. a takŜe dla emigracyjnego rządu Petruszewycza oznaczało to całkowitą klęskę polityczną. Статті. odmówiła zasłaniając się innymi obowiązkami70 (była juŜ wówczas posłanką na sejm). Warszawa 1974. w szerokiej opinii utoŜsamiane z jej czołowymi działaczami. powaŜniejszego współdziałania. 53 . Wszelako większość aktywistek ruchu kobiecego. Łewyćkyj opcję antypolską i antyradziecką (orientacja na własne siły). Spośród nich Wołodymyr Baczynśkyj reprezentował stanowisko ugodowe wobec władz polskich. w: Мілена Рудницька. Dla ugrupowań ukraińskich.

77 R. Prądy bliskie Petruszewyczowi znalazły równieŜ swój wyraz w wyraŜeniu cieplejszego stosunku do zjawiska Ukrainy Radzieckiej. wraz z rodakami z Wołynia. UPNR. Podlasia i Polesia. Охримович. 41. Chełmszczyzny. Feliński. R. konieczności posiadania przedstawicielstwa zagranicznego.„znalazłszy się pod władzą Polski. ów gest wobec Warszawy. Dmytro Palijiw oraz Samijło Pidhirśkyj76. s. pogłębił podziały polityczne i spotkał się z nieprzychylnym odzewem społecznym. s. w której państwo polskie gwarantowałoby pełnię praw politycznych i kulturalnych narodu ukraińskiego73. op. w kraju zaś – w ramach porozumienia międzypartyjnego – utworzenia Rady Naczelnej (Werhowna Rada). Zaprotestowano w niej stanowczo przeciw tak zwanej „autonomii wojewódzkiej”. co było świadectwem ponownej przewagi niedawnych zwolenników Petruszewycza. Program polityczny…. Stanowisko to jeden z autonomistów. Dlatego teŜ musimy – mówił Ochrymowicz – doma72 gać się pełnej terytorialnej autonomii dla wszystkich tych ziem ukraińskich (…)” .cit. Сучасне політичне положення й наша тактика. Oznaczało to zaniechanie polityki konsekwentnej negacji istnienia polskiej państwowości w Galicji Wschodniej. II.cit. 87-89. 90-91. Torzecki. с. która była wynikiem ewolucji politycznej. Dlatego teŜ. Feliński. w wyniku tarć. 75 M. Kwestia ukraińska…. 72 54 . 384. 49. op. 76 R. 384-385. dąŜyć naleŜy do pełnego zjednoczenia (…). т. W jej szeregach znajdowały się równieŜ tak znane w późniejszym okresie postaci jak D.. с. a takŜe Miłena Rudnyćka i jej brat. „Grupy Zahrawy”. dr Stepan Tomasziwśkyj miał określić mianem „proklamacji stanu wojennego między UNTP a państwem polskim75”. т.. Program polityczny…. Na czele nowego ugrupowania stanęli Ostap Łućkyj. jak i wśród czynników rządzących74. 51-52. przeciwstawiała się programowi autonomistycznemu. Dmytro Doncow77. Torzecki. s. Zresztą. Stanowisko to nieznacznie zwycięŜyło wśród delegatów i zaowocowało tak zwaną rezolucją autonomiczną. Choć dąŜenie do autonomii było postulatem tymczasowym. w: Українська суспільно-політична…. przybyły w roku 1922 ze Szwajcarii do Lwowa. s. Głównym ideologiem ugrupowania był. w: Українська суспільнополітична…. pozostał niezauwaŜony tak w społeczeństwie polskim. w niespełna rok później rezolucja zostanie przez kolejny Zjazd Ludowy anulowana. a wreszcie rozłamu w obozie „trudowików” powstaje Ukraińska Partia Pracy Narodowej (UPNR. powstałej wcześniej. postulując utworzenie jednolitej jednostki administracyjnej dla wymienionych terytoriów. Iwan Kedryn. przede wszytkim jednak zajmowała jednoznacznie nieprzychylne stanowisko wobec Ukrainy В. Wołodymyr Kochan. Tomczyk. Wysunięto postulaty „zjednoczenia bez Ŝadnych zastrzeŜeń”. Ukrajinśka Partija Nacionalnoji Roboty) powołana na zjeździe w Stanisławowie 20 IV 1924 r. a jakiś wpływ na jego podniesienie miały nadzieje związane z tak zwaną ideą prometejską. Łewyćkyj. 73 Резолюції народнього зїзду. W tym samym czasie. s. 74 M. II.

Кедрин. Б[аран]. szczególnie zaś chłopów. ideologia. Papierzyńska-Turek. wewnętrzna karność i moralny hart – jedynym nakazem. 85. Jednocześnie odrzucała stanowczo propozycje porozumienia z władzami polskimi. s. Będąc członkinią UPNR w daleko większym stopniu poświęcała się wówczas pracy zawodowej oraz działalności społecznej. ч. W związku z powyŜszym musiano ograniczyć się do porozumienia ugrupowań stojących na pozycjach narodowych i ponadklasowych82. z K. Negocjacje rozbiły się jednak. a następnie UPNR było pierwszym zdecydowanym wystąpieniem programowym nowego nacjonalizmu ukraińskiego.Radzieckiej. Stepan Baran postulował na łamach „Diła” powołanie takiego ugrupowania. program. 80 R. Torzecki. najwaŜniejszej jego emanacji – OUN79. ugodowości i sentymentalizmu”. Zapowiadali oparcie się wyłącznie na siłach narodu ukraińskiego78. Powstanie „Zahrawy”. aniŜeli stricte politycznej. с. Łewyćkim 78 M.” Szczególną uwagę usiłowano zwrócić na wychowanie nowego pokolenia: „wolnego od przedrewolucyjnej. 661. Geneza. Lublin 2003. 56. RóŜnice w charakterach stały się przyczyną wspomnianego rozstania z męŜem81. naród – jedynym – kultem. bezkompromisowość – jedyną taktyką. Jednak Ŝaden z członków tej grupy nie zasilił jednak w przyszłości. Feliński. Program polityczny…. w którym panowały róŜne poglądy na sprawy socjalne. Adama Asnyka we Lwowie80. ale identyczny byłby postulat niepodległości83. AŜ do roku 1928 będzie uczyć w szkołach średnich: Państwowym Seminarium Nauczycielskim śeńskim „z ruskim językiem nauczania” oraz Państwowym Seminarium Nauczycielskim śeńskim im. 79 R. s. Jednocześnie w społeczeństwie idea konsolidacji ugrupowań narodowych zyskiwała coraz szersze poparcie. Rudnyćka Miłena. dla którego „hasło walki i ideał siły będzie jedynym drogowskazem. niewolniczej psychiki. Sprawa ukraińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922-1926. „Діло” 1 серпня 1924. За єдність національного фронту. Cel podstawowy stanowiło „uwolnienie ziem ukraińskich od socjalizmu i politycznego panowania obcych. w publicystyce będzie uŜywać odtąd wyłącznie nazwiska panieńskiego. 82 M. struktura. 57-58.cit. UNTP kontynuowała tymczasem wysiłki w celu uformowania Rady Naczelnej – ponad partyjnego przedstawicielstwa Ukraińców w Polsce. 168.” „Zahrawiści” zamierzali bronić nade wszystko interesów robotników. s. do czego przyczynił się między innymi powrót do Lwowa niektórych przywódców ZUNR. przede wszystkim na skutek sprzeciwu Ukraińskiej Partii Radykalnej (Ukrajinśka Radykalna Partija). zdecydowanie negatywnie ustosunkowując się do wszelkich propozycji zakładających współpracę z bolszewikami przeciwko Polsce.. 83 С. W roku 1923 uzyskuje Rudnyćka uprawnienia nauczyciela gimnazjum i seminarium nauczycielskiego. nie wierzyli w moŜliwość pokojowego rozwiązania istniejących konfliktów pomiędzy narodami. Kraków 1979. Wysocki. 55 . Głosili całkowitą wolność sumienia i wyznania. 385. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929-1939. op. 81 І. s.

niszczeniem organizacji i towarzystw. s. były debaty parlamentarne oraz ostateczne – w lipcu 1924 r. odwieczni nasi przeciwnicy natęŜają niesłychany polityczny ucisk ludu ukraińskiego. dławieniem prasy. 113. uwięzieniami. 112. a takŜe frakcje UNTP (kierująca partią tak zwana „grupa niezaleŜna”. rozstrzelaniami.cit. Doncow wraz z grupą swych najbliŜszych współpracowników. jeden z załoŜycieli oraz główny twórca programu.. 88 Створення Українського Національно-Демократичного О’бєднання. a takŜe indywidualnie i składa 89 się na ogólny krańcowy ucisk polityczny. która okazać się miała największą i najbardziej wpływową wśród legalnych ugrupowań ukraińskich w Polsce87. Z dniem dzisiejszym cały ukraiński obóz narodowy występuje jako jedna całość. c. Ibidem.na czele. Oprócz przedstawicieli wszystkich grup UNTP oraz UPNR. w: Українська суспільнополітична…. Sukcesem „grupy niezaleŜnej” było uzgodnienie. s. Feliński. uczestniczyli w nim równieŜ zorientowani narodowo członkowie Ukraińskiej Reprezentacji Parlamentarnej. Przedstawiciele obu ugrupowań.zakończył się rozbrat w ukraińskim obozie narodowym. deptaniem wszystkich praw ukraińskiego języka w Ŝyciu publicznym itp. Powołali oni do Ŝycia nową partię polityczną. własnej konstytucji oraz własnym prawom. w jednolitej falandze pod nazwą Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo–Demokratycznego (UNDO) 88.. Opracowano wówczas tekst odezwy do społeczeństwa. 84 85 R. 43-44. 48-49. nękaniem policyjnym.” Nie zabrakło tu wielu mocnych słów pod adresem władz polskich: „Wbrew uroczystym zobowiązaniom międzynarodowym. op. W warunkach duŜego oŜywienia politycznego. c. w tym zwłaszcza kontrowersyjnych ustaw językowych (tak zwanych lex Grabski): administracyjnej oraz szkolnej. т. 50. obdarzonej sprawnym kierownictwem oraz autorytetem w społeczeństwie. wyrokami. – przyjęcie przez Sejm Rzeczypospolitej tak zwanych ustaw kresowych. Z tego ostatniego odsunął się juŜ wówczas. energicznie przygotowywano zjednoczenie UNTP z UPNR. staje w jednej obronnej i bojowej ławie. Owa polityka polskiego rządu przejawia się na sposób masowy. Po zjednoczeniu przewidziano natomiast intensywną debatę nad nowym programem86. Zebranie zjednoczeniowe odbyło się we Lwowie 11 VII 1925 r. który przejawia się prześladowaniami działaczy społecznych. Program polityczny….). „Z dniem dzisiejszym – głosiła ona . s. iŜ nowe ugrupowanie przejmie ideologiczne podstawy UNTP. 86 Ibidem. która wprowadzała szkolnictwo utrakwistyczne84. 87 M. masowymi aresztowaniami. procesami. 56 . 89 Ibidem. s. ustępując ostatecznie miejsca grupie związanej z Paijiwem85. Tomczyk. „autonomiści” i zwolennicy „orientacji na własne siły”) zgodziły się co do potrzeby powołania nowej partii. firmowanej przez Komitet Centralny (Centralnyj Komitet) UNDO z datą 12 lipca.. samowolą administracji. eksterminację ekonomiczną i dewastację kulturalną” .(. II. 385. Nie bez znaczenia.

92 Lewicki Dymitr (Łewyćkyj Dmytro). Choć podstawy ideologiczne. w latach 1919-1921. a od pracy politycznej Zjednoczenia uzaleŜniono właściwie „być albo nie być” Ukraińców w Polsce. t. Ibidem. red. s. wyznająca zasadę solidaryzmu społecznego. UNDO określało się jako partia ponadklasowa. Program polityczny…. 57 . Mazur. dąŜąca do podporządkowania róŜnic klasowych „najwyŜszemu ideałowi narodu”. Warszawa 2005. iŜ istniejącego tam „reŜymu dyktatorskiego oraz jednoklasowego ustroju” zaaprobować nie moŜe. a mająca swe oparcie w czasopiśmie „Rada” deklarowała nienaruszalność platformy politycznej z 11 VII 1925 r. iŜ miał w swej biografii słuŜbę dla ukraińskich republik po obu stronach Zbrucza.93 D. Stronnictwo od początku nie było monolitem.Odezwa kreśliła ponury obraz Rzeczypospolitej jako więzienia ludu ukraińskiego. Feliński. iŜ pod naporem świadomych mas ukraińskich owa swoista organizacja państwowa zakończy się realizacją uniwersalnych dąŜeń narodu 91 ukraińskiego . kierowana przez CK UNDO i popierana przez dawnych „zahrawistów” dąŜyła do rewizji stosunkowo ciepłego stosunku do Ukrainy Radzieckiej oraz skrajnie negatywnego do Polski. 114. Łewyćkyj podkreślając konieczność oraz celowość powołania takiego ugrupowania jak UNDO. G. III. 386.” Przewodniczącym nowego ugrupowania został wspominany juŜ wcześniej D. adwokat i redaktor naczelny „Diła”. s. Następnie. Odezwa podkreślała łączność Ukraińców z obu stron „kordonu sokalskiego”. Pierwsza z nich. Zjednoczenie stwierdzało. Istniała równieŜ trzecia. w: Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939. Druga. Szczególnie istotne było stanowisko wobec Ukrainy Radzieckiej. 93 M. Na początku grudnia 1918 roku był on jednym z sygnatariuszy wstępnego porozumienia o zjednoczeniu UNR i ZUNR. silnie zmarginalizowana grupa próbująca nawiązywać do „rezolucji autonomicznej” z 1923 r. Wobec powaŜnych róŜnic poglądów rozbiło się wkrótce na dwie nieformalne grupy. zastosowana w odezwie do społeczeństwa poetyka przywodzi na myśl pozycje „zahrawistów”. były wyraźnym nawiązaniem do pryncypiów partii trudowej. był on posłem ZUNR w Kopenhadze92. zgodnie z ustaleniami. zapowiadała walkę prowadzoną środkami legalnymi o „realizację praw narodu w całej rozciągłości na tych obszarach. Słownik biograficzny. złoŜona z dawnych zwolenników Petruszewycza. Podkreślono potrzebę istnienia przedstawicielstwa zagranicznego. na których w roku 1914 stanowili Ukraińcy większość populacji”90. wskazywał na wiele trudności przy tworzeniu jego prog90 91 Ibidem. Łewyćkyj. Choć wywodził się on z Galicji losy wojenne sprawiły. 340. jednakowoŜ uznaje ją za „powaŜny i dalekosięŜny stan państwowości ukraińskiej oraz wierzy. Zapowiadano współpracę z przedstawicielami innych „zniewolonych ludów” oraz organizacjami międzynarodowymi. c.

ч. 94 Д. organizacje te jedynie wówczas mają cel i rację istnienia.. Жіноцтво і політичні партії (дискусійна стаття). 172-183. Program polityczny…. Рудницька. Za cel ostateczny uznano tym razem expresis verbis: „zdobycie Zjednoczonego i NiezaleŜnego Demokratycznego Państwa Ukraińskiego”96. „A krajowe grupy galicyjskie. bo pogłębia wytworzoną 98 przez wieki. Hasłem podstawowym stała się obecnie „orientacja na własne siły” oraz przekonanie o niecelowości bądź nawet szkodliwości wypatrywania pomocy z zewnątrz. nakład gazety został 6 stycznia skonfiskowany przez cenzurę. jest zbędna i anachroniczna. organicznej pracy narodowej95. które dzieliły je na odrębne grupy i zespoły” . w swej publicystyce. 97 M. w: Мілена Рудницька. „Prawda: . utworzyli Ukraińską Partię Pracy (Ukrajinśka Partija Praci)97. „Діло” 7 січня 1926. usiłowała zaktywizować kobiety do większej aktywności w kontekście nowej sytuacji na scenie politycznej. Jednak. kiedy stanowią zorganizowaną walkę o wszelkie teoretyczne i społeczne problemy. w ich ramach. Zdecydowanie przeciwstawiała się tworzeniu.) nie zawierał juŜ gestów sympatii pod adresem Ukrainy Radzieckiej.Д. s. 15 V 1927 r. stanowisko wobec Polski pozostało negatywnym. politycy ci. т. – kobiety mają swe specyficzne interesy i dlatego łączą się w odrębnych kobiecych organizacjach. uznający Ukrainę Radziecką za państwo suwerenne. Dyskusje nad programem nie były jednak łatwe. Jednocześnie postulowała całkowite równouprawnienie ich z męŜczyznami w ramach istniejących ugrupowań. doprowadziła ona do formalnego rozłamu. 172. Rudnyćka. с. z kaŜdym dniem stają się sobie bliŜsze i poczynają zacierać 94 się te granice. Program II Zjazdu Ludowego (listopad 1926 r. konsolidacja stawała się faktem. które uprzednio spoglądały na siebie z niedowierzaniem. jakie określamy nazwą kwestii kobiecej.. 118. і його завдання. 96 Ibidem. Z powodu tego artykułu. Статті. jak twierdził. 6. przede wszystkim UNDO.ramu. 95 Програма і резолюції другого народного з’їзду Українського Національно-Демократичного Об’єднання. Wynikały one. JednakŜe. a przewagę przyniosły zwolennikom centrum.О. a niekiedy zwyczajnie szkodliwa (…). według przewodniczącego. z tego iŜ współzałoŜyciele stronnictwa wywodzili się niekiedy z róŜnych wręcz światów. У. Zdecydowano równieŜ o popieraniu programu wywłaszczenia bez odszkodowania.Н. w: Українська суспільно-політична думка…. lecz wyraŜano je zdecydowanie oględniej. Jakakolwiek inna organizacja kobieca (…) nie ma nijakiego sensu. odrębnych kobiecych sekcji. i których przedstawiciele odnosili się do siebie wrogo (…). Feliński. Koniecznym uznano oparcie się na własnej. II.czytamy w artykule z maja 1926 r.. 58 . 386-387. с. przepaść między psychiką męską a Ŝeńską” . PoniewaŜ zorientowana na wschód grupa skupiona wokół „Rady” nie była w stanie przeforsować swych postulatów w ramach stronnictwa. 98 М. с. Левицький.

Wydarzeniem bez precedensu w dziejach stronnictwa. с. 27. dawna grupa „Zahrawy” widziała w takim porozumieniu powaŜne niebezpieczeństwo dla polityki narodowej103. ale na indywidualnej. Українське національно-демократичне об'єднання: перший період діяльності (19251928). w: Ibidem. który sygnalizował brak dojrzałości obywatelskiej oraz nieprzygotowanie kobiet do Ŝycia politycznego102. Baranem. Jeszcze lepszy wynik uzyskano w miastach. nr 4. с. „Sprawy Narodowościowe” 1927. За честь нашого жіноцтва. co męŜczyźni” . c. większość udziałów w takich instytucjach jak: „Ridna Szkoła” („Szkoła Ojczysta”). 117. jak równieŜ ukraińs- Ibidem. 120-123. с. osobistej zasadzie (…). choć przyniosła stronnictwu zadowalającą reprezentację w samorządach została niezwykle surowo oceniona przez prasę innych ugrupowań ukraińskich. ironizowała. gdzie UNDO przystąpiło do wyborów wspólnie z ugrupowaniami polskimi i Ŝydowskim. partia bowiem . W kolejnych miesiącach przyszło jeszcze stoczyć Rudnyćkiej zaŜarty bój polemiczny na łamach „Diła” z czołowym działaczem UNDO. 101 Витяг з протоколу засідання Центрального Комітету Українського НаціональноДемократичного Об’єднання про участі жінок у діяльності політичних партій. 102 М. w: Ibidem. Ukraińcy. Członkowie lub zwolennicy UNDO posiadali w 1927 r. w: Ibidem. iŜ nie potrafi nadać właściwego kierunku pracom komitetu. Ŝe Egzekutywa partii (dziesięć osób). 103 Mniejszości narodowe w Polsce. 99 100 59 . Ferment pojawił się równieŜ i w łonie samego UNDO. UNDO uzyskało w nich ponad połowę wszystkich ukraińskich mandatów w radach gminnych. powinna podzielić się na sekcje. Рудницька.Ubolewała nad powoływaniem odrębnych sekcji kobiecych w ramach UNDO na prowincji99. wspominanym juŜ S. Współpraca ta. Ibidem. 393. с. Львів 1995. 608. idem. За честь нашого жіноцтва. Stanowisko powyŜsze powtórzyła w styczniu następnego roku podczas posiedzenia CK UNDO poświęconego zagadnieniu uczestnictwa kobiet w działalności partii politycznych. Соляр. „Proświta” czy „Silśkyj Hospodar” („Gospodarz Wiejski”)104. DuŜe powodzenie przyniosła akcja przejmowania kontroli nad ukraińskimi instytucjami ekonomicznymi oraz kulturalno-oświatowymi. Zarzucając kierownictwu. na tych samych prawach i o tych 100 samych obowiązkach. 118. 123-128. s.czytamy dalej – „jednoczy swoich członków na podstawie pewnej ideologii politycznej – program partii jest jednakowy dla wszystkich członków bez względu na płeć. 104 І. Мова фактів. Pierwszym powaŜnym wyzwaniem politycznym dla Zjednoczenia były wybory samorządowe 1927 r. Konieczność takiego porozumienia tłumaczyło kierownictwo specyficznym układem narodowościowym na terenach miejskich. с. kobiety wstępować powinny do partii politycznych nie jak jakaś kobieca kasta. w celu poprawy jakości i porządku prac101.

Sami Ukraińcy startowali natomiast z aŜ 6 list wyborczych. Poznań 1928.kiego społeczeństwa w ogóle. podobizny posłów sejmowych i senatorów. Torzecki. 139. 109 T. Nieomal wszyscy byli parlamentarnymi debiutantami. Niemcami. Mimo popularności idei konsolidacji nie udało się utworzyć wspólnego bloku ukraińskiego. c. uznać moŜna za sukces UNDO. przewaŜała inteligencja (prawnicy. 247. Rudnyćką obrano zastępczynią przewodniczącej) energicznie zachęcały kobiety do uczestnictwa w wyborach oraz działalności partyjnej. 81-85. Богачевська-Хомяк. odrzucono natomiast współpracę z BBWR. s. dwóch księŜy). Związek Ukrainek107. Kampania wyborcza prowadzona była w sposób nadzwyczaj intensywny i energiczny. „Sprawy Narodowościowe” 1928. Мілена Рудницька. Mniejszości narodowe w Polsce. Sejm i Senat 1928-1933. М. Po raz pierwszy masowo uczestniczyć mieli w tego rodzaju wydarzeniu Ukraińcy z Galicji Wschodniej..cit. Ostateczne. Ukraińcy. Rezultat wyborów z 4 i 11 III 1928 r.cit. 126-127. 55-57. Podręcznik zawierający wyniki wyborów w województwach. s. Rychły rozłam w „Sel-Sojuzie” uniemoŜliwił jednak uzyskanie jakiegoś bardziej znaczącego rezultatu wyborczego w tych regionach. s. с. 723-724. stający się w coraz większym stopniu domeną Rudnyćkiej. programowo apolityczny. nr 1. Dostała się ona do izby niŜszej polskiego parlamentu startując z dziewiątego miejsca listy państwowej nr 18. dziennikarze. W styczniu 1928 r. podjęło UNDO współpracę z Białorusinami. były wybory parlamentarne 1928 r. Tomczyk. 110 R. statystyki i mapy poglądowe. i K. a takŜe trzech rol- R. 106 107 105 60 . choć nie w odniesieniu do ziem byłego zaboru rosyjskiego. Polesia i Chełmszczyzny oraz grupę bezpartyjnych działaczy z Wołynia. s. Jego władze (w grudniu 1927 r. a w akcję poparcia dla UNDO zaangaŜował się kler grecko-katolicki. bowiem spośród polityków rodzimych udało się Zjednoczeniu pozyskać do współpracy jedynie niektórych działaczy „Sel-Sojuza” (Ukraińskie Zjednoczenie Socjalistyczne „Związek Włościan” – Ukrajinśke Socialistyczne Obiednannia „Selanśkyj Sojuz”) z Wołynia. op. Litwinami oraz śydami. Bloku Mniejszości Narodowych109. argumentując iŜ byłaby ona przedwczesną. w ramach wspólnego Bloku Mniejszości Narodowych. op. licznych wiecach i zgromadzeniach przedwyborczych.. CK UNDO zatwierdził jej kandydaturę do sejmu108. Kolportowano specjalną odezwę UNDO do ukraińskich kobiet autorstwa Rudnyćkiej. okręgach i powiatach. Z jego ramienia mandaty uzyskało ostatecznie 23 posłów oraz 9 senatorów. aczkolwiek z tymi ostatnimi odrzucono współdziałanie w Galicji Wschodniej105. Zdobyło ono 50% wszystkich głosów oddanych na ugrupowania ukraińskie oraz rusofilskie potwierdzając swą zdecydowaną supremację w Galicji Wschodniej oraz brak większych wpływów na pozostałych terenach110. 108 Хроніка. co zresztą spotkało się ze zdecydowanymi i niewybrednymi w słowach protestami innych ugrupowań ukraińskich106. DuŜą rolę w ogólnej mobilizacji społeczeństwa odegrał równieŜ. Rzepeccy.

413. Przewaga wśród posłów i senatorów jednostek wykształconych oraz duŜa wyrazistość przekonań zmieniały wizerunek ukraińskiego parlamentarzysty w oczach opinii powszechnej114. Milena Rudnicka. с. adwokaci. na której głosić mogli hasła narodowe oraz wygłaszać. odwaŜne przemówienia polityczne. zaś Ołenę Kisiełewśką do senatu111. za: K. 80 proc. s. dogodną trybunę. dla których przystąpiło UNDO do walki o mandaty. І. Była Rudnyćka jedną z siedmiu kobiet sprawujących mandat w drugiej kadencji Sejmu. op. 116 Mniejszości narodowe w Polsce. Nic dziwnego. Pośrodku posłów usiadła kobieta. 114 K. większość parlamentarzystów tego ugrupowania „rekrutowała się z organizatorów powiatowych. T. przedrukowywane następnie w ukraińskiej prasie. Bernard Singer pisał „Z Galicji Wschodniej zjawili się nowi posłowie ukraińscy. Były równieŜ inne powody. mając świadomość niewielkich moŜliwości faktycznego wpłynięcia na politykę legislacyjną parlamentu. dieta poselska i bezpłatny bilet pierwszej klasy na wszystkie pociągi.. Do obu izb wprowadziło UNDO po jednej kobiecie: Rudnyćką do sejmu. Mowy kwieciste wygłaszał przywódca klubu 115 poseł Dymitr Lewicki.cit. 225. 115 B. s. Grünberg. Cyt. 413.. iŜ oczy ukraińskiej opinii publicznej Galicji Wschodniej zwróciły się w tym momencie „w stronę Warszawy. op. zasiadała w komisji oświatowej112. zyskiwali dzięki mandatom poselskim i senatorskim oraz związanymi z nimi przywilejami i ułatwieniami. Sprengel. s. 182. polska nietykalność. Zasiedli w komisjach. op.201. Od Witosa do Sławka. 205. lekarze. księŜa. Rzepeccy. Кедрин. ParyŜ 1962. 112 113 111 61 . zdobyli przewodnictwo” . op. Zniknęła z widowni cięŜkawa senatorka wołyńska.cit. śledząc pilnie pierwsze posunięcia reprezentantów ukraińskich w Sejmie i w Senacie”116. s. Ukraińcy. Singer. nr 2. 239. s. i K. Ukrainka Helena Lewczanowska (…). s. którym polski mandat.cit. Grünberg.ników. B.. Parlamentarzyści Zjednoczenia. inteligenci zawodowi. 75-76. „Sprawy Narodowościowe” 1928. B. Wybory do izb ustawodawczych. pomagały kontynuować pracę organiza113 cyjno-uświadamiającą w niskich warstwach ukraińskiego społeczeństwa” . Jak wspominał Kedryn. Sprengel..cit. Ibidem.

62 .

4 А. 13. Ріттер витлума-чили історичне пізнання як «надчутливу» здатність. окрім історика: писати історію – це єдиний спосіб робити її»1. неначе історія – це досвід самого історика. Кремер. Див: D. Мейнеке і Дж. Der Mensch und die Geschichte. G. Meinecke.787. Warszawa 1996. Ирибаджаков. не спи-раючись на раніше видані наукові публікації по досліджуваній темі. Flensburg. Krämer. 1970. Irving.J AROSŁAW K IT Ukrainische Freie Universität w Monachium (Niemcy) historia Пакт про ненапад 23 серпня 1939 року: джерела та історіоґрафія Проблема історичного джерела. якщо не в більшій мірі. s. 1959. пер. також не варто5. Дюбюк. s. с болг. 2 E. багатьма мовами. Ф. Ritter. Zeitgeschichte und politische Wissenschaft. Значна частина джерел опубліковано. що заявив. що історична карти-на «укладена апріорі в нас самих» 2. 1972. Zur Theorie und Philosophie der Geschichte. 7. Звичайно ж. Е. З огляду на концептуальний підхід до висвітлення питань у дослідженні. за: Н. Джерельна база нашого дослідження досить специфічна. s. с. який стверджує. 1971. Вони видавалися. s. 9. «мистецтво» історика розуміти минуле. tłum. це було однією з причин створення проти нього великої групи опозиціонерів серед істориків світу. яз. 85.Zeborski. Дюбюк. які стосуються головним чином проблеми причин і наслідків Пакту про Ненапад. Одначе і перебільшувати значення лише документів. покликання на фактологічний матеріал є життєво необхідним.B. Інший автор. Це стосується документів про діяльність міністерства зовнішніх справ Третього Райху. 5 Наприклад британський історик Девід Ірвінг у своїй монографії свідомо відмовився від використання праці інших науковців і грунтувався виключно на джерелах які бачив сам. починаючи від 1947 року. 1 Цит. Стосунки між СРСР і Німеччиною у період між 1939-1941 роками. пише. Heidelberg. . 3 F. Важко не погодитися з Майклом Дж. Wissenschaftliche Historie. Stuttgart 1959. Оукшотом. Подібне розуміння історичного пізнання виразив на XIII Міжнародному конгресі істо-ричних наук канадський професор А. История на перекрестке гуманитарных наук. базового для відтворення історії. Wojna Hitlera. інтуїтивно вгадувати хід подій3. М. ніж самі діячі історії»4. с. ми використовуємо обмежену кількість неопублікованих джерел. 231. як такої – є дуже давньою. Клио перед судом буржуазной философии. що вона «не створюється ніким іншим. М. «історик робить історію в такій же.

Тому нами переважно використовувалися англомовні документи (переклади з німецької).Зайдля10. До сьогодні ця підбірка документів вигляду 1948 року не перекладена на російську чи українську мови. однак він є лише структурною частиною Державного архіву у М. Найперше. Науменко 1939. (авт) 9 Nazi-Soviet Relations. 7 Нами використано матеріали фондів № 3 і № 45 АП РФ.Фрайбурґ8. Dokumente des Auswärtigen Amtes. Российский государственный архив социальной и политической истории (РГАСПИ. що за документами легко прослідкувати неприховану зацікавленість Сталіна і працівників радянського Наркомату закордонних справ у покращенні стосунків з Третім Райхом. 6 Зокрема це: Архив Президента РФ. Архив Федеральной службы безопасности (матерыали з офіційного сайту ФСБ). 010. свідомий поділ Польщі. що містяться в американському виданні відсутні у німецькому. Західні землі України. Washington 1948. Мусимо зазначити той прикрий факт. 17. 082).(авт.) 8 Документи.co. АП РФ від часу президентства В. 1939-1941. 11 Альфред Зайдль на процесі у Нюрнберзі обороняв Рудольфа Гесса і Альфреда Розенберга (http://www. зовсім відсутні поклики на друковані першоджерела. Documents from the Archives of the German Foregin Office. 011. Литвин. І навіть сьогодні. 88. його фонди 06. Ця фахова вибірка документів про радянсько-німецькі стосунки була одним із багатьох аргументів що спричинили до розпалу “Холодної війни”. Деякі дослідники виділяють цей архів як окремий військовий. Натомість дослідниками ширше використовується видання документів за редакцією адвоката А. які поступово відкриваються для дослідників.htm . які відносяться до історії Вермахту було перенесено до Фрайбургу. 324. деякі документи.Є. Луцький.І. Корпус документів до діяльності “форин-офісу” Й. кілька фондів Архива внешней политики РФ (при МИД РФ. у книзі: М. і багато інших сторінок. зовсім забуваючи про перші12. Центральный архив Министерства обороны РФ (ЦАМО).Р. 1949. К. про які в СРСР було за-боронено писати. Це зумовлено тим.-. Уточнення з приводу фондів у структурній частині Бундесархіву нам вдалося зробити Військовому Архіві у м.) 12 Зокрема.. О. дослідники користуються новими виданнями документів. що вийшло у 1948 році у Сполучених Штатах Америки9. 059. які більшою мірою вплинули на формування наших висновків протягом усього дослідження.uk/imt. Хоча. Tübingen.Кобленц. його фонди 2. Львів 1999. 64 . що не чисельні радянські дослідження передумов Другої світової війни відверто ігнорують ці перші видання документів так. Одначе.Серед не чисельних архівних документів використаних нами відзначимо ті.Авт. ніби їх і не було. який працював на Нюрнберзькому суді11. 558). А в українських бібліотеках її годі знайти.stephen-stratford. раніше Российский центр хранения и изучения документов новейшей истории.Путіна практично зачинено для дослідників з України7.Ріббентропа періоду 1939-1941 років найкраще представлено у першому виданні. 10 Die Beziehungen zwischen Deutschland und der Sovietunion 1939-1941. це документи Московських архівів6.

Hrsg.Косика вийшла невелика за обсягом.1-4. et al. War Criminals. дипломатичні та економічні стосунки Третього Райху і інших країн14. Lieferung.В. 1-. 16 Akten zur Deutsches Auswärtigen Politik 1918-1945.. v. 2. 7. Weltkriegs aus den Akten der -deutschen Verteidigung. Serie D (1937-1945). New York 1986. 15 Аналіз процесу та окремі документи у: G. and War Crimes Trials: An Annotated Bibliography and Source Book. 1951. 65 .Frankfurt am Main 1961-. 1960. 22 Fall Barbarossa. 1970. Збірка джерел “Документи з німецької зовнішньої політики” пов-ною мірою характеризує стан справ у Міністерстві закордонних справ Райху16.2 (1968)-: 1966-. Ernst Deuerlein. Berichte.1-5. Hofer. 1941-1949.2. 3. M. Berlin. раніше не публікованих документів тут не знаходимо. 1953. Цікавими і фахово опрацьованими є збірники до історії націонал-соціалізму20. 783 s. M. t. Berlin 1997. 5. vom Militärgeschichtlischen Forschungsamt.1-1.. Brennecke. [1941-1945]. Серед документів містяться не лише стенограми протоколів засідань трибуналу. Die Nürnberger Geschichtsentstellung..1-: 1945-1955. München 1994. а також: E.Frankfurt 1992.. G. за редакцією проф. Набагато більше документів зібрано у збірниках “Документи з Німецької Політики”17. Hg. 4. 1956. t. Bd. Begründet v. 19 Die UdSSR und die deutsche Frage. Frankfurt a M. та “Підручнику до Німецької військової історії”18. interene Materialien und Alltagszeugnisse. 19571960. New York 1998. свідчення допитаних осіб.4 (1943)-: 1939-1945. 5. Taylor Die Nürnberger Prozesse.Frankfurt 1984-1987-DDR-Geschichte in Dokumenten. 8. Quellen aus dem Archiv für Außenpolitik der Russischen Föderation. Vol.Frankfurt 1971-1981. Der Nationalsozialismus.Frankfurt 1961-1969. 21 Hitlerslagebesprechungen. Ці документи цікаві нам з погляду кінцевих намірів гітлерівців як до май-бутнього захоплених територій. Dokumente zur Vorbereitung der faschistischen Wehrmacht auf die Aggression gegen die Sowietunion (1940-1941). 14 Кращою з цього питання вважаємо працю американського професора Тіфорда Тейлора: T..Гітлера21 й підготовки плану “Барбаросса”22.3.. Bundesminister des Innern..1-3.. 20 W. Witnesses to Nuremberg: An oral History of American Participants at the War Crimes Trial.. Baden-Baden. Kynin und Jochen Laufer. 1. т.Окремо виділимо низку публікованих документів судового процесу у Нюрнберґу13. 4. 2. але ніяких нових.P. 1947-1949.4: 1955-1958. Aufl. t. так і до діючої дипломатичної структури і кон’юнктури у Райху15. v. Tübingen 1970. Beschlüsse. Stave Bruce.12: 1958-1966. 1950. Abschnitt 5. Berlin 1997.. v. Nuremberg. Hg. Frankfurt a. але й конкретні фактологічні спогади про початок військової кампанії у 1939 році. Bd. 1956. Hg. 1962. War Crimes. Тільки у 1997 році побачила світ фахова збірка документів до питання відносин СРСР і Райху19. I-VI. Tuturow Norman. Stuttgart. Die Protokollfragmente seiner militärischen Konferenzen 1942—1945. Matthias Judt. Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal. М.1.. t. t. 1950. У 1985 р.1-42.Frankfurt 1984-1991. протокольних нарад у А. 1. Deutscher Militärverlag. 1968. Quellen zur Vorgeschichte und Geschichte des 2. 18 Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1848—1939. t. 17 Dokumente zur Deutschlandpolitik. але оригінальна за змістом збірка документів “Третій Райх і українське питан- 13 Нюрнбергский процесс над главными немецкими военными преступниками. 800 s.. Dokumente 1933—1945.

Режим доступу: http://www. nr 1. Це практично перше видання документів українського автора німецькою мовою..: М.1. спр.1р. Sowjetunion und Hakenkreuz 1938 bis 1941. G. спр. у Польщі ви-давалося й видається багато документів до історії Другої світової війни. Звертаємо увагу на зібрання документів за редакцією К. Pätzold. Dokumente zu den deutschsowjetischen Beziehungen. З історії діяльності Українського наукового інституту в Берліні та Українського вільного університету в Мюнхені [Електронний ресурс].ня”23.. спогади є досить сумнівним джерелом. 23 66 . 1933-1939 гг. 2006.461.1. що стає зрозумілим. 25 К. № 12. c. 641а. 107. В. 26 Нами опрацьовано: Armia Кrajowa w dokumentach 1939-1945. УНІ мав свій друкований орган “Вісті”. Швагуляк. а потім і Райху.39-40. 27 Детально див. Окремо в нашому дослідженні міститься група спогадів про період сорокових. І. Нами використовувалися документи з шостого по дев’ятий томи лондонського видання Документів до Німецької зовнішньої політики24. Warszawa 1949. з одного боку. Украина в экспансионистских планах германского фашизма.1159. 243. 103. І якщо. c. 28 Див.nbuv.: М. „ Політика і час”. Dokumenty i materiały z przedednia drugiej wojny światowej. 348. Rosenfeld. Шафовал. Киев 1983. Ф. Оп. а й значним попитом на таку про-дукцію серед громадськості й політику уряду по відношенню до історії власної держави26. Wydane przez MSZ ZSRR. виявилося. T. 89. який через брак фінансів виходив досить нерегулярно. Ф309.Розенфельда25.1 спр. London 1954-1957. 349 s. Ф. „Історія науки і біографістика”.63-68. чому стосунки між Райхом і СРСР мусили врешті призвести до війни.102. Warszawa 1991. Оп.п’ятдесятих років. Кучер. 359. Оп. Дотичними до дослідження українського питання у Європі і практично не дослідженими на сьогодні залишаються матеріали Українського Наукового інституту (далі УНІ) та Українського Ака-демічного товариства при УНІ у Берліні.VI-IX. 24 Documents on German Foreign Policy 1918-1945. Seria D. 1-2. Оп. 1985. Ф. 408. Це надзвичайно цінні нарративні джерела. 2006.gov. Berlin 1990. Dokumente 1934-1944. Z archiwum niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 170. Ф.246. яка досить систематично займалася пропагуванням українознавства і проводила відповідні проукраїнські акції29. що нау-кова установа у Берліні була практично єдиною структурою спочатку Веймарської республіки. Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z państwem Radzieckim 1918-1943: Wybór dokumentów. Herausgegeben von W. Це пов’язано не лише з великим зацікавленням польських наукових кіл питаннями дотичними цього періоду. München. Wrocław-WarszawaKraków 1990. 512. спр. На противагу СРСР і його правонаступниці Росії. 348. Український науковий інститут у Берліні: одна сторінка українсько-німецьких відносин ХХ ст.ua/E-Journals/INB/2006-1/06kvinib. вони висвітлюють власDas Dritte Reich und die ukrainische Frage.html. Автори упорядкували документи таким чином. T. Оп. На противагу деяким працям радянського часу28.Петзольда і Г.1 спр.М. Інститут працював з 1926 по 1945 рік27. 29 ЦДІА у Львові. які відверто ганьбили УНІ за сприяння гітлерівському режиму.Kosyk.

с. часто містять неперевірену інформацію. Збірка спогадів В. 1-4. 35 Нам вдалося скористатися цими виданнями у бібліотеці варшавського університету: W. сокр. як свідчить Черчілль. Hilger.784. И. то. 406. I-VI.К. Москва 1991. його переможний похід проти ворога. с англ. В часи радянської влади видавалося досить мало спогадів. що Версальський Трактат. Див: О. с. і СРСР. 1971. 32 Дипломат Майський був напевно єдиним автором спогадів. Der Zweite Weltkrieg. французький генерал Фердінанд Фош ще тоді (в 1920 р. Майский. 36 W. Записки солдата. Воспоминания советского дипломата. Москва 1965. Frankfurt a M. т. Насправді. Bern-München-Wien 1995. Тренье. Майский. Churchill. Зокрема. єдиний твір радянської людини. 1971..: 2-е изд. Жуков.. с англ. Особливо це стосується Британії. 1987. Це по суті. Deutsch-sowjetische Beziehungen 1918-1941. Воспоминания и размышления. Однією з найбагатших на аналіз подій передодня і ходу Другої Сві-тової Війни є мемуарне дослідження видатного політика і громадського діяча Вільяма Черчілля34. у спогадах було багато перекручень і фальсифікації. “То Г. Так. написаний у досить літературному стилі. Ташкент 1980. Це зумовлювалося ґрунтовною підготовкою матеріалів до друку з погляду тогочасної ідеології. М. 1925-1945 гг.ну позицію авторів з приводу тих чи інших питань і. 1925-1945 гг. М. Воспоминания советского посла: Война 1939-1943. що перевидавалися в радянський час декілька разів. Однак скорочених (навіть цензурованих) перевидань у одному томі налічуємо кільканадцять. 671. 33 G. Видається цікавим той факт. з іншого – спогади характеризують певний період із життя сучасника і часто лише завдяки спога-дам можемо відтворити повну картину історичних подій. мемуари радника німецького посольства у Москві Густава Хільґера видано лише один раз33. і зображають авторську думку з приводу стосунків між Німеччиною і СРСР. 34 Черчилль У. Vol. The Second Worid War. пер. 1957.Черчілля німецькою мовою також скорочена36. Майский.) зауважив..Жукова вийшли у значно скороченому варіанті30.Велику Вітчизняну війну повинні були говорити про зверхність радянського солдата. Воспоминанияя советского дипломата. Брэдли. На противагу Майському. Дневник «странной войны». Ці спогади охоплюють досить широкий.Berlin 1955. Чотиритомник видавався російською мовою тільки один раз. Churchill. М. Див: И. 30 річний період.M. що. Сентябрь 1939 . пер.M. спогади про т. Wir und der Kreml. які чинили досить своєрідні стосунки у дипломатичних колах.. що відбувалися у дипломатичних колах у переддень війни. послом у якій був мемуарист.М. а й розповідає про різні обставини. спогади маршала Г. Вторая мировая война. Erinnerungen eines deutsches Diplomatien.июль 1940 г. 30 31 67 .зв. Оригінальні видання майже недоступні читачам в Україні35.1951. London 1950 . Автор передає не лише свої погляди на події. И. М. с. Мемуари відомого радянського дипломата і громадського діяча Іва-на Майського видавалися у СРСР два рази32. Перекладені спогади теж підлягали значним скороченням і цензурі31. Ф.

він вказує. Гальдер. Корделла Хелла. що вони були краще організовані. пов’язані з військовим керівництвом. Гальдер39. Тіппельскірх помічає: “сухопутна армія Німеччини зробила після Першої світової війни абсолютно інші W. Мольтке. Клаузевіц. наданого йому колишніми генералами і офіцерами армії Вермахту. 1. Відзначимо. але є цікавими з погляду концепції видань. 40 Див: E.1990. війною в повітрі і на морі. як пишуть про війну ті. На жаль. що в меншій мірі критики зазнала «Історія Другої світової війни». і сталося. с нем. По історії Другої світової війни опублікована велика кількість досліджень. Німецька військова думка завжди привертала до себе велику увагу. характеризуючи німецькі сухопутні війська напередодні війни. пер. часто ідеологізованій.1. озброєні і навчені. ks. Geschichte des zweiten Weltkrieges. Уильяма Леги. 1968. Druga wojna światowa. Теоретики військової справи Фрідріх II. 38 37 68 . М. М. Автор також використав численні зарубіжні джерела. s. 42 К.1. Тіппельскірха написана на основі особистого досвіду й мате-ріалів. зрештою.6. Зокрема це: Вторая мировая война в воспоминаниях Уинстона Черчилля. неоднозначного трактування подій38. але потім піддані гострій критиці. написана в 1951 році Куртом фон Тіппельськірхом41. Деякі з цих праць все ж було тлумачено і видано незначними тиражами в СРСР. Гудеріан. История второй мировой войны. Манштейн40 і інші вплинули на розвиток військової теорії і практики у всьому світі. 1956. дається також опис великих операцій в Європі.S. доступної широкому читачеві. матеріально-технічним забезпеченням. Книга К. Деякі збірки спогадів мають більше популярний ніж науковий характер. написані найбільш значними генералами й офіцерами вермахту. авторами яких були воєначальники армії Третього Райху. К. Gdańsk 1994. Bonn 1951. У книзі розглядаються всі проблеми Другої світової війни. на Тихому океані і Середземному морі42. Адже відразу після війни з’явилися дослідження. Verlorene Siege. Военный дневник. 558 с. 2. Типпельскирх. Але особливий інтерес викликають книги. Churchill. Bonn 1955. Manstein. Дуже цікава оцінка К. Усе це дозволило дати докладний і послідовний хронологічний опис найважливіших етапів боротьби. ніж сухопутні війська інших країн. М. 1969. озброєнням. в Україні мало видавалося перекладної іноземної військової літератури. Людендорф. Азії. t. Дуайта Эйзенхауэра. що програли. т. Найбільш відомі роботи німецьких і інших фахівців з військової історії дозволяють українському читачеві ознайомитися із зарубіжною військовою наукою й існуючими концепціями історії Другої світової війни. Африці.. Тіппельськірхом збройних сил Німеччини. її союзників і ворогів. Tippelskirch. Так.ніякий мир! То тільки відкладення зброї на 20 років”37. Так. І це не просто цікавість до того. 41 K. Шарля де Голля. Шліфен. т. 39 Див: Ф.

Очевидним є той факт. Усі монографії й публікації поділяємо за мовним принципом на дві великі групи: слов’яномовні та іншомовні. 69 . що була видана поза радянською зоною впливу. що іншомовні монографії. Які відповідно. які стоять перед нами. Ibidem. яка у порівнянні з радянською і. ділимо на більш детальні групи. Нам важливо використати ту літературу.17. вже видані публікації. Він міг навіть запропонувати Радянському Союзу за таку позицію істотну винагороду: надати йому частину Польщі і не виявляти інтересу до дрібних східноєвропейських держав. що якщо Франція й Англія мали потребу в той час в активній допомозі з боку СРСР. що СРСР готувався до нападу на Німеччину. Вона надавала великого значення активним діям. К. що ґрунтується на документах і посиланнях на інші. ніж її колишні вороги. згодом російською. Тому недивно. для здійснення яких повинні були служити літак і танк”43. яка зможе прояснити концептуальні питання і привести до розв’язку ключових аспектів. дотичні до дипломатичних стосунків між Райхом і Радянським Союзом часів 1939-1941 років налічують близько трьох тисяч45. «якщо Радянський Союз залишиться нейтральним. c. однак цілком обґрунтованим могло бути по-боювання. Всупереч публікаціям про те. при більш сприятливих умовах Радянський Союз може стати вельми незручним і навіть небезпечним сусідом. У розділі «Педісторія і початок війни» К. що переговори західних держав. c. що згодом.9. В основному звертаємо увагу на іншомовну літературу. Коваль. Тіппельськірх значну увагу приділяє радянсько-німецькому пакту 1939 року. яка досі дозволяла йому майже без застосування сили домагатися чудових успіхів»44. Заслуговує на значну увагу і німецькомовна література. успіху не мали. і ще до їх закінчення Німеччина і Радянський Союз 23 серпня під-писали в Москві пакт про ненапад». Звичайно. ми і не ставимо собі за мету опрацювати таку величезну кількість літератури. кількісно значно переважає. особливо аме-риканські. Поки ж у Радянського Союзу не було причин відмовлятися від політики.16. c. що межували з Радянським Союзом. Історія Великої вітчизняної війни. особливо та. 1998. колишній начальник развідуправління генерального штабу німецьких сухопутних сил стверджує: «Те. Кількість монографій і статей про питання. майже не ідеологізовані і часто відтворюють думку автора. представлялося вкрай неймовірним з політичних і військовим міркувань. що Радянський Союз в швидкому майбутньому буде сам прагнути до збройного конфлікту з Німеччиною.висновки. 45 Інформація за: В. в ході яких в серпні стали обговорюватися військові питання. то для Гітлера було досить. 43 44 Ibidem. Автор пише.

1961.Слов’яномовна група включає видання російською та українською мовами. с нем.С. Г. Окреслював період 1941-1945 років. Клюев. пер. Кравченко. Щоправда. Еремеев. Ці роботи. История дипломатии.. Л. М. методы и организация внешнеполитической пропаганды империализма. Крах заговора. 1946. Кулиш. Агрессия и катастрофа. Правда и вымысел о второй мировой войне. изд. 1970. Існує багато робіт. 1971. А.Я. Паротькин. Однак.. Основные принципы. Большая ложь о войне. Жилин. Вознесенский. Материалы научной конференции. 1971. М. т. 1970. що переважають російськомовні видання і переклади на російську мову з іноземних. 1969.А. История международных отношений и внешней политики СССР. усі вони повинні були базуватися на чіткій ідеологічній схемі і жодна з праць не могла бути виданою без погодження із спеціалізованими науковими радами і комісіями. Война в Эвропе 1939-1941. усі роботи свідомо обходять підписання Термін Велика Вітчизняна Війна запроваджено ще у військовий час в радянській історіографії. Реутов. пер. «Странная война» и предательство Виши. Четверть века политики «с позиции силы».. досить широко представляють питання. М. М. 1970. Шиманский. В. У радянський час про період так званої Великої Вітчизняної Війни писалося дуже багато46. Це зумовлено як значно більшими обсягами московських видавництв. Критика буржуазных :измышленнй о причинах экономической победы СССР в Великой Отечественной войне. 1970. М. Секистов В. Одразу зазначимо. М. 1968. Вона ділиться на: видання радянського часу. Проблемы войны и мира. Воробьев.. 1960. Информационная работа стратегической разведки. М. История и политика (Американская буржуазная историография советского общества).. Г. Война и политика. Ж. С. Плэтт В. видання часу Незалежності і монографії діаспорних науковців. Статьи и документы. що у цих роботах висловлюється думка авторів48.. Политики.. Вторая мировая война. Селезнев. М. М. П.В.И. 1958. 1972. 1962. М. Д.А. М. 1969.И. Дмитриев. Совершенно секретно! Только для командования!. 1. Как фашистская Германия готовилась к нападению на Советский Союз. М. Оруженосцы третьего рейха. Н. що нас цікавлять. Г. с англ. Агрессия фашистской 46 70 . Мировая война. т. 1957. М. М. 1968. История второго фронта. М. 1958. 1966. Арбатов. якщо виключити їх ідеологічний підтекст і окремі фальшування. М. так і значною цензурою для таких праць у тогочасні УРСР. Фомин. М.. напевно. изд. посвященной 20-й годовщине победы над фашистской Германией. В. М. Ф. Салов. 1957. М. Мифы и правда. 3. 1967. 2.М. США. Военная экономика СССР в период Великой Отечественной войны М. Лапин. 1966. Японский милитаризм (Военно-историческое исследование). Тому лише невелика група монографій могла потрапити в коло наших зацікавлень і лише. 1971. 1963. Книги 1-3. В. К. через це. Критика современных буржуазных социально-философских концепций. М. Глазами друзей и врагов. Поражение германского империализма во второй мировой войне». Проэктор. Итоги второй мировой войны М. М. 48 Г. Документы и материалы. Б.. М. Idem. Виллар. III.) 47 Внешняя политика Советского Союза в период Великой Отечественной войны. 1939-1945. И. Досі деякими дослідниками дублюється і вживається на означення Другої Світової Війни 1939-1945 (Авт. Москва 1964.. 1945.М. які готувалися значними колективами авторів47. М. генералы. Новые документы из истории Мюнхена. 1966. 1971. Роковые решения. Б. Марушкин. Военная экономика СССР в 1941—1945 гг. Политика и стратегия. Последний штурм. М. 1948.. 1963. М. 1963. М. Современная западногерманская буржуазная историография. Idem. М. 1967. т. М. 2. дипломаты. М. И. М. 1958. Идеологическая борьба в современных международных отношениях (Доктрина. А. Германский милитаризм 1919—1939. М. Монографічних досліджень у радянські часи теж не бракувало.

Кук. Вони визнали свої помилки як тиск тоталітарної системи на них і почали друкувати праці у зовсім новому стилі. Шпигуни і розвідники у другій світовій війні. К. М. Г.. Устрашение или оборона?. Тэйлор. 1963. Подготовка фашистской германией войны против СССР. Август 1943-сентябрь 1944 г. М. Або й зовсім обходять події до 22 червня 1941 року. 1962. Жилин. М. Західні Європі спонукають до думки. 1955. Тийон Ш. 1956. через брак джерел автор не охоплює терени Радянського Союзу. пер. Видана у серії бібліотеки військової пропаганди. Финлеттер. Багато дослідників. 1933-1939 гг. М 1960. Однак. 52 Й. Україна в планах міжнародної реакції напередодні другої світової війни. с англ.К. Ф. 49 А. пер. с англ. М.М. Снелл. Стратегическое планирование в коалиционной войне 1941—1942 гг.. 71 . 1962. с англ.. Маркса і тa ін. як про вимушений засіб відтягування війни і забезпечення миру на західному кордоні. Сила и политика. М. 1961. Гейден [и др.. Украина в экспансионистских планах германского фашизма. М. По суті мало змінилося у тексті. Джагернаут. М. пер. К.Пакту як дипломатичної угоди.] Философия преступления. Французские франтиреры и партизаны в борьбе против немецко-фашистских оккупантов. що друкувалися у радянський час і притримувалися ідеологічних шаблонів вирішили “перебудуватися”. с нем. М. брошура говорить про договір (а не “Пакт”) між Німеччиною і СРСР.. Але описи подій у тихоокеанському регіоні. Домінує думка про вимушеність Сталіна до підписання через загрозу війни. пер. пер. багато таких досліджень просто позбавлені покликів на Леніна. Фостер Очерк политической истории Америки. 50 Ibidem. Эрман Д. Шлепаков. М. 182 с.П. 1962. 1987. Інших коментарів немає. бо на східному вже почалася агресія Японії50. пер. 1955. М. що розвідка Абверу була чи не найпоширенішою і найорганізованішою службою у світі. А. с англ. Не бракувало в радянський час перекладів з іноземних монографій.15-16. М. автори яких були лояльні до радянської системи і входили у межі кому-ністичної ідеології історії51. М. Лиддел-Гарт. Киев 1983. М. 51 В. Пер. 48 с. Б. Государство войны. Коппань.Э. Э. 1933-1939 гг. Адже не вживається термін “велика вітчизняна війна”. У. Оче-видно. 53 Ibidem. М. Большая стратегия. Досить тенденційною для 70-х є брошура Павла Жиліна49.. У книзі угорського публіциста Йожефа Коппаня головна увага звертається на агентуру німецької розвідки періоду 1935-1945 років52. Ненадежная стратегия. Вильямс. Автор книги вперше в Українській історіографії говорить про створення під впливом розгрому у Пірл-Харборі американського Управління стратегічних служб – централізованого органу розвідки під керівництвом генерала Вільяма Донована53. 1963. c. 1959. с англ.М.БезименсьГермании в Европе. 1958.. Швагуляк. c. Т. На фоні інших відрізняються роботи Л. Трагедия американской дипломатии. Мэтлофф. Сама назва свідчить про зміни у світогляді тогочасних видавців ще радянської України. 1975. с англ.3.117. Розпад радянської системи і поява незалежних держав викликали у Східній Європі новий феномен серед науковців..

c. „Новая и новейшая история”. -германских отношений]. Александров. 77-108. 1998.А. 2000.und Zeitgeschichte 2. „Мировая экономика и международные отношения”. В. Киев 1979.И. А. на кн. .мина. Н. 1995. 1964.: M. але й спонукало місцевих науковців до написання низки наукових праць. Darmstadt 1998. Варто тут згадати Михайла Васильовича Коваля. Л. В. №11. взорвавшаяся через полвека. 76-79. v.Г. суждения). Stalin und Hitler.). авторські монографії58. „Новая и новейшая история”.С. 3-26. c. 52-64. № 10. 46-70. Idem. Die sowjetisch-deutschen Verträge von 1939: neue Dokumente. „Отечественная история”. „Отечественная история”.1999.: ил. Борьба населения Украины против фашистского рабства. № 5. Bianka Pietrow-Ennker. 9. И. який є автором багатьох наукових праць56. 211-215.кого54. Idem.В. СССР и германский воспрос. №3. Директивы И.. №.М. завідувача відділу історії України періоду Другої світової війни Інституту історії України НАН України. 56 Див. „Дидакт”. Molotov im November 1940 im Lichte neuer Dokumente aus sowjetischen Geheimarchiven. № 3. c. „Osteuropa 42” 1992. „Forum für osteuropäische Ideen. Hg. Гинсберг Советско-германский пакт: замысел и его реализация. Idem. С. 1998. R. Idem. Frankfurt am Main 2000. Der Berlin-Besuch von V. c.. Історія Великої вітчизняної війни. №. № 4.und Zeitgeschichte”. Советский Союз и европейские проблемы: 1933-1934. s. Советско-германский пакт 1939 года: переосмысление подходов к его оценке С. "Новая цивилизация" и "старый мир": внешнеполитические стереотипы советского общества в межвоенный период. а й друкується в німецьких фахових виданнях. Рец. А. „Вопросы истории”. Idem. nr 8. Besymenski. 2000. 1999.M. Щоправда. 1994. Bezymenski (Hrsg. . який не лише вважається найбільшим російським фахівцем з історії радянсько-німецьких стосунків 1938-1945. s. 57 В. Наджафов. 87-112. Idem. 13-27.Молотову перед поездкой в Берлин в ноябре 1949 г. 1. 136-143. Предисловие Л. Белоусова З. Советский Союз и борьба за Европу: 1939-1941 (Документы. 1. Павлов. Berlin 2002. c. № 4. Сговор Сталина и Гитлера в 1939 году . 2001. М. c. nr 4 (2000). „Библиография”. 242-264.: Мельтюхов М. c. „Отечественная история”. № 12. 1996. Lew A. 1998. и современности рос. факты. Коваль. H.М. Германские генералы-с Гитлером и без него. 71-85. Иванов. 2002. Мельтюхов.: новые документы и старые проблемы. № 1.А. Безыменский. 1989. До таких ми відносимо публікації у фахових історичних та популярних виданнях57. Ueberschär Gerd. Militärgeschichtliche Mitteilungen 57.154 –167. „Военно-исторический журнал”.4. № 1. Данилов. Безыменского.М. 55 L. Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion 1941. Forum für osteropäische Ideen. Упущенный шанс Сталина. 113-127. Документы из Архива внешней политикаи МИД России. Россия и Германия: несостоявшийся альянс?: [Из ист. И. „Шесть”. В. ОриЛ. Zur Frage des "Žukov-Plans" vom 15.Д. 29-40. c. Ю. s. К. 1999. що свідчить про його авторитет в наукових колах55. . А.608 с. 2000. Idem. 29-41.. c. Dokumentiert und interpretiert. 1999. Das Pokerspiel der Diktatoren. 127-144. Филитов. c. №. Голубев. „Вопросы истории”. Die Kontroverse um die Präventivkriegsthese. Mai 1941. „Новая и новейшая история”. Wjatscheslaw Molotows Berlin-Besuch vom November 1940 im Licht neuer Dokumente (w:) Präventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion. Хоча пише автор із присутнім ідеологічним забарвленням. 54 72 . Д. 82-86. Вып. Die Rede Stalins am 5. Освободительный поход или агрессия?.Сталина В.В. Mai 1941. падіння СРСР сприяло не лише проникненню закордонних видань на території колишніх республік. Idem.: Вече. 1941-1949. М. s. 1998. c. На роковом пороге (из архивных материалов 1939 года). Советскогерманские договоры 1939 г. 2. Наращи-вание советского военного присутствия в Прибалтике в 1939-1941 годах.

„Отечественная история”. 1. s. Швагуляк. Захарчук. однак. С. “неперспективні” теми. ніби вся національна історіографія є нецікавою. Ганжа.Я. c. Синдром наступательной войны. Невежын.. 60 Див. Автор ставить перед нами запитання: Чи був Сталін агентом царської “охранки” і співпрацював з нею? Чому так мало документів про Сталіна доступно? Хіба одна людина могла так міцно тримати усю імперію в руках? Праця Радзінського перекладена на польську. Stalin's 5 May 1941 Adresses: The Experience of Interpretation. № 2.А. Пакт Гітлера-Сталіна: вплив на формування сучасної території України. наук. c. „Вісник ЛНУ”. Сталин и нападение Германии на Советский Союз. Див: E. „Отечественная история”. Сиполос.К.: В. № 5. Київ 1996.96. H. Вип. сірою і кон’юнктурною62. І. Г.С. Гірше. так і на радянській літературі60. В. що своєю масовістю вони створюють враження. 64 В.: У 2 ч. 1999. 35-36. 54-69. 59 В. Саме тому й з’являються т. німецьку мови.2. no 11.гінальні за змістом статті російського історика В. Боєчко. Тайны дипломатические. Stalin. c. Нарис історії України. Серія Історична. Львів 58 73 . 116-146. историков). М. борці з “буржуазним націоналізмом” займаються історією національно-визвольних змагань. Б. дискуссии" рос. Запоріжжя 2004. 1991. Warszawa.А. Городецкий. До найсвіжіших монографій відносимо роботу російського історика й культуролога Едварда Радзінського “Сталін”61.1997. 1939-1941. Час Сталина 5 мая 1941 года и апология наступательной войны. Канун Великой Отечественной.Невежина59. Роковой самообман. Невежын. Запоріжжя. 108-120. 6.). № 11. Київ1994.6-13. студ. зреклися старої ідеології і перефарбувалися в нові кольори. Советская пропаганда в предверии священных боев 1939-1941 года. Більшість істориків радянської школи. c. що базуються рівномірно як на іноземній. 61 Ми користувалися польським перекладом. Ч. Кордони України: Історична ретроспектива та сучасний стан. м. 1997. завзяті критики Грушевського оголошують себе прихильниками його народницької схеми. конф. Тези доповідей учасників ХІІ міжвуз. „The Journal of Slavic Military Studies”. „Наука і вища освіта.А. 1996. До видань часу української незалежності відносимо досить малу групу публікацій63 і наукових монографій64. англійську. 1999. які ніби то вичерпані для нових дослідників (у процесі написання цього дослідження нам неодноразово доводилося наштовхуватися на опір таких осіб.. 20 травня 2004 р. Українське питання в міжнародних політичних кризах передодня Другої світової війни (1938-1939). французьку. Колишні історики КПРС стали фахівцями з політичної історії України. M. Козловський. Грицак. Кіт. „Наука і суспільство”. М. A. 1995. Формування модерної української нації XIX-XX століття. Це зумовлено відносно малою кількістю дослідників даної тематики. що зараз живуть і працюють в Україні. М. Nevezhin. 63 Я. Встановлення українсько-польського кордону. Вони відкривають нам точку зору молодих дослідників Росії. Лінія Керзона в історичній долі українського народу. 1998. В. Я. Невежын Стратегические замыслы Сталина накануне 22 июня 1941 года: (По итогам "незапланир. Кульчицький. V. С. 1999.зв. O. Про рівень їхніх праць краще скромно промовчати. 62 Я. Radziński.

які так важко визнавати російським науковцям. і важливість українських територій для Райху і не підтримка ініціатив українців до проголошення незалежності. Україна і Німеччина у Другій світовій війні. який хоча і не вдається до деталізації приходу радянської влади на польські землі. що надає монографії унікального характеру. хоча і слов’янську. J. Київ 1999. 430 с. Сергійчук.І. 660 с. вдало доповнюючи один одного. 1968. І. La 74 . 67 В. 65 M. Київ 1998. Розділи майже рівномірно ділять колективну монографію на три частини.Крип’якевича НАН України. 1969. Нові документи і матеріали. коли вже були російськомовні публікації документів про стосунки СРСР і Райху. La derniere annee. Paris. 1970. але не кириличну. 1993. До цієї групи ми відносимо і польську. Bnssaud. Тому вибухового ефекту у 1993 році книга не мала. Les antifascistes allemands dans la Resistance francaise. Потрібно відзначити влучні назви розділів. Декілька років тому світ побачила ґрунтовна книга про події 1941 року в Західній Україні66. M. 1998. Науменка К.Є. 1939. Париж-Нью-Йорк-Львів. Це: “Пакт”. Warszawa 1996. Paris. Мусимо відмітити відому нам роботу Міхала Тимовського. Особливо цікавим на нашу думку є огляд приходу “совітської” влади на українські території. “Золотий вересень” та “Приєднання”. Paris. Правда про «Золотий вересень» 1939-го. Видання підготоване до друку Інститутом українознавства ім. Idem. Західноукраїнські землі у 1944-1953 pp.Р. Романів. Львів-Нью Йорк 2003. І. Зате у досліджені висвітлено зовсім нові сторінки впливу Другої Світової війни на Україну. Західноукраїнська трагедія 1941. Тymowski. однак добре описує дипломатичні передумови і наміри Німеччини та Росії щодо Польщі65. Головну увагу автори (втім Голова НТШ) звернули на досі маловисвілювані сторінки історії. Луцького О. і величезні воєнні втрати тощо. яких найменше68. Тymowski. Bonie. що даним питанням безпосередньо у Польщі займається бага-то істориків. Зокрема. Косик. Саме ті питання. Переклад українською мовою з’явився в Україні тоді. Західні землі України. Cogniot. Warszawa 1994. Deroches. A. F. 1943—1944. Чи не найбільш вичерпною серед українських досліджень періоду Незалежності є книга професора УВУ Володимира Косика67.. Kiniewicz. які ще донедавна були під владою Польщі. 66 О. G. 1938-1968: la capitulation de Munich et ses lecons toujours actuelles «Cahiers de l'Institut Maurice Torez». В. Принагід-но зауважимо. які характеризують саму суть проблеми Західних земель України. 68 A. Najkrótsza historia Polski. J. Holzerm. Публікації і монографії у цій групі ділимо за принципом висвітлення проблематики і охоплюваним хронологічним періодом дослідження. Федущак. Historia Polski. Професор Косик переклав і увів у науковий обіг величезну кількість німецьких документів раніше не публікованих. de Vichy. Переважна більшість літератури у нашій праці є іншомовною. Одразу виділимо франкомовні дослідження. Десять буремних літ.До Міжнародного антибільшовицького конгресу у Львові вийшла колективна праця Литвина М. науковим редактором виступає Микола Литвин.

. Munich. Chicago 1969. Battles Lost and Won. Russia and the Balkans: prelude to the Nazi-Soviet non-aggression pact. Dulles. Robertson. J. 1982.246 p. N. 1960. . World War Two. America's Rise to World Power. 1962. Bemis. New York 1966. дотичних до дипломатичної політики70. Eubank. 74 J. 3. Kennan. Окремо виділяємо групу досліджень. Kleine Ahlbrandt (Ed. Paris 1969. 72 H. Russia and the Chech Crises (in «Appeasement of the Dictators»). Y. America and Worid Leadership. A Diplomatie History of the United States. Другій світовій війні виділялося чільне місце. t. 1969. International Politics Since World War II. 71 С.. The Road to Teheran. 1898-1954. The Transformation of American Foreign Policy.-B. An Analysis Based on New Archival Evidence. Цікавими на нашу думку є дослідження Ф. Boyd. N. Garthoff. New York-London-Sidney 1966. New York 1959. and Interviews [in:] Internationale Politik und Sicherheit. Lukas. The Rising Sun. Kennan. The War they Waged and the Peace they Thought. D. 1938-1940. Y. 350 p. Stanford 1970. 1972. Memoirs. Offner (Ed. Toland. Soviel Military Policy. Madaule. Duroselle J. New York 1969. L. Bagne-Jardine. 1944. The Soviet Armed Forces. Stalin. J. Histoire de la guerre 1939-1945. Grenier. 1940-1945. H. F. K. Y. Diplomatie Papers. J. Blackstock. Poiitique exterieure des Etatt-Unis. і окремим її аспектам. New York 1968. American Diplomacy 1900-1950. Paris. Boston 1971. Eagles East. The Road to Yalta. H. Histoire des SS. Washington 1966. B. Journal de la «Drole de guerre» Septembre 1939-Juillet 1940. Kennan. 1970. J. 70 P. campagne de Russie d'Adolf Hitler.). Great Campaigns of Worid War II. Dulles. N. Craig. 1973. nr 48.. F. W. 1998. The Enemy at the Gates. Baldwin. D. R. 1964. Kennan Soviet Foreign Policy 1917-1941. 19341939. Wash. Fisher. New York 1968. Paris.). L. II. Feis.Y. Boten. 1967. C. Paris. F. Серед американської літератури виділяємо праці присвячені війні в цілому69. Dulles.Кенана74. M. The extraordinary envoy: General Hiroshi Oshima a. що саме у США видавалися перші збірки джерел до історії вій-ни. New York 1969. М.Величезне зацікавлення європейськими війнами у США було спричинено політикою вивчення військових конфліктів і врахування їх у власних мілітарних цілях. Paris. Parrish. Churchill. Fisher. New York 1970. New York 1960. Garder. Paris. N. Hitchens. R. 75 .Даллеса73. Paris 1966. A. J. The Secret Road to Worid War II. Stumbling C. Glantz. J. American Foreign Policy in the Making. The Army Air Force and the Soviet Union 1941-1945. Appeasement of the Dictators. Eubank. C. America and the Origins of Worid War II. diplomacy in the Third Reich. New York 1954. New York. Germany. La guerre germano-sovietique. M. 1983. 69 C. Duprat. 1919-1945. F. Декілька узагальнених досліджень цікаві своїми оглядами дипломатичних стосунків72. K. Rauch. 73 F. New York 1965. Baden-Baden. L. Mahne. De Wilson ä Roosevelt. From Prague after Munich. N. New York 1963. L. Bristol 1968. Tallohassee 1970. Gaeltier Boissiere. New York 1970. S. New Jersey 1957. Kansas 1998. Roosevelt. Part. The Decline and Fall of the Japanese Empire. які відкривають погляди американських дослідників на дипломатичні стосунки у переддень і часи війни71. New York 1955. 1968. The Red Army on the Eve of World War. США приймали участь у війні і були фактично організаторами судового процесу у Нюрнбергу. Adomeit. Imperial Overstretch: Germany in Soviet Policy From Stalin to Gorbachev. F. Особливе місце серед наукових досліджень з історії дипломатії займають праці Д. Особливо на фоні того. The Origins of Worid War II. Russia's Road from Peace to War. W. Y. Une guerre pas comme les autres. Histoire de France.

Серед нечисельних досліджень відзначимо праці Джона Вейца79. Досі цю премію ніхто не отримав. I. s. R.Aus dem Nachlaß hrsg. Див: И. Ribbentrop. почуттям гумору і товаристськістю. Idem. 1984. Herlihy. 576 s. 336 s. Verschwörung gegen den Frieden. 376 s. і саме звідси D. і згадують про лінію Керзона. Morris. 77 Щоденник вийшов із скороченнями. Chambers.. Santa Cruz 1992. Woloch. Тут проаналізовано ґенезу дипломатії двох імперій. Zwischen London und Moskau. це середня управлінська ланка Райху чинила усі безчинства. після його страти було видано окрім щоденника ще дві праці. From revolution to Reich II: German-Soviet relations from the Treaty of Rapallo to the Treaty of Berlin (Molotov-Ribbentrop Pact). 78 A. Автор чи не єдиний. Wien. однак очевидний вплив на нього мав Гітлер. T. M. Irving. Joachim von Ribbentrop: Hitler's diplomat. Риббентроп. Особі міністра закордонних справ Райху Йоахіма Ріббентропа присвячено небагато праць. Sheffield. von Annelics v. Ribbentrop. У 1984 році Департаментом політичних студій політехніки Шеффілду видано ґрунтовну монографію про дипломатичні стосунки між СРСР і Німеччиною82. Bloch. Idem. Leoni am Stamberger See 1961. Joachim von Ribbentrop: His rise of power. Deutschenglische Geheimverbindungen. У 1998 році у Відні з’явилася монографія про перший період діяльності міністра80. Hitler's Diplomat: The Life and Times of Joachim Von Ribbentrop. хто представить йому хоча б один документ про єврейський геноцид підписаний Гітлером. і Пакту є монографія британця Девіда Ірвіна “Війна Гітлера”75. 81 M. Роль Міністра у знищенні євреїв на думку автора так і не була доказана на процесі у Нюрнбергу. 204-206. London 2003. Тhe Western Experience. Автори говорять про пакт Молотова. 76 75 76 . 82 D. а сам він постраждав за результати своєї фахової роботи у міністерстві і просування планів Гітлера. Tübingen 1967. В ній показано фаховість і тактичність Ріббентропа. що Гітлер ніколи не видавав письмових розпоряджень з приводу винищення євреїв. D. За винятком його щоденника77. російською (і тим більше українською) мовою практично нічого немає. Zeborski.787. який пише про Ріббентропа як про людину із великими талантами. Rabb.S. 1998. 1962. Wojna Hitlera. 80 Thomas Eric Joachim De Witt. 342 s. Ribbentrop. Erinnerungen und letzte Aufzeichnungen. Оригінальне видання: Ribbentrop Joachim von.Однією з найновіших книг про події Другої світової війни. 79 J. New York 1991. але не зачіпають українського питання. New York 1992. практично підсумувала дослідження попередників. 1998. а отже. хто висунув і ствердив гіпотезу про те.Блоха81. Leoni am Steigenberger See. s. Коротко але влучно зображено події 1939 року у колективній монографії американських істориків “Тhe Western Experience”76. Завдяки дружині міністра. Найсвіжіша праця про Ріббентропа М. Grew. Warszawa 1996. вже на основі своїх спогадів78. Мемуары нацистского дипломата. Prz. 1933-1938. Weitz. Ростов на Дону. B. Доктор Ірвін встановив премію для того. А насправді.

85 Ю. Уинстон Черчилль. 400 р. що вона вже давно не вважається науковою. Hardcover 2005. Франклин Рузвельт.Гітлера90. що до останніх років про В. На відміну від Я. вона стала своєрідним підручником для бажаючих дізнатися деталі історії Третього Райху. Adolf Hitler : The Definitive Biography. Portland 1991. Досить дивним нам видається той факт. Автор . Надзвичайно оригінальною є праця британського історика Девіса Каана “Шпигуни Гітлера”87. До чисельних перекладних праць про чільних діячів Другої Світової війни належить дослідження про Ф. у якому і обґрунтовуються причини захоплення українських територій і наступу на Схід. Книга читається легко. Однак. Здавалося б давно видана книга. 1120 p.версія. Шесть миллионов . Цундел. 696 s. 350 с.p.Д. 88 I. що процес підW. Чи не найбільш популярною серед українських читачів.Рузвельта85.потеряны и найдены. що критичних рецензій на цю книгу стільки. Ростов-на Дону 1998. Ширер. Толенд вважає. і у Ернста Цундела84. Звичайно. Москва 1991. перекладена у 1991 році. а тільки популярною. Головну увагу автор звернув на постаті Гейдріха і Канаріса як на найфаховіших і найпослідовніших творців розвідки Райху. потрібно згадати чи не найбільшу за обсягом і багату фактологічно монографію про Гітлера Яна Кершава88. Kershaw. Взлет и падение третьего рейха. 90 Перше видання моногорафії відбулося у 1976 році. Айгнер. напевно перша праці про Наркома закордонних справ і людину. 653 с.Черчілля86. 1960. Лише у 2005 році у США вийшла.можна зробити висновок про особливу схильність Й. і легко вдається зрозуміти усі думки автора.науковий працівник центру російських та східноєвропейських студій університету в Бірмінгемі.Сталіна до нав’язування контактів і розширення співробітництва з Німеччиною. Жоден американський коледж навіть не рекомендує Шірера до читання! Чого варті часті критичні зауваги на сторінках “Війни Гітлера” у Девіда Ірвінга. Ел. 89 Ibidem. 87 D. що користувалася особливою повагою у В. У. 83 84 77 . 1210 p. зустрічався з очевидцями подій. Автор присвятив вісім років на пошуки документів у різних архівах світу.Кершава Джон Толенд підготував біографічну книгу.Молотова небуло жодної біографічної праці. неможливістю доступу до архівів. 86 D. Ми користувалися виданням: Toland J. і не утруднювати себе надлишком наукових посилань. Shirer. Watson. Washington 2001. Molotov: A Biography (Centre for Russian and East European Studies). Особливо цікавим є шостий розділ монографії “Ліцензія на Варварів”89. Э. яка охопила весь період життя А. Szpiedzy Hitlera. New York. Warsz. майже ніхто серед прихильників книги не знає. Hitler: 1936-1945: Nemesis. 231-280 p. а особливо журналістів. вважається дослідження Вільяма Шірера83. Kahn. The Rise and Fall of the Third Reich. Чим це зумовлено? Очевидно браком матеріалів.

У Розділі “Лис і Ведмідь”91. Звернемо увагу лише на низку праць. v. Foerster. H. 1938-1939. щоправда. Erwin Oberländer. Der Angriff auf die Sowjetunion. Hillgruber. 1989. Сталин и инициатива германской дипломатии. 6. Die sowjetische Debatte. Baumfalk. „HZ” 230. 1991. Виняткове місце серед досліджень про дипломатичні стосунки між Райхом та СРСР займає монографія дослідниці з Єрусалимського університету Інгеборг Фляйшхауєр92. P. Die Forschungskontroverse über die Kriegsvorbereitungen der Roten Armee 1941 (in:) Präventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion. із подачі Ріббентропа. H. B. Präventivkrieg…. Die Kontroverse um die Präventivkriegsthese.. September 1939. М. A. Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion 1941. 1939-1945. Тому ми не аналізуватимемо цих робіт. Hoffmann. пізніше зявилися: Idem. Berlin 1990. Головною доказаною гіпотезою у дослідниці є ініціатива до підпи-сання Пакту з боку німецької сторони. № 39. Darmstadt 1998. J. Eine Dokumentation. Hg. Hitlers Strategie. Politik und Kriegführung 1940—1941. Idem. Hitler. passim. Köln 1989. Bezymenskij. Juni 1941. Die deutsch-russischen Beziehungen von 1939-1941 in der Kontroverse. Fleischhauer. Das Ende Ostmitteleuropas? Hg. A..A.готовки Пакту тривав із січня 1939 року з обох сторін. № 39. які більшою. історик базується на досі відомих фактах і документах. G. зокрема. Die Friedensbemühungen der deutschen Botschaft Moskau 1933-1941. У монографії використано унікальний архів Фрідріха фон Шуленбурга. Vom Hitler-Stalin-Pakt zum "Unternehmen Barbarossa". Bonwetsch.Даллеса. Stalin. Die Chance des Sonderfriedens…. M. König Das deutsch-sowjetische Vertragswerk von 1939 und seine Geheimen Zusatzprotokolle. чи меншою мірою стосуються стосунків з СРСР. Очевидно. 521-549 p. Frankfurt a. S. Bühl. Pietrow-Ennker B. Kleist. Der deutsch-sowjetische Grenz-und Freundschaftsvertrag vom 28. 1980. G. Zwei Wege nach 92 91 78 . по сьогодні закритого у США для широкого доступу. а також розповідають про дипломатичні сто- Ibidem. "Mit den Wölfen heulen. 447-470. A. Molotov und Ribbentrop in Moskau. Eine Untersuchung über Hintergründe und Ursachen. op. 1950. Zum historischen Ort der deutsch-sowjetischen Beziehungen von 1933 bis Herbst 1941(in:) Militärgeschichtlichen Forschungsamtes. що в Німеччині після 1945 року з’явилося дуже багато праць. Ueberschär und L. Hillgruber.. „Osteuropa 41” (1991). 1965. Гитлер. Hg. Bonn. Bonwetsch Bernd. Див: I. використовує дещо із архіву А. v. Frankfurt a. Der Hitler-Stalin-Pakt: Parallelen bis heute?. Überfall oder Präventivschlag? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion am 22." Stalinistische Außen. К. Der Hitler-Stalin-Pakt. // VfZG. і переклад російською: Фляйшхауэр И. 3. адже і так вони використовувалися при написанні нашого дослідження. Frankfurt/M. Förster. Roland. Frankfurt am Main 2000. „Osteuropa”. де на підставі документів видно позитивне ставленні його до мирних стосунків і небажання війни. v. Hillgruber A. M. Situationsanalyse und Machtkalkül der beiden Pakt-Partner. München 1993. які безпосередньо стосуються питання Пакту94. Berlin 1991. Die deutschen Aufzeichnungen über die Verhandlungen zwischen. Boog. авторка займалася тематикою дотичною до німецько-радянських стосунків і надрукувала декілька цікавих дослід-жень93.. Stalin und die Initiative der deutschen Diplomatie 1938-1939. 93 Див: I.R. J. 1989. Fleischhauer. 1991.und Deutschlandpolitik 1939-1941. Zürich 1980. Zwischen Hitler und Stalin. Wegner Bernd.cit. 1997. До цього. Пакт. 1991. Kalkül zwischen Macht und Ideologie. Hildebrand. Hitler-Stalin-Pakt 1939. Diplomatischer Widerstand gegen "Unternehmen Barbarossa". Unternehmen Barbarossa. H. 94 G. Der Pakt. Pietrow-Ennker.p. B. H. Der Hitler-Stalin-Pakt und die Entfesselung des Zweiten Weltkrieges.

München. Dahms. Rosenheim 1997. Vom Hitler-Stalin-Pakt zum "Unternehmen Barbarossa". 1966. Dallin. 99 L. Мочульський розповідає цікаві подробиці розмови Г. З його тексту випливає. Das Gesicht des Dritten Reiches. no 6. Fischer. вважаємо монографію Лєшека Мочульського “Польська Війна.. München 1989.. Das "Unternehmen Barbarossa" und seine Interpretationen. Його дослідження ґрунтується на документах. Grünberg. Studien zur Geschichte der Vorkriegsjahre (1935/36 bis 1939). зважаючи на гарантії Великобританії. Deutsche Herrschaft in Russland. 1941—1945. видавалася дуже маленькими тиражами (останній у 1981 році. Одною з кращих серед польської історіографії нашої проблеми. 96 Серед них: H. Der Feldzug nach Stalingrad. G. J. Ueberschär Gerd.. R.) і тепер є справжньою бібліографічною рідкістю. 22. 1991. K. Geschichte des Zweiten Weltkrieges. див. Düsseldorf 1958. München 1991. виданих у післявоєнний період98. Dahms. 597 s. але не позбавленою неточностей особливо з приводу українського питання є монографія знаного історика Далліна97. книга. Hamburg 1998. що польська дипломатія хоча і мала досвід роботи. Moczulski. Der verdammte Krieg. Stalins Kriegsvorbereitungen 1941 – erforscht. вміла вести протокольні зустрічі. Der Zweite Weltkrieg. Tübingen 1965.: D. Gorkow J. Der Weg in den Krieg. Frankfurt a. G. Darmstadt 1955. 97 Див: A. Profile einer totalitaren Herrschaft. Unternehmen Barbarossa 1941. К. Kraków-Londyn 1967. Londyn 1987. вже тут звучить: “у випадку “польської Moskau. Studium o współpracy Niemiecko-Sowieckiej 1939-1941. Knopp. L. S. Das "Unternehmen Barbarossa". Wolfgang. H. S. op. Warszawa. 98 A.сунки Третього Райху протягом його існування95. Doerr H. Eichholtz. H.162. Serczyk. Czwarty rozbior Polski. Frankfurt a. Дослідник був досить відомим польським публіцистом на еміграції. Pätzold. op. In: Präventivkrieg…. Багато монографій та статей німецьких авторів. Wojna Polska. Sowjetische Deutschlandpolitik im Zweiten Weltkrieg 1941-1945.Астахова з Ріббентропом 2 серпня 1939 року.Stuttgart 1975.cit. Дипломатична гра у переддень війни і дії оборонні у вересні-жовтні 1939 року”99. яке було актуальне для Німеччини. Präventivkrieg…. W. Fischer A. Köln 1989. Juni 1941: Verteidigung oder Angriff? Recherchen in russischen Zentralarchiven. Najlepszy sojusznik Hitlera. München 1991. Ertl Karl. Уряд сподівався. „Deutschland-Archiv”. тому його монографія є живою у написанні й зрозумілою для широкого загалу читачів. Förster Jürgen. 100 Детално про стан польської дипломатії у 1939 р. Автор дуже вдало підійшов до висвітлення проблеми дипломатичних переговорів.1973. M. Voß. Eine Analyse postsowjetischer Geschichtsschreibung.cit. 1990. 95 A. що Гітлер не нападе на Польщу. Resümee.. 79 . M. авт. J. Першим дослідженням у польській історіографії з питань співпраці гітлерівців і більшовиків вважаємо Олександра Брегмана.. С. Rozgrywka dyplomatyczna w przededniu wojny i dzialania obronne we wrześniu-październiku 1939. Der deutsche Überfall auf die Sowjetunion. Fest. поляками вважалося внутрішнім і вони ревно захищали неподільність Польщі із “східними Кресами”. На жаль. G. Bregman. або перекладів німецькою містять цікаві роздуми про початок війни96. але не мала чітко визначеної стратегії діяльності у разі несподіваного повороту справ до військової агресії100. gedeutet und instrumentalisiert. Varianten der sowjetischen Deutschlandpolitik 1941-1945. А українське питання. 1986. Wette. хоча і перетерпіла кілька видань. Оригінальною. Der Schock des Hitler-Stalin-Paktes.

Vom Hitler-Stalin-Pakt zum "Unternehmen Barbarossa". 22 червня 1941 р.: B. S. Дугою рисою підбору бібліографії і джерельної бази виступають самі хронологічні рамки дослідження. s. Для якісного дослідження досліджуваних гіпотез було підібрано літературу. гітлерівці теж говорили про т. яка представляє погляди авторів з різних часових меж та різних країн. 6. Wojna Polska….167. Wojna Polska…. Підсумовуючи історіографічний огляд нашого дослідження відзначимо дві важливих риси підбору бібліографічного матеріалу. За словами автора. 1991. Moczulski. що грунтується на конкретних питаннях. історією війська та соціальною історією. легше було би об’єднати вогонь і воду103.163. 103 L.провокації” Річ Посполита буде зім’ята протягом тижня”101. Результатом таких впевнених переконань стала повна непідготовленість польської армії до війни. яким би віддавалася перевага через їх погляди. Радянську провокацію і оборону від СРСР102.”Osteuropa”. які могли вплинути на висвітлення проблем самої єпохи. H. Небуло авторів. що мирне розв’язання німецько-радянських стосунків зовсім неможливе. Пригадаймо.. № 41. міністр Бек був абсолютно певний. Moczulski.562579. а з іншого. 80 . Die deutschrussischen Beziehungen von 1939-1941 in der Kontroverse. Див. Так. Саме тому. S. з одного боку використовувалася література. напрацювання дослідників швидше використовувалися для представлення нашого погляду на хід історії. бралися до уваги дотичні проблеми. Bonwetsch. дипломатична історія у свої міждесциплінарності пов’язана з політичною економією. зв. 101 102 L.

jak i ofensywnych. z powodu trudności z uzupełnieniem sprzętu na wyposaŜeniu wielu pap. składającej się z trzech dywizjonów. W roku 1921 wraz z procesem demobilizacji wojska przystąpiono do tworzenia pokojowej organizacji armii. Warszawa 1991.1 Artyleria dywizyjna zgrupowana została w pułku artylerii polowej. Zazwyczaj pierwsza bateria. Artyleria polska 1914-1939. natomiast pozostałe baterie w armaty kal. brygady i pułki saperów czy bataliony łączności. 75 mm. . Jednak przed przystąpieniem do omawiania rozwiązań taktycznych zawartych w instrukcjach i regulaminach artylerii. KaŜda. liczba baterii w większości pułków była mniejsza od zakładanej. Ponadto. w tym artylerii. ale tworzyły osobne jednostki. W wypadku wojny dywizja miała być uzupełniona pododdziałami innych wojsk i słuŜb. R. Jej trzon stanowić miało 30 dywizji piechoty. składać się miała z trzech pułków piechoty oraz pułku artylerii polowej. Znajdowały się armaty i haubice innych wzorów. w poszczególnych pap. jakie znajdowało się na wyposaŜeniu oddziałów. aŜ do połowy lat 30 – tych. które w czasie pokoju nie wchodziły formalnie w jej skład. kaŜdy po trzy czterodziałowe baterie. naleŜy wpierw przybliŜyć organizacje pododdziałów artylerii wchodzących w skład dywizji oraz ich uzbrojenie. przede wszystkim z powodu trudności finansowych. liczba baterii odbiegała od zakładanej.2 Do końca lat 20-tych wysiłki kierownictwa armii skupiały się przede wszystkim na ujednoliceniu uzbrojenia. Tak wyglądała teoria. Jagiełło. 1 2 Z.PAWEŁ KORZENIOWSKI Uniwersytet Rzeszowski historia Taktyczne wykorzystanie artylerii organicznej wielkich jednostek piechoty w armii II RP Artyleria wchodząca w skład poszczególnych dywizji piechoty w okresie międzywojennym stanowiła główna siłę ogniową jednostki. 79-80. Dlatego pozyskiwany materiał wykorzystywano głównie na zastąpienie sprzętu odbiegającego od przyjętych standardów. wahając się od 6 do 9. s. W praktyce. s. 50. według etatu z 1921 roku. Łoś. np. Dlatego od skuteczności wykorzystania artylerii na polu walki zaleŜały losy zarówno działań obronnych. Z tego względu w dalszym ciągu. Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. w pierwszym dywizjonie uzbrojona była w haubice kal. Warszawa 2007. 100 mm.

zaś jeden w haubice kal. Dlatego niezwykle istotną kwestią było ujednolicenie uzbrojenia. zwane „prawosławnymi”. po zakupieniu licencji. trudności finansowe związane z wielkim kryzysem ekonomicznym uniemoŜliwiły zrealizowanie tego zamierzenia. zaś 4 dywizje nie zdąŜyły otrzymać artylerii cięŜkiej. Pod koniec lat 30-tych rozpoczęto realizować plan modernizacji armii.. natomiast do wybuchu wojny nie udało się uruchomić produkcji armat lekkich. produkcji niemieckiej. Artyleria Wojska Polskiego w latach 1918 – 1939. s. dwa miały być uzbrojone w armaty kal. od roku 1928 produkowano w kraju od oznaczeniem wz. lecz zamierzenia tego nie udało się zrealizować. dwa dywizjony armat i jeden Dywizjon haubic. była mniejsza. 1914/1919P i wz. W drugiej połowie lat 30-tych planowano. 19 pal.cit. Jagiełlo. W pułkowych plutonach armat znalazły się rosyjskie armaty wz 1902. francuskiej. 75 mm. rosyjskiej. W roku następnym wprowadzono nowy etat pal. 1914/1919A. Były to armaty kal 105 mm oraz haubice kal. 4 Z. Dywizjon miał składać się z baterii armat 105 mm oraz baterii haubic 155 mm. W dalszym ciągu liczba baterii w większości pal. zamierzano odwrócić stosunek pomiędzy armatami i haubicami w pułkach artylerii. austriackiej. I. zdołano zreorganizować zgodnie z wcześniejszymi załoŜeniami. Postanowiono. w oparciu o licencje. RównieŜ w tym przypadku nie udało się w pełni wykonać planu.W 1931 roku zmieniono nazwę pułków artylerii dywizyjnej. składał się dwóch dywizjonów armat i dwóch haubic.3 Udało się za to w końcu we wszystkich pułkach zorganizować wszystkie baterie. Ŝe zamiast plutonu pułk będzie dysponował czterodziałową baterią. tzn. rozpoczęto produkcje zmodernizowanej wersji działa Schneidera wz. Plan modernizacji przewidywał równieŜ przydzielenie poszczególnym dywizjom piechoty po dywizjonie artylerii cięŜkiej. gdyŜ tylko 9 pal. 155 mm. Błagowieszczański. a 23 pal. Według niego. W Polsce. Ŝe poszczególne pap. s. W roku 1926 rozpoczęto pra3 Pozostałe pułki artylerii lekkiej zachowały „starą” organizacje. 4 kolejne dywizjony dołączyły do dywizji juŜ w czasie walk. zostaną uzbrojone w armaty konstrukcji francuskiej kal. 72-73. składał się z trzech dywizjonów armat oraz jednego haubic. według którego z trzech dywizjonów artylerii. zostały uzbrojone w sprzęt konstrukcji francuskiej. nr 1. Niestety. W roku 1928 w ramach poszczególnych pułków piechoty utworzono po plutonie dział kal. 100 mm. Armaty te miały spełniać funkcje artylerii towarzyszącej. „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1974. 17. 75 mm. Haubice. op. Dywizjony artylerii cięŜkiej. Udało się takŜe uruchomić produkcje haubicy wz. oraz haubice austriackie kal.4 Na początku lat 20-tych w szeregach znajdowało się wiele modeli dział i haubic. zgodnie z tendencją panująca w Europie. z „polowych” na „lekkie”. 75 mm wz. 13. Przed wybuchem wojny w oparciu o istniejące pułki artylerii cięŜkiej zorganizowano dywizjony dla 22 dywizji. Część 1. 29. 100 mm.. 269. włoskiej oraz w niewielkie ilości innych wzorów. które w wyniku modernizacji armii zostały przydzielone dywizjom piechoty. 97. pod oznaczeniem wz. Ponadto dwa pułki miały nietypową organizację. 82 .

Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii w polu” (tymczasowa). Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914-1939. Ŝe dla osiągnięcia zwycięstwa. naleŜało dąŜyć do zadania mu w kaŜdym miejscu i kaŜdym czasie maksymalnych strat. nie wszystkich zresztą.7 Tym niemniej. dywizji piechoty. „zwycięzcą zostanie nie ten. artylerię dzielono na towarzyszącą (bezpośrednio wspierająca piechotę. Aby tego dokonać. 7 Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej artylerii. Niekiedy wachlarz zadań stawianych artylerii dywizyjnej był zbyt szeroki. Nowy. równieŜ w armiach innych państw korzystano z podobnych wzorów. wspierając oddziały we wszystkich formach walki. 185-186. a przede wszystkim w obronie. Konstankewicz. mimo upływu czasu. Artyleria organiczna stanowiła podstawową siłę ogniową dywizji piechoty. lub nawet wcześniej. kto będzie miał mniejsze straty lub większe zdobycze terenowe. i jej podległą). dysponowanie przewaga w kaŜdym miejscu i czasie nie stanowiło konieczności. zmieniając oznaczenia na wz. Mowa tutaj przede wszystkim o artylerii cięŜkiej. czy pojedynczą baterię mającą wspierać batalion. Warszawa 1928. s. bezpośredniego wsparcia (wspierała działania piechoty. 5 83 . Zgodnie z instrukcją. czy działania miały charakter ofensywny czy obronny. iŜ większość uzbrojenia znajdowała się w złym stanie technicznym. NaleŜało jedynie skupić siły w kluczowym miejscu i czasie. Ponadto. Pojęciem tym określano nie tylko artylerie przydzielaną do wsparcia dywizji. mimo połoŜenia duŜego nacisku na „siłę woli”. Warszawa 1928. Lublin 2003. Ponadto instrukcja stwierdzała. Z kolei ze względu na wykonywane zadania taktyczne.5 Sprzęt znajdujący się na wyposaŜeniu pododdziałów artylerii organicznej został skonstruowany w okresie I wojny światowej. która dopiero pod koniec lat 30–tych weszła w skład. Ponadto. lub wymagała remontu. ale np. wymienione modele mogły skutecznie spełniać stawiane im wymagania na polu walki. Nie był więc nowoczesny. ale którego wola zwycięstwa będzie większa”. Ze względu na przynaleŜność organizacyjną artylerię dzielono na artylerię piechoty (wchodziła w skład pododdziałów piechoty). dla zyskania przewagi na decydującym odcinku. s. Tym niemniej. wyprodukowany w kraju sprzęt. Instrukcja taktycznego uŜycia artylerii piechoty (projekt). część artylerii dywizyjnej przeznaczonej dla wsparcia pułku piechoty. bez względu na to. powinno być zniszczenie nieprzyjaciela. Największy problem stanowiła niedostateczna liczba poszczególnych wzorów oraz fakt. była wyeksploatowana. 3-6. ale nie podlegała jej) oraz ogólnego przeznaczenia (wykonywała zadania pod rozkazami dowódcy artylerii dywizyjnej).6 Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej artylerii z 1925 roku wyróŜniała dwa rodzaje walki: działania zaczepne oraz obronne. by móc zniwelować braki.ce nad ich „przekalibrowaniem” na kal. tj. s. grupy operacyjnej lub armii. aby osiągnąć Szerzej na temat uzbrojenia artyleryjskiego pisze A. celem zarówno działań zaczepnych jak i obronnych. zarówno w ataku. 02/26. dlatego przewidywano jej uzupełnienie i wsparcie poprzez przydzielenie dodatkowych pododdziałów artylerii wyŜszego szczebla. trafiał do jednostek zbyt wolno. Warszawa 1925. Do tego czasu kaŜdorazowo artylerię dywizyjną uzupełniano artylerią przydzieloną. artylerię dywizyjną (organiczną) oraz artylerię przydzieloną (z rozkazu wyŜszego dowództwa przekazaną do wsparcia innych formacji). 6 NaleŜy w tym miejscu wyjaśnić kilka pojęć. 75 mm. 7-8.

niŜenia morale w oddziałach przeciwnika. Zadanie to miała wypełniać artyleria grupy operacyjnej. ewentualnie pomagając w zdobyciu terenu koniecznego do rozwinięcia całości sił. punkty ogniowe oraz stanowiska obronne. Aby jednak nie pozbawiać piechoty wsparcia na zbyt długi okres czasu. kiedy zadanie to nie mogło być rozwiązane przez wspomniane jednostki. zadania artylerii miały wieloraki charakter: . naleŜało wykonywać krótkie. zwycięstwo stawało się moŜliwe. ani całości. W przypadku działań zaczepnych. których poraŜka automatycznie prowadziła do niepowodzenia jego działań na pozostałych odcinkach. s. zarówno w obronie jak i ataku. Tym niemniej. JednakŜe wydane w kolejnych latach regulaminy i instrukcje o wiele mniejszą rolę przywiązywały do tego zadania. Zadania i cele artylerii bezpośredniego wsparcia wyznaczał dowódca oddziału piechoty. w sytuacji. Cytowana juŜ Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej artylerii z 1925 roku zwalczanie artylerii nieprzyjaciela uznawała za priorytet.8 Ponadto. sił którym została przydzielona. Ponadto. Warszawa 1930. które zmuszały nieprzyjaciela do prowadzenia działań w niekorzystnych dla niego warunkach. gdyŜ sposób realizacji otrzymanych wytycznych zaleŜał od dowódcy oddziału artylerii. w razie konieczności.zwycięstwo. Ŝe zwalczać artylerie nieprzyjaciela naleŜało tylko w sytuacji. zaznaczając. Podczas walki artylerię dywizyjną dzielono na jednostki bezpośredniego wsparcia piechoty oraz artylerię ogólnego przeznaczenia. przede wszystkim polegające na ześrodkowaniu ognia całości sił artylerii dywizji. działania artylerii ogólnego przeznaczenia mogły być wspierane przez artylerię bezpośredniego wsparcia. Dowódca piechoty nie miał takŜe prawa przydzielić. składająca się przede wszystkim z artylerii cięŜkiej. por. Artyleria bezpośredniego wsparcia miała za zadanie wspieranie. Osiągnięcie zwycięstwa ułatwić mogło zawładnięcie tymi punktami. i na końcu starać się doprowadzić do ob. s.w działaniach wstępnych artyleria wspierała piechotę. ani części oddanych mu dział jako artylerii towarzyszącej. i mógł w razie konieczności wydawać im polecenia. ogniem przygotowawczym artyleria powinna zniszczyć przeszkody na drodze piechoty.przed natarciem sił głównych. Tylko dzięki współdziałaniu poszczególnych broni. Regulamin artylerii–walka. mimo iŜ artyleria bezpośredniego wsparcia została oddana do dyspozycji dowódcy piechoty. stłumić ogień artylerii nieprzyjaciela. pomagając jej zająć pozycje wyjściowe. i przekazanie ich piechocie jako artylerii towarzyszącej. w tym artylerii. dowódca artylerii dywizyjnej w dalszym ciągu zachowywał zwierzchność nad tym pododdziałami. . 92. Artyleria ogólnego przeznaczenia miała przede wszystkim zwalczać artylerię nieprzyjaciela oraz wspierać piechotę na odcinkach wymagających interwencji. Nie oznaczało to jednak całkowitego podporządkowania mu jednostek artylerii. 7. powinna je przejąć artyleria ogólnego przeznaczenia poszczególnych dywizji. kiedy ta stanowiła duŜe zagroŜenia dla własnych oddziałów lub kiedy dysponowano dokładnymi danymi dotyczącymi rozmieszczenia oddziałów artylerii przeciwnika. 8 84 . Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii …”. W wyjątkowych wypadkach dopuszczano takŜe wydzielenie niewielkich pododdziałów. ale intensywne ześrodkowania ognia. naleŜało skupić wysiłki na zniszczeniu tych sił nieprzyjaciela.

natomiast w sytuacji dysponowania słabszą artylerią. trwałość umocnień nieprzyjaciela. Zbyt liczna artyleria stanowiła obciąŜenie oddziałów przednich..w pościgu. zmuszając go do rozpraszania kolumn marszowych. Ibidem.podczas natarcia artyleria wspierała swym ogniem atakującą piechotę. gdyŜ zdobycie przewagi juŜ w tym momencie. s. Ŝe straŜy przedniej moŜna przydzielić maksymalnie dywizjon artylerii. 11 Z kolei Ogólna instrukcja walki z 1931 roku zwracała uwagę. mogło przesądzić wynik starcia. w dalszym ciągu znajdował się w składzie sił głównych. a takŜe na prowokowaniu artylerii nieprzyjaciela. 10 9 85 .10 Mimo to. intensywności i przede wszystkim długości. artyleria powinna osłaniać wycofujące się oddziały. Dzięki temu Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii …”. 8-10.w razie niepowodzenia własnego natarcia. decydowały zapasy amunicji. gdy nieprzyjaciel szybciej rozwinął się do walki. O jego rodzaju. aby móc w razie konieczności wesprzeć działania artylerii straŜy przedniej.11 W trakcie fazy wstępnej. oraz w dalszym ciągu zwalczała artylerię nieprzyjaciela. wyjątkowo takŜe cięŜkiej. plus ewentualnie artylerię piechoty lub niewielki pododdział dział cięŜkich. zalecano prowadzenie ognia dłuŜszego i intensywniejszego. Ponadto.po przełamaniu pozycji nieprzyjacielskich. Ogólna instrukcja walki (tymczasowa).9 Podczas działań wstępnych oddział artylerii polowej. gdy spotkanie nieprzyjaciela stawało się prawdopodobne. artyleria powinna towarzyszyć piechocie kontynuującej działania zaczepne. artyleria straŜy przedniej rozwijała się. nawet przy słabszych siłach własnych. Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii w polu” precyzowała. Zadanie artylerii w tej fazie walki były liczne. Było to o tyle istotne. W sytuacji. ale krótki. umoŜliwiając jej utrzymanie zdobytych pozycji. ostrzeliwano punkty. Warszawa 1931. utrudniając lub wręcz uniemoŜliwiając zorganizowanie przez nieprzyjaciela kolejnej rubieŜy obronnej. Ponadto w sytuacji. i jeśli był to co najmniej dywizjon. s. i polegały na wsparciu własnych oddziałów podczas zdobywania waŜnych punktów terenowych. zalecano ogień gwałtowny. Podczas przygotowania do natarcia. gdy posiadano przewagę ilościową oraz materiałową. Wówczas wsparcie artylerii uniemoŜliwiało wykorzystanie początkowej przewagi przez przeciwnika i zapewniało osłonę. . powodując ujawnienie jej pozycji. natomiast wśród oddziałów wysuniętych znajdował się jedynie dowódca przydzielonej artylerii. artyleria powinna w dalszym ciągu wspierać własna piechotę. dając czas na rozwinięcie się własnych oddziałów. przydzielany był straŜy przedniej. a takŜe przeciwdziałać wszelkim próbom wykonania kontrataku przez odwody przeciwnika. . Ŝe rola artylerii straŜy przedniej wzrasta zwłaszcza w przypadku boju spotkaniowego. 78. nękaniu nieprzyjaciela. dzięki czemu moŜliwe było rozpoczęcie jej zwalczania juŜ w na tym etapie walki. o ile posiadano wystarczające siły. ogień artyleryjski mógł trwać od kilku minut do kilku godzin. dzięki czemu zapewnione było szybkie wsparcie ogniowe. s. . 141-142. z których nieprzyjaciel mógłby wyrządzić własnym oddziałom powaŜne szkody. a takŜe element zaskoczenia. artyleria główna powinna znajdować się stosunkowo blisko pola walki. posuwała się dalej skokami.

Wybór rozwiązania zaleŜał od dowódcy i musiał być dostosowany do panujących warunków. Wiązało się to m. Zasadniczo zadanie to naleŜało do artylerii wyŜszego szczebla. Drugi wariant przewidywał tworzenie ruchomej zapory ogniowej. a takŜe zuŜywano stosunkowo niewiele amunicji. lecz w razie konieczności mogło takŜe być prowadzone przez artylerię dywizyjną. Regulamin artylerii-walka. Ponadto ogień oczyszczający miał za zadanie niszczenie bliskiego zaplecza oraz koncentrujących się do kontrataku odwodów nieprzyjaciela. dzięki czemu zapewniano ochronę własnej piechocie. s. Funkcję pomocniczą podczas natarcia pełnił ogień oczyszczający. 15 Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej…. s. 254-255. polegała na ostrzeliwaniu przedmiotu natarcia. W wyjątkowych sytuacjach stosowano takŜe ogień odgradzający. oraz zyskiwano element zaskoczenia. Baterie artylerii bezpośredniego wsparcia powinny zostać rozmieszczone w pasach dzia12 13 14 Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej …. s. ogień wspierający mógł mieć dwie postacie. 7. w niektórych sytuacjach. decentralizacja dawała lepsze efekty. i w razie konieczności mógł wyznaczyć im inne zadania.na pewien czas paraliŜowano nieprzyjaciela. Polegał na atakowaniu stanowisk ogniowych zagraŜających piechocie.15 Wspierając natarcie. Dowództwo nad jednostkami artylerii sprawował dowódca artylerii dywizyjnej. zwłaszcza podczas działań wstępnych oraz pościgu.in.13 RównieŜ prowadzenie ognia nękającego oraz atakowanie zaplecza ugrupowanie nieprzyjaciela naleŜało do artylerii grupy operacyjnej lub armii. z trudnością utrzymania łączności w czasie dynamicznie prowadzonych działań.14 Tym niemniej. s. Wymagało jednak znacznych zapasów amunicji i tracono efekt zaskoczenia. Podczas wszystkich faz działań ofensywnych naleŜało zwalczać artylerię nieprzyjaciela.12 W czasie natarcia własnych sił. Aby zapewnić maksymalną skuteczność artylerii podczas działań ofensywnych. Dzięki temu osiągano znaczne zniszczenie stanowisk nieprzyjaciela. konieczna była centralizacja dowodzenia. gdyŜ stwarzało to niebezpieczeństwo jej obezwładnienia przez nieprzyjaciela. własne baterie nie powinny być skupione na niewielkiej przestrzeni. Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii …”. Pierwsza. Przekazanie części artylerii w celu wsparcia piechoty nie oznaczało decentralizacji. polegający na stworzeniu zapory pod osłoną której własne oddziały mogły uporządkować szeregi i umocnić się na zajętych pozycjach. lecz w tym celu naleŜało zgromadzić juŜ nie tylko znaczne ilości amunicji. które nie zostały zniszczone podczas wcześniejszego ostrzału. 246-248. dowódca artylerii dywizyjnej zawsze powinien dąŜyć do odzyskania łączności i moŜliwości przejęcia dowodzenia całością podległych mu jednostek. gdyŜ dowódca całości artylerii w dalszym ciągu utrzymywał łączność z wszystkimi pododdziałami. ale takŜe sprzętu. Najlepsze efekty dawało łączenie oby wariantów. lub znajdowały się poza jego zasięgiem. co w efekcie mogło doprowadzić do niepowodzenia natarcia. 86 . Tym niemniej. 7.

16 Ponadto baterie powinny być rozmieszczone nie tylko wszerz. RównieŜ podczas samych działań obronnych naleŜało nieustannie szukać moŜliwości przejścia do działań zaczepnych. Podczas działań obronnych naleŜało najefektywniej wyzyskać ogień piechoty oraz artylerii. aby ograniczyć do minimum czas potrzebny na zmianę stanowisk. zwłaszcza jeśli umoŜliwiało prowadzenie tzw. z tym. s. Rozmieszczenie stanowisk powinno zostać starannie zaplanowane. 14-15. przy czym baterie mniej ruchliwe naleŜało rozmiesić bliŜej przedniego skraju pozycji.łania piechoty. Gdy te dotrą do głównych pozycji obronnych. Jeśli jednak stawało się to konieczne. aby zadać nieprzyjacielowi maksymalne straty. Wobec tego obrona sama w sobie nie mogła być celem. ale takŜe w głąb. podczas ataku nieprzyjaciela. W ten sposób. Dzięki temu dezorganizowano przygotowania przeciwnika. zmniejszając szanse jego sukcesu. dopuszczalne było przesuwanie dywizjonami. naleŜało wcześniej je przygotować i ustalić harmonogram zmian. jeśli zajęcie stanowisk poza tym pasem dawało większe korzyści. lub wręcz uniemoŜliwiając mu wykonanie ataku. s. Z kolei Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii w polu” zalecała zmianę pozycji artylerii podczas natarcia. przy minimalnych stratach własnych.ogień zaporowy – tworzący barierę przed własnymi pozycjami obronnymi . jeśli grupę tworzyły co najmniej 3 dywizjony. naRegulamin artylerii–walka. gdyŜ zmiana pozycji oznaczała przerwę w prowadzeniu ognia. Dlatego naleŜało do minimum ograniczyć zmianę stanowisk.17 RównieŜ podczas działań obronnych ogień artylerii miał ogromne znaczenie. 17 16 87 . Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii …”. zaś jego intensywność powinna być duŜa.ogień wspierający – polegający na wsparciu własnych działań zaczepnych Wykonane w odpowiednim momencie działania zapobiegawcze i zaporowe niejednokrotnie wystarczały do załamania natarcia nieprzyjaciela. ognia skośnego. naleŜało w ramach dywizjonu przesuwać pojedynczą baterię. mimo wszystko nie doprowadził do zaniechania natarcia. zachowywano ciągłość ostrzału. Jeśli nieprzyjacielowi udało włamać się w obronę. Ogień zapobiegawczy prowadziła cała dostępna artyleria.ogień zapobiegawczy – prowadzony na miejsca koncentracji oddziałów nieprzyjaciela . bardzo skutecznego i niebezpiecznego. dlatego naleŜało prowadzić je ze szczególną starannością. Jeśli ogień zapobiegawczy. Ŝe tylko działania ofensywne pozwalały na osiągnięcie zwycięstwa. Podczas działań obronnych artyleria powinna prowadzić trzy zasadnicze rodzaje ognia: . 76-77. JednakŜe moŜliwe było odstąpienie od tej reguły. w celu pobicia przynajmniej części sił nieprzyjaciela. ogień powinien być przeniesiony na kolejne fale nieprzyjaciela. Wyjątkowo. czy działań na skrzydłach. pomimo zmniejszonej intensywności. czy to w postaci kontrataków. artyleria powinna koncentrować ogień na czołowych oddziałach nieprzyjaciela. być moŜe nawet większe niŜ podczas natarcia. zaś pozostałe powinny dalej prowadzić ogień. a miała jedynie umoŜliwić przejście do działań zaczepnych w innym miejscu lub czasie. Wychodzono z załoŜenia.

Regulamin artylerii – walka. 19 Regulamin artylerii – walka zwracał takŜe uwagę na konieczność wydzielenia. Wszystkie pozycje naleŜało przygotować do obrony bezpośredniej.19 Podczas tych działań moŜe się jednak zdarzyć. Wymagano inicjatywy i samodzielności w podejmowaniu decyzji przez dowódców poszczególnych dywizjonów czy nawet baterii. a takŜe uniemoŜliwić umocnienie zajmowanych pozycji. a dopiero na końcu. W sytuacji. moŜliwe było zwalczanie artylerii nieprzyjaciela. nawet przy szczupłych siłach. gdy obrona miała charakter ruchowy (manewrowy). „lotnych” lub „wędrownych”.Z kolei Regulamin artylerii–walka. zwalczającej zaplecze nieprzyjaciela oraz jego artylerię. s. Co więcej. Ponadto zalecano wydzielenie pojedynczych baterii. które miały zadanie prowadzić ogień na cele niedostępne dla artylerii operującej ze stanowisk zwykłych. dzięki czemu moŜliwe było manewrowanie ogniem umoŜliwiające wspieranie zarówno sił przeznaczonych do obrony stałej. Podczas działań obronnych naleŜało dąŜyć do zróŜnicowanego rozmieszczenia artylerii. aby móc w odpowiednim momencie reagować. Oprócz wymienionych działań. ale w praktyce pozbawiano się moŜliwości koncentracji ognia całej artylerii. jak i grupy manewrowej. likwidujących włamanie. Dzięki temu zapewniano ściślejszą współpracę pomiędzy piechotą i artylerią. 86-87. NaleŜało takŜe zwalczać artylerię nieprzyjaciela. Następnie artyleria powinna wspierać kontrataki własnych odwodów. Natomiast w przypadku obrony ruchowej. 92. Zwalczanie artylerii nieprzyjaciela powinno się prowadzić podczas działań zapobiegawczych. 261-263. Tym niemniej. artyleria powinna równieŜ prowadzić ogień wzbraniający. Ŝe trudno będzie utrzymać łączność. nawet bez rozkazu powinni otworzyć ogień udzielając wsparcia własnej piechocie. aby móc w razie konieczności szybko zmienić pozycje. przywiązywał znacznie mniejszą wagę do zwalczania artylerii nieprzyjaciela. a nawet walki wręcz. przydzielenie artylerii poszczególnym zgrupowaniom piechoty. 94. Regulamin artylerii – walka. 18 W czasie walk defensywnych większość artylerii powinna zostać przeznaczona do bezpośredniego wsparcia oddziałów piechoty. całość artylerii powinna zostać skupiona w ramach artylerii ogólnego przeznaczenia. dopuszczano. w przypadku dysponowania odpowiednimi rezerwami. Jako cele priorytetowe uznawał piechotę i broń maszynowa nieprzyjaciela. ale tylko jeśli wymagała tego sytuacji. Zadanie to miało jeszcze większe znaczenie niŜ w przypadku działań ofensywnych. Dlatego dowódcy poszczególnych pododdziałów powinny być powiadomieni o zamierzeniach dowódcy całości artylerii. artylerii ogólnego przeznaczenia. natomiast podczas natarcia. tzw.leŜało ogniem artylerii odciąć go od posiłków. mających na celu zmylenie nieprzyjaciela. 18 88 . s. Część pododdziałów powinna znajdować się stosunkowo blisko pozycji głównych. Powinno się takŜe zbudować szereg stanowisk pozornych. s. priorytet stanowiło centralne dowodzenie artylerią. pojedyncze baterie zaś zajmować stanowiska umoŜliwiające prowadzenie ognia skośnego. odcinając atakującego nieprzyjaciela od posiłków i zaopatrzenia. działającej na skrzydła nieprzyjaciela. W momencie otrzymania informacji o sytuacji krytycznej. w dalszej kolejności centra dowodzenia oraz punkty obserwacyjne. zalecano przygotowanie dla kaŜdej baterii kilku stanowisk. Aby nie dawać nieprzyjacielowi czasu Tymczasowa instrukcja słuŜby polowej…. główny wysiłek powinien skupić się na atakującej piechocie.

przez które przechodził nieprzyjaciel. a zwłaszcza ograniczała czas potrzebny do otwarcia ognia. 15-16. tj. jej znaczenie na polu walki było niezwykle istotne. Dlatego zasygnalizowano jedynie najwaŜniejsze aspekty taktycznego wykorzystania artylerii podczas najbardziej typowych działań. Ponadto artyleria winna koncentrować ogień na miejscach przepraw. Podczas samego odwrotu. zabudowanym. węzłach komunikacyjnych. intensywny. Dzięki temu nie tylko wprowadzano w błąd nieprzyjaciela odnośnie własnych pozycji. NaleŜy jednak pamiętać. a następnie zmieniały pozycję.20 Podczas odwrotu ogień artylerii miał znaczenie wręcz decydujące. aby nie przerywać ognia. Wspierać piechotę naleŜało nawet w obliczu bezpośredniego zagrodzenia stanowisk przez nieprzyjaciela. Dzięki temu zmuszano nieprzyjaciela do częstego rozwijania sił. Ŝe od skuteczności ognia artylerii zazwyczaj zaleŜało powodzenie lub poraŜka. Dlatego wszystkie działania jednostek artylerii podporządkowano temu celowi. oraz innych punktach. baterie lotne prowadziły ogień krótki.na wykonanie odpowiedzi. pomimo iŜ spełniała funkcje pomocnicze. nawet kosztem utraty części sprzętu. Ŝe artyleria wspierała piechotę podczas wszelkich form walki. zwęŜeniach terenu. zaś jej zadania polegały na wspieraniu innych broni. Ograniczenie objętości niniejszej pracy nie pozwala na omówienie wszystkich aspektów dotyczących tej problematyki. cała artyleria powinna wspierać straŜ tylną. W tym wypadku decentralizacja pozwalała na osiągnięcie znacznie większych efektów ognia. s. takich m. s. która stanowiła podstawowy element ognia artyleryjskiego walczących oddziałów. natarcia i obrony. Skuteczny ogień pozwalał własnej piechocie na wycofanie się. Tym niemniej. Oddziały artylerii podporządkowane były dowódcy ariergardy. 89 . Instrukcja „Zasady uŜycia artylerii …”.21 Artyleria. 20 21 Ibidem. artyleria wykorzystywała wszystkie siły. spowalniając jego postępy. czy wreszcie w warunkach nocnych. nawet jeśli groziło to unicestwieniem. jak bój spotkaniowy. Wielokrotnie poszczególne regulaminy i instrukcje podkreślały. ale takŜe stwarzano pozory dysponowania znacznie liczniejszą artylerią. artyleria przesuwała się skokami. nie prowadziła samodzielnych działań. by osłonic własne oddziały. mógł złamać natarcie nieprzyjaciela lub uniemoŜliwić mu utrzymanie pozycji. ze względu na swa specyfikę. skutecznie prowadzony ostrzał. działania w terenie zalesionym. Uwagi te w duŜej mierze odnosiły się do artylerii organicznej. pozwalając własnym siłom głównym na uporządkowanie szeregów oraz na oderwanie się od pościgu. Podczas odwrotu. Podczas działań odwrotowych.in. W sprzyjających sytuacjach. 88.

90 .

Bowiem głównie od warunków poszczególnych traktatów zaleŜało czy nowy system zapewnieni pokój w Europie na długie lata. 1 2 P. która wzięła najcięŜszy cięŜar wojny i zatrzymała niemiecki pochód. czyli państwa. koalicji państw zwycięskich a więc Francji. Nastąpiło rozstrzygnięcie konfliktu. Musiały teraz przyjąć warunki państw Ententy. 231. jakie blok państw zwycięskich ustalił dla państw zwycięŜonych. Bułgaria i Turcja. który miał być gwarancją bezpieczeństwa i stałego pokoju. Głównym ich celem było ukaranie winnych powstania konfliktu światowego. uzyskania odszkodowań za straty poniesione w wojnie oraz ustalić zmiany terytorialne na swoją korzyść. w której wzięły udział niemal wszystkie państwa ówczesnego świata. po prawie 4 latach wojny w końcu nastąpił pokój. które przechyliły szalę zwycięstwa na stronę państw koalicji. w którym naprzeciw siebie stanęły największe mocarstwa decydujące dotychczas o sytuacji w Europie i narzucające swoją wolę słabszym państwom1. wtedy to bowiem doszło do podpisania kapitulacji przez Niemcy w Compiegne we Francji. za wybuch którego w skutek błędnej oceny stanowiska Wielkiej Brytanii. jej sojuszniczki Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych. Austro-Węgry. 35. Ŝe zwycięstwo jednego bloku państw. zmniejszając równocześnie obszar państw zwycięŜonych. Powszechnie za koniec wojny uznaje się datę 11 listopada 1918 roku. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie postanowień pokojowych. Pax Europea: dzieje systemów międzynarodowych w Europie: 1815-1914. Wandycz. s. Ibidem. a nie utrzymania trwałego ładu europejskiego jak zakładał. Właśnie taki układ sił w roku 1918 był skutkiem rozstrzygnięcia się światowego konfliktu. a klęska drugiego zmieni całkowicie pozycję walczących ze sobą stron. Jana Długosza w Częstochowie historia U źródeł „systemu wersalskiego” Po I wojnie światowej. Porządkiem w powojennej Europie zajęły się państwa zwycięskie.Oczywistym było. To właśnie te trzy zwycięskie mocarstwa miały ukarać agresorów i stworzyć nowy układ sił w Europie.ADRIAN KOSOWSKI Akademia im. . rosyjskiej mobilizacji i wykorzystania nastrojów w Wiedniu obciąŜone zostały Niemcy2. Poprzez dokładną analizę stworzonego systemu europejskiego będzie moŜliwe przedstawienie głównych przyczyn kruchości systemu wersalskiego. które konflikt ten rozpoczęły. Klęskę w wojnie poniosły państwa centralne: Niemcy. który doprowadził do wybuchu drugiego konfliktu na skalę światową. s.

Ŝe od czasu Kongresu Wiedeńskiego nie było tak wielkiej konferencji międzynarodowej6. Spotkało się to z krytyką premiera Anglii Lloyda Georga4. Oczywistym było. Stał się obszernym karawanserajem.. 5 A. ale równieŜ narodów które w wyniku wojny odzyskały niepodległość5. Bartnicki. Francja proponowała ParyŜ. Na wszystkich dotychczasowych rokowaniach pokojowych. wybrano ParyŜ. op. Zresztą Kongres Wiedeński dotyczył tylko problemów europejskich . 7 Ibidem.D. który początkował popierał Anglików. Oto jak opisuje atmosferę tego miasta w dniach Konferencji uczestniczący w niej znakomity publicysta angielski E. s. ParyŜ na ten czas stał się centrum polityki światowej. Ŝe delegacja francuska w stolicy swego kraju będzie miała większą moŜliwość przeforsowania własnych poglądów. Wszystkie kraje uczestniczące w Konferencji podzielono na grupy. ale raczej o fakt. w których omawiane były sprawy bezpośrednio je dotyczące. 6 Ibidem. ludzi którzy przyszli przyglądać się i czekać na tajemnicze jutro”. które ustalały porządek po okresie wojen przystępowały zarówno państwa zwycięskie jak i przegrane. Następną grupę stanowiły państwa posiadające interesy o charakterze lokalnym. Prawda o Traktacie Wersalskim.cit. Jednak tym razem miało być inaczej. Ŝe główna walka o jak najmocniejsze pozycje w nowym układzie sił międzynarodowych rozegra się na Konferencji Pokojowej. Były to: Stany Zjednoczone. Do Francji pod koniec 1918 roku zaczęli przybywać delegaci 27 państw znajdujących się w stanie wojny z Niemcami. Bartnicki. premier brytyjski stwierdził : „ParyŜ został więc obrany na miejsce Konferencji. Kiedy sprawę przesądzono. Lloyd George’owi nie chodziło wyłącznie o „spokój i obiektywizm” obrad. argumentując. I. Dlatego zamiast kongresu międzynarodowego postanowiono zwołać konferencję pokojową. ciekawych okazów ras. Stąd wielkie mocarstwa naleŜały do grupy państw posiadających interesy o charakterze ogólnym. biorąc pod uwagę wkład w wojnę. 34-35. Konferencja obecna miała rozwaŜać sprawy o wiele szersze. 35. Wielka Brytania. Państwa neutralne miały prawo zgłaszania postulatów tylko w formie pisemnej7. plemion i języków czterech kontynentów. Do obrad nie została jeszcze dopuszczona Rosja. Lloyd. gdyŜ państwa sprzymierzone wspomagały ugrupowania kontrrewolucyjne na jej terenie. Dzięki zmianie stanowiska prezydenta Wilsona. G. J Dillon: „ParyŜ w dni konferencji przestał być stolicą Francji. którzy nie podzielali skrajnej francuskiej koncepcji pokoju”.35. Włochy i Japonia. Pierwsze róŜnice zdań pojawiły się przy kwestii wyboru miejsca Konferencji. 37 4 3 92 . Nie przypadkowo prasa z 1919 roku porównywała te dwa wydarzenia. Na konferencji miało zabraknąć państw. A. s. iŜ poniosła najwięcej ofiar w czasie wojny. W czasie ustaleń odnośnie konferencji zaczęły się ujawniać tłumione przez cztery lata wojny sprzeczności angielsko-francuskie3. z kolei Anglicy optowali przy Genewie. Jak łatwo zauwaŜyć. miało to skutki bardzo nie przyjemne z punktu widzenia tych wszystkich. s.Jednak jedność tych dwóch państw powstała w czasie wojny zaczęła szybko pękać. Tutaj miały zapaść decyzje dotyczące nie tylko państw centralnych. t. Zgodnie podkreślano. dlatego miały brać udział w posiedzeniach. Narodziny „systemu wersalsko – waszyngtońskiego”. Jednak Konferencja Paryska zakrojona była na o wiele szerszą skalę. s. s. które poniosły klęskę. pełnym nieznanych widoków Ŝycia i zamętu. 56. Francja. Traktat Wersalski.

nie mogąc znieść myśli o nie pomszczonej klęsce w czasie wojny francusko-pruskiej w latach 1870-1871 i oderwanych wówczas przez Niemcy prowincjach. Kończąc swe wystąpienie. s.cit. domagając się ukarania agresora i zabezpieczenia przed agresją w przyszłości8. miało to być ukoronowaniem jego marzeń o potędze Francji. Głównymi postulatami w jej polityce zagranicznej było zniszczenie floty niemieckiej. ZaŜądało ono wówczas grabieŜy dwóch francuskich prowincji. Wybór ten był sukcesem Francji i pokazywał. Szumilewicz. 56.. Z racji tego uwaŜał. aby juŜ nigdy nie mogły odbudować swojej dawnej potęgi.Konferencję otworzył w dniu 18 stycznia 1919 roku prezydent Republiki Francuskiej Raymond Poincare. Poincare.. op.cit. cesarstwo niemieckie. Łączyło się to z całkowitym pozbawieniem moŜliwości odrodzenia się Niemiec. 9 J. W swoim przemówieniu zaatakował ostro Niemcy. które mają naprawić nieszczęścia. która by mogła przejąć rolę hegemona w Europie10. i politycznym. op. s. Wszystkie te cele zostały osiągnięte w momencie klęski Niemiec w wojnie. Musimy pozostać złączeni. Poczęte w niesprawiedliwości. natomiast w obecnej sytuacji w myśl zasady „równowagi sił” nie chciała dopuścić do zbyt duŜego wzmocnienia się pozycji Francji. stąd dąŜenia ekspansywne tego państwa. s. pozbycie się konkurencji handlowej tego państwa na rynkach światowych oraz przejęcie najwaŜniejszych koloni niemieckich. W tym dniu podczas obrad wybrano przewodniczącego Konferencji. które reprezentował premier francuski. Clemenceau. Dziękując za wybór Clemenceau rzekł: „Chcemy uniknąć powtórzenia się katastrofy. Nie było to po myśli Lloyda George’a. 10 A. 11 J. dnia 18 stycznia zostało proklamowane w Pałacu Wersalskim przez niemiecką armię inwazyjną. Clemenceau niecierpliwie wyczekiwał końca wojny. mające zadecydować o sile tego państwa i miejscu w Europie miały dopiero zapaść. Ŝe wszystkie koszty odbudowy zniszczonej przez wojnę Francji miały ponieść Niemcy. NajwaŜniejsze kwestie polityczne. został nim Georges Clemenceau9. Blaski i nędze zwycięstwa. zakończyło swe istnienie w hańbie. s. 8 93 . Clemenceau twierdził. Poincare powiedział: „… przed 48 laty. Bartnicki. 42. W waszych rękach Panowie spoczywa przyszłość świata”. Jak większość Francuzów. 23. i wzmocnienia własnej pozycji w kierunku militarnym. Był zwolennikiem narzucenia Niemcom jak najcięŜszych warunków pokojowych. która świat pogrąŜyła we krwi. aby wspólnota narodów była zdolna do Ŝycia”. Zupełnie odwrotnie sytuacja miała się do Francji. Cała Francja pamiętała zresztą dobrze haniebną klęskę w roku 1871 w wojnie z Prusami i narzucone twarde warunki pokojowe11.Alzacji i Lotaryngii. aniŜeli to. Clemenceau. Wszystkie swoje najwaŜniejsze cele Anglia osiągnęła jeszcze przed konferencją. Zebrały się tu tylko te państwa. mieściło w sobie zarodek śmierci. iŜ państwa sojusznicze doceniają jej największy wkład w zwycięstwo nad Niemcami.67. Ŝe w Niemczech Ŝyje o 20 milionów ludzi za duŜo. ekonomicznym. Teraz właśnie I. Premier Francji miał jasno sprecyzowana koncepcję co do warunków Konferencji. Powinny zostać ukarane tak cięŜkimi sankcjami. prezentującego odmienne stanowisko na sprawę pokoju. które ono zrodziło i przeszkodzić mu w rozpętaniu nowych. Zrodzone z krzywdy. Dla zabezpieczenia potęgi i bezpieczeństwa Francji pragnął raz na zawsze zahamować moŜliwości ekspansji niemieckiej.

Miała się ona składać z premierów i ministrów spraw zagranicznych kaŜdego mocarstwa. Następnego dnia Lloyd George pojawił się wściekły na Sali obrad wołając: „Jest tu ktoś między nami. posiedzenia jej były tajne a głównym jej zadaniem było przygotowywanie uchwał. KaŜdy przywódca rządu miał u swego boku zorganizowany sekretariat. W obecnej sytuacji to Francja była zwycięzcom. którzy uczestniczyli w obradach dotyczących wyłącznie interesów tego państwa. Ŝe jeŜeli podobna rzecz się powtórzy. tak Ŝe decyzje naleŜały do Rady Pięciu12. NajwaŜniejszą rolę na konferencji w teorii miał odgrywać prezydent Stanów Zjednoczonych Wilson. sprawą granic. „Czterdzieści siedem lat czekałem na tę chwilę” – powiedział. Najwięcej delegatów miała Wielka Brytania Jednak głosy te nie miały Ŝadnego znaczenia.cit. 12 A Bartnicki. s. Japonia wydelegowała na konferencję jedynie delegatów nie przedstawicieli rządu. obawiali się przeniknięcia rewolucji na zachód Europy. oraz premierzy Wielkiej Brytanii i Francji Lloyd George i Clemenceau. 94 . Mimo całkowicie przeciwstawnych poglądów na tworzenie nowego ładu politycznego premierzy Anglii i Francji zgadzali się co do zagroŜenia jakie stanowiła Rosja bolszewicka. do którego wchodzili dyplomaci. z kolei Clemenceau myślał o zbudowaniu kordonu sanitarnego złoŜonego z Polski. W zasadzie wszystkie najwaŜniejsze decyzje podejmowała wielka trójka: prezydent Wilson. Dla lepszej organizacji pracy nad traktatem pokojowym. Lloyd George chciał jako za-pory uŜyć Niemiec. op. Zdenerwowany zapewnił.. które późno przystąpiły do wojny i nie miały tak duŜego wpływu na jej zakończenie jak pozostałe państwa. Rada Dziesięciu. witany entuktóra jego zdaniem powinna była zgnieść całkowicie przeciwnika pod względem militarnym. kiedy doszła do niego wieść o zawarciu rozejmu. kto nie wypełnia swoich zobowiązań”. odgrywał rolę statysty w obradach. Czechosłowacji i Rumunii. w przypadku Stanów Zjednoczonych był to prezydent.przyszedł rewanŜ i moŜliwość rehabilitacji za poniesioną poraŜkę. tłumacze oraz wszelkiego rodzaju specjaliści. Łącznie było 68 oficjalnych delegatów z 27 państw. Pewnego razu prasa paryska podała niektóre szczegóły obrad dotyczące stanowiska premiera brytyjskiego. z dominami brytyjskimi 32 państwa. Najsłabszą pozycję w Radzie NajwyŜszej miały Włochy. Jednak rozwiązanie tego problemu widzieli juŜ w inny sposób. ale w gronie Wielkiej Trójki. a w rzeczywistości by mieć wyłączność decydowania o najwaŜniejszych sprawach wielkie mocarstwa utworzyły Radę NajwyŜszą. i miała wyrównać rachunki. Po tym Incydencie „Radę Dziesięciu” przekształcono w „Radę Pięciu” złoŜonych z przewodniczących delegacji wielkich mocarstw. zaŜąda przeniesienia Konferencji do kraju neutralnego. Z kolei premier Włoch Orlando z racji słabej pozycji reprezentowanego przez siebie państwa. głowa potęŜnego państwa i apostoł pokoju.47-48. Wnioski przedstawiały Radzie powołane do tego specjalne komisje zajmujące się określonymi problemami np. RównieŜ kaŜdy kraj biorący udział w Konferencji miał określoną liczbę delegatów. W ten sposób była to tzw. gdyŜ decyzje nie miały zapadać na Zgromadzeniu plenarnym. Z inicjatywy Lloyda George’a z Rady wykluczono ministrów spraw zagranicznych.

Głównym zadaniem członków konferencji miało być ustalenie warunków na jakich zamierzano zawrzeć pokój z Niemcami i ich byłymi sojusznikami. Królestwo SHS i Rumunia w traktacie z Węgrami. V. 25. której przewodniczył sam Wilson. Jednak pomysł włączenia statutu Ligi jako integralnej części do kaŜdego traktatu pokojowego wywołała zastrzeŜenia wśród członków Wielkiej Piątki. Powołano komisję mającą opracować statut Ligi. których suma miała być kontrybucją jaka miała być nałoŜona na wrogie państwa. o której mówił jego ostatni czternasty punkt orędzia: zrzeszenia państw do współpracy pokojowej i pokojowego rozstrzygania konfliktów. 95 . red. a Grecja w traktatach z Bułgarią i Turcją. głównie Niemcy. . 14 T. w przypadku traktatów z pozostałymi państwami zwycięŜonymi mogli pewien wpływ wywierać przedstawiciele mniejszych państw jak Czechosłowacja. Państwa zwycięskiego bloku juŜ pod koniec wojny rozpoczęły obliczanie strat wojennych. Największy nacisk połoŜono na przygotowanie traktatu z Niemcami. [w:] Traktat Wersalski z perspektywy 70 lat. W tej sytuacji obydwa państwa poczuły się zagroŜone. występujących w sposób solidarny przeciwko burzycielowi pokoju. Czajkowski. Ostatecznie juŜ za aprobatą Francji i Anglii statut został przyjęty na plenarnej sesji Konferencji Paryskiej 28 kwietnia 1919 roku. s. s. JuŜ na początku konferencji 25 stycznia 1919 roku przekonał współtowarzyszy do powstania organizacji. którzy zostali dotknięci agresją niemiecką na ojczystym obszarze 13 J. Jednak większa biegłość w sprawach europejskich obu premierów dawała im przewagę nad prezydentem Wilsonem w sprawach dotyczących starego kontynentu. Thomas Woodrow Wilson na konferencji pokojowej w ParyŜu. Z kolei Francuzi. domagali się aby reparacje zostały określone w granicach moŜliwości ich wypłacania przez państwa centralne. Anglicy wiedząc. a nie rzeczywistych kosztów jakie ponieśli alianci14. Ŝe ogólna suma odszkodowań będzie sięgać ogromnych rozmiarów. Odszkodowania niemieckie na tle traktatu wersalskiego. Sprzeciwiały się temu głównie Francja i Anglia. wyniszczającą wojnę pozycyjną na korzyść mocarstw zachodnich Francji i Wielkiej Brytanii. Jednym z najwaŜniejszych punktów dotyczących traktatu pokojowego w Niemczech była kwestia odszkodowań. Szwaykowski.zjastycznie po swoim przybyciu do Europy13. Głównym jego celem było utworzenie organizacji. Jego pozycja była mocna. Państwa te jeszcze w latach wojny w drodze tajnych porozumień dokonały między sobą podziału terytoriów mających znajdować się w sferze wpływów obydwu mocarstw. poniewaŜ to przystąpienie i wsparcie Stanów Zjednoczonych doprowadziło do końca długą. Pojawiły się kwestie sporne co do terytoriów odebranych państwom zwycięŜonym jak włoskojugosłowiański odnośnie traktatu z Austrią i Węgrami jak i polsko-czechosłowacki o Śląsk Cieszyński. Miała nosić nazwę Ligi lub Stowarzyszenia Narodów.Sobczak i P. Kiwerska. 117.

którego Niemcy nigdy nie spłaciły mimo zaniŜonej kwoty odszkodowań. Natomiast państwo niemieckie wykorzystało kwestię reparacji do uzyskania w latach dwudziestych poŜyczek mających pomóc w spłacie reparacji po-przez rozwój gospodarczy kraju. dotarcie następnie do wybrzeŜy Morza Północnego i zagroŜenie Anglii. Ponadto domagali się utworzenia autonomicznego państewka na lewym brzegu Renu podporządkowanego Francji oraz Zagłębia Saary. Niemcy powinny być pozbawione moŜności zakładania wszelkiego rodzaju baz i skupiania sił na lewym brzegu rzeki. tak aby historia z pierwszej wojny światowej nigdy więcej się nie powtórzyła15. s. Prosiliście nas o pokój. aniŜeli reparacje okazała się sprawa niemieckich granic. jakiej dokonali w roku 1914. s. Swoją decyzję argumentowali twierdzeniem. Po przemówieniu wygłoszo- A.cit. Miała to być gwarancja realizacji postanowień traktatu pokojowego przez Niemcy. okrąŜenie naturalnych linii obronnych Francji.państwa i w wyniku jego obrony ich kraj został dotknięty ogromnymi zniszczeniami materialnymi jak i stratami ludzkimi domagali się moŜliwie jak największej sumy odszkodowań. op. Ostatecznie znaleziono kompromis na mocy którego Francja otrzymywała zasoby węglowe Zagłębia Saary. Przedstawiamy więc księgę pokoju” – powiedział George Cle- 15 96 . Francuzi Ŝądali granicy na Renie. Miało to w jego mniemaniu zabezpieczyć francuską granicę przed moŜliwością jej okrąŜenia. na których większość etniczną stanowi społeczeństwo tej narodowości. 7 maja hrabia otrzymał tekst traktatu16. Ŝe nie moŜna odrywać od Niemiec obszarów. Dzięki temu kredyty pienięŜne pozwoliły powojennym Niemcom na szybki rozwój ekonomiczny. twierdził : „Ren powinien być odtąd zachodnią granicą militarną Niemiec. innymi słowy – powinny utracić władzę polityczną nad tym terytorium . in. Pięcioosobowa delegacja z ministrem spraw zagranicznych hrabią Ulrichem Brockdorff – Rantzau przybyła na miejsce 29 kwietnia. zajecie północnych prowincji francuskich i przedarcie się do rejonu ParyŜa”. W kwietniu 1919 roku wszystkie sporne zagadnienia dotyczące traktatu z Niemcami zostały ustalone. 16 J. „Czas surowego obrachunku nadszedł.cit. które miało być zarządzane przez 15 lat przez Komisję Ligi Narodów. 99. Zgodziliśmy się przekazać wam jego warunki. Bartnicki. to uniemoŜliwi szybką inwazję Belgi i Luksemburga. 95. Jeszcze trudniejsza. Clemenceau. Nie mogąc dojść do porozumienia decyzją „ Wielkiej Czwórki” powołano „Komisję odszkodowań” mającą ustalić kwotę długu oraz sposób jego spłaty. jednym z jej zwolenników był marszałek Foch. Mimo przyjętych ustaleń w sprawie wysokości oraz sposobie podziału odszkodowań postanowienia dotyczące reparacji pozostały jedynie pustym Ŝyczeniem państw Ententy. W specjalnym memoriale przedstawionym delegatom na Konferencję w dniu 10 stycznia 1919 roku Foch m. op. Sprzeciw wobec tych postulatów podniósł zarówno Lloyd George jak równieŜ Wilson.. Renu i Mozy. Dlatego Clemenceau 18 kwietnia zaprosił delegację niemiecką na Konferencję Paryską.. W czasie londyńskiej konferencji w dniach 29 kwietnia – 5 maja 1921 roku komisja ustaliła ostateczną sumę odszkodowań na 132 miliardy marek w złocie. w tym demilitaryzacja prowincji nadreńskich. Kolejnym kompromisem była decyzja o okupacji lewego brzegu Renu.

natomiast jakiekolwiek zmiany były by zdecydowanie na niekorzyść Francji. 17 A. w tym najwaŜniejszą sprawę dotyczącą Śląska18. a konkretntnie sprawę przyznania Polsce spornego terytorium na Śląsku. „RozłoŜywszy przed sobą rękopis – jak odnotowuje w swoim pamiętniku jeden z naocznych świadków tego wydarzenia – zaczął go odczytywać strona po stronie. Było to z pewnością spowodowane przekonaniem. Bartnicki. s. którzy zostali zniewaŜeni przez państwo przegrane i mające przyjąć ustalone przez nich warunki. Takie postępowanie przedstawicieli niemieckich zdecydowanie rozgniewało członków Ententy. Brockdorff–Rantzau przekazał odpowiedź Niemiec. Ŝe – jak czytamy dalej we wspomnianym pamiętniku – „obecni przyjęli to jako obrazę zgromadzenia. nie ruszając się z miejsca17. Dla delegacji niemieckiej nie było to zbyt korzystne posunięcie. Clemenceau bowiem podczas swojego przemówienia przyjął pozycję stojącą.nym przez przewodniczącego Konferencji Paryskiej przyszedł czas na odpowiedź niemieckiego ministra spraw zagranicznych. Niemcy podwaŜali praktycznie wszystkie punkty traktatu. Clemenceau opowiadał się za podaniem warunków traktatu opinii publicznej. Lloyd George i Polska 1919 – 1920. Delegacja dostała 5 dni na odpowiedź w przeciwnym razie zagroŜono wznowieniem działań zbrojnych. Woodrow Wilson nie opowiedział się po Ŝadnej ze stron i kiedy jeszcze trwały spory czy opublikować streszczenie czy cały traktat. ostateczny tekst traktatu pokojowego. Będący od początku przeciwnikami traktatu zarówno minister spraw zagranicznych Brockdorff–Rantzau jak menceau. a zwłaszcza sędziwego przewodniczącego. s. donośnym i aroganckim tonem”. Stąd zgoła odmienną postawę przyjął Lloyd George. siedząc – ostrym. Clemenceau nie godził się na Ŝadne zmiany w stosunku do przekazanego projektu traktu. 97 . Jednak niewielkie zmiany zostały dokonane pod wpływem Lloyda George’a popierającego roszczenia niemieckie. natomiast Brockdorff–Rantzau wygłosił swoją odpowiedź na siedząco. otwierając w dniu 7 maja 1919 roku spotkanie z delegacją niemiecką w pałacu Trianon w Wersalu pod ParyŜem. wraŜenie było fatalne i na twarzach przedstawicieli Ententy pojawiła się wyraźnie wroga zaciętość”. 18 N. 16 czerwca 1919 roku Niemcy otrzymały juŜ z małymi zmianami. Davies. Ŝe gdy postanowienia będą juŜ znane ogółowi to nie łatwo będzie je zmienić. 47. Przemówienie niemieckiego ministra podwaŜało winę Niemiec za wojnę. na obrady dostarczono kopie traktatów drukowane w Belgii za dwa franki. w większości ustaleń doprowadził do przyjęcia swoich propozycji.. 99. W tym momencie delegacja niemiecka pokazała swój stosunek nawet nie do samego jeszcze traktatu ale do państw. 29 maja 1919 r. op. które go stworzyły. Premier Francji mimo kilku kompromisów. dotknęło bowiem wszystkich zebranych. Nic dziwnego.cit. Chcąc nie dopuścić do zbyt wielkiego rozszerzenia francuskich wpływów politycznych w Europie przez cały okres obrad Konferencji premier brytyjski starał się do tego wykorzystać niemieckie granice. 23 kwietnia zanim traktat trafił do rąk Niemców doszło do podziału zdań w kwestii czy traktat moŜe trafić do publikacji.

s.cit. 36 Terytoria odstąpione Niemcom na podstawie Preliminarzy Pokoju. Traktat pokoju z Niemcami składał się z 440 artykułów i jednego protokołu z dodatkowymi uzupełnieniami. Rozdział III. drugi nie francuz zamieszkujący Zagłębie Sarry. 25-27. Po klęsce w wojnie z Prusami w tej samej Sali Zwierciadlanej 18 stycznia 1871 roku proklamowano cesarstwo niemieckie. NajwaŜniejsze warunki były określone w częściach : II – XIV. s. przywraca się pod zwierzchnictwo francuskie od dnia zawieszenia broni z 11 listopada r. O ustąpieniu własności górniczej i o jej eksploatacji. punkt 3⁰ Z Francją. s. Dział IV Zagłębie Sarry. Wartość jaką miał przynosić węgiel Francji miała być obliczana przez Komisję odszkodowań i miała być doliczana do wartości spłat Niemiec w ramach odszkodowań23. o przyjęciu której zadecydowały głosy socjaldemokracji i partii Centrum. podpisanego w Wersalu 26 lutego r. artykuł 23. 98 . 1918. s. Odszkodowania. 21 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Niemcami podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. oraz Część III Przepisy Polityczne Europejskie. Bartnicki. artykuły 45-50. s. Do Francji powracał obszar Alzacji i Lotaryngii w granicach z przed 1871 roku. . Uchwała Zgromadzenia Narodowego. zaś pozostali 3 z państw wyjąwszy Francję i Niemcy. s. wraz ze wszystkimi mostami na Renie21. 34 Dotyczący plebiscytu – prawo głosu mają wszyscy mieszkańcy bez róŜnicy płci w chwili głosowania posiadający 20 lat i zamieszkują terytorium w dniu podpisania Traktatu. s. Teraz po zakończeniu wojny światowej role się odwróciły i to państwo niemieckie przyjmowało twarde warunki pokoju w miejscu. 18. Rozdział II. 23 Ibidem. . W ramach rekompensaty za zniszczenia kopalni na francuskim terenie otrzymywała ona na 15 lat Zagłębie Saary pod zarządem Komisji reprezentującej Ligę Narodów. s. Traktat między głównemi mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polską podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Rząd terytorium Zagłębia Sarry będzie powierzony Komisji reprezentującej Związek Narodów. Dział V Alzacja i Lotaryngia artykuł 51. Aneks: Rozdział I. artykuł 27. Część VIII. jeden francuz.105. Wyrazem protestu stało się zatopienie przez własne załogi na rozkaz dowództwa niemieckich okrętów wojennych. Część III Przepisy Polityczne Europejskie. doprowadziła do wściekłości niemieckie koła wojskowe. op. Po tym czasie o dalszej przynaleŜności tego obszaru zadecydować mieli mieszkańcy22. 30-31. które Clemenceau wybrał celowo aby raz na zawsze wykreślić z pamięci narodu francuskiego wspomnienie poniesionej poraŜki. s. 22 Ibidem. Protokuł podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Podzielony był na XV części.. Ze strony niemieckiej podpisy złoŜyli minister spraw zagranicznych Herman Müller i minister sprawiedliwości dr Johannes Bell. i traktatu frankfurckiego z 10 maja r. Warszawa 1919. Część II Granice Niemiec. Komisja składać się będzie z 5 członków. 106.i premier Scheidemann podali się do dymisji19. 20 Ibidem. Nowym premierem rządu niemieckiego został Gustaw Bauer a ministrem spraw zagranicznych Hermann Müller. 19 A. Zgromadzenie Narodowe 23 czerwca 1919 roku przyjęło uchwałę o przyjęciu warunków traktatu20. Wobec oczywistej klęski jakiejkolwiek próby oporu rząd opowiedział się za przyjęciem traktatu. które miały być przekazane Anglii i znajdowały się w porcie Scapa Flow. Część I z 26 artykułami składała się na Pakt Ligi Narodów. 28. gdzie 48 lat wcześniej państwo francuskie doznało jednej z największych klęsk w całej swojej historii. 1871. Podpisanie traktatu nastąpiło 28 czerwca 1919 roku w Sali Zwierciadlanej pałacu w Wersalu. 27.1871.

8 oraz Część III. Część II. w rezultacie którego do ojczyzny powrócił niewielki obszar tych ziem29. Kłajpeda w polityce europejskiej. s. artykuł 27. Dział XI. 45. 59. Części III : artykułu 94. Belgia. Na rzecz Czechosłowacji Ibidem. oznaczoną w artykule 28 Części II (Granice Niemiec) a linią stanowiącą granicę zachodnią i północną obwodu olsztyńskiego aŜ do jej zetknięcia z granicą powiatu Oleckiego i Węgoborskiego. artykuł 27.. Część II. s. Dział III Brzeg lewy Renu. s.. 24. 53. Granice Niemiec. 27 Ibidem. s. W jego rezultacie Polsce przypadła w roku 1922 mniejsza część obszaru. a takŜe Część III Przepisy Polityczne Europejskie. s. artykuły 109 i 110. 57 mówiący. określający granicę obszaru Wolnego Miasta. Granice Niemiec.Francja uzyskała równieŜ zgodę na okupację lewego brzegu Renu przez 15 lat. Przepisy Polityczne Europejskie. Obszar zaniemeński z portem Kłajpedą znajdujący się na terytorium Prus Wschodnich. o przewadze ludności litewskiej został oddany pod zarząd państw sprzymierzonych30. które Dania utraciła po przegranej wojnie z Prusami i Austrią w 1864 r. 18. Część III. O losie okręgu Eupen i Malmedy. Część II Granice Niemiec. Część III Przepisy Polityczne Europejskie. Ŝe Komisja składać ma się z 3 członków. 31 S. 20-21. jeden członek przez Niemcy i jeden przez Polskę. a takŜe reprezentować interesy miasta za granicą28. artykuł 102 s. artykuł 42-43. Część III. Dział VII. Szlezwig. artykuł 28. Po zajęciu tego terenu w roku 1923 przez Litwę. 48 28 Ibidem. s. zadecydował plebiscyt. aŜ do zetknięcia z dawną granicą Prus Wschodnich. 1819 jak równieŜ : Część III. punkt 6˚ Z Czechosłowacją i punkt 7˚ z Polską str. który został włączony do polskiego obszaru celnego. artykuł 100 s. 20-21 Granica Prus Wschodnich znaczy się jak następuje z zastrzeŜeniem postanowień Działu IX. 56-57. artykuł 101. 25 24 99 . s. 29 Ibidem. Polska mogła jedynie korzystać z portu gdańskiego. artykuł 81. Ponadto Niemcy zostały zmuszone do uznania niepodległości Polski i Czechosłowacji. artykuł 27. Dział X Kłajpeda. 22-24. Polska otrzymała skrawek Pomorza z dostępem do morza Bałtyckiego. Kwestię Górnego Śląska miał rozwiązać plebiscyt27. Prusy Wschodnie. s. jednak najbardziej uprzemysłowionego. Z kolei na niekorzyść Polski wypadł plebiscyt na Warmii i Mazurach w roku 1920. Przepisy Polityczne Europejskie. Ibidem.. 26 Ibidem. decyzją Ligi Narodów obszar ten został włączony do Litwy. s. artykuły 31-34. Granice Niemiec. Część II. i Dział VIII. Część II. 57. artykuł 99. s. Dział I. Poza tym zabroniono Niemcom na utrzymywanie lub budowę fortyfikacji zarówno na lewym jak i na prawym brzegu na zachód od linii wytkniętej na 50 kilometrów od strony wschodniej tej rzeki24. Granice Niemiec. Komisarz Naczelny jako przewodniczący mianowany będzie przez Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone. od tego miejsca granica północna powiatu Oleckiego. Plebiscyt zadecydował równieŜ o przynaleŜności ziem. do którego prawo rościła sobie Belgia. Przepisy Polityczne Europejskie. s. 30 Ibidem. punkt 8˚ Z Danią s. Polska artykuł 87 i 88. Plebiscyt na obszarze objętym południową granicą Prus Wschodnich. z warunkiem przyznania mu szerokiej autonomii31. Wolne Miasto Gdańsk. Przepisy Polityczne Europejskie. a Gdańsk został ogłoszony Wolnym Miastem pod protektoratem Ligi Narodów. Mieszkańcy Szlezwiku–Holsztynu zadecydowali w roku 1919 o przyłączeniu większości tych ziem do Danii26. Mikulicz. 56. s. Główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone zobowiązują się utworzyć z miasta Gdańska w raz z terytorium oznaczonym w artykule 100 Wolne Miasto Gdańsk. punkt 1˚ Granice z Belgią. Dział XII. na mocy którego obszar ten włączono do tego właśnie państwa25. Będzie ono oddane pod ochronę Związku Narodów. artykuł 28. 76.

Część IV. Kraik Hulczyński z mieszkańcami posługującymi się językiem zwanym narzeczem laskim32. 62-63. marynarki i lotnictwa. artykuł 116. s. która miała składać się wyłącznie z ochotników nie mogła przekraczać 100 tys. artykuł 27. s. s. Wyspy na Pacyfiku wraz z okręgiem Kioa – czou i wpływami na półwyspie Szantung przypadły Japonii. Kolonie Niemieckie. artykuł 119. s. artykuł 27. Dlatego zlikwidowano sztab generalny. do którego został włączony w roku 184233. Dział XIV. punkt 2˚ Z Luksemburgiem. zakazano importu broni z zagranicy. tzw. 18.. Dział I. Były to siły mające jedynie utrzymać porządek wewnętrzny w państwie. Przepisy Polityczne Europejskie. Francja i Wielka Brytania podzieliły się terytorium Togo i Kamerunu. Wiązało się to z anulowaniem wszystkich umów zawartych przed wojną i dających państwu niemieckiemu wpływy w Liberii. Umiędzynarodowione zostały rzeki: Łaba. s. Granice Niemiec. 35 Ibidem. artykuł 331. Nowej Zelandii przypadły wyspy Samoa. punkt 6˚ Z Czechosłowacją. Armia. Do tego Niemcy miały zrzec się swoich podmorskich kabli telegraficznych i zlikwidować umocnienia na wyspie Helgoland. Część III. Część XII. Australia dostała część Nowej Gwinei. Do stosunków z państwem rosyjskim odwoływały się dwa artykuły. 36 Ibidem. Granice Niemiec. Chinach oraz Syjamie i zaakceptowaniu panowania Francji nad Marokiem i Anglii nad Egiptem35. 18. Ponadto Niemcy musiały zrzec się wszystkich swoich kolonii. Odry. Odra. które by Mocarstwa zawarły z Państwami powstałymi czy mającymi powstać na terenie dawniejszego cesarstwa rosyjskiego w jego granicach z dnia 1 sierpnia 1914 r. 122. Porty. Niemna ( Russstrom – Memel – Niemien) i Dunaju Postanowienia Ogólne. oraz uznania granic tych państw. 63 Niemcy miały uznać wszelkie traktaty. Wszystkie fortyfikacje nad granicami Niemiec miały zostać zlikwidowane. która przypadła Belgii i Kiongo podlegającego Portugalii. Bardzo waŜna była równieŜ kwestia dotycząca postanowień wojskowych zawartych w części V: Przepisy dotyczące wojska. Poza tym Wielka Brytania przejmowała niemiecką Afrykę Wschodnią z wyjątkiem części Ruanda – Urundi. Ostateczny podział kolonii został określony na zebraniu szefów delegacji wielkich mocarstw 7 lipca 1919 roku. Dunaj i Kanał Kiloński34. Niemen. Przepisy dotyczące Kanału Kilońskiego.121. a takŜe artykuł 117. Ibidem. Rosja i Państwa Rosyjskie. s. Łącznie państwa zwycięŜone otrzymały obszar o powierzchni 2 930 000 km² z 17 milionami ludności. 63. Przepisy dotyczące Łaby. Maroku. Część II. Ograniczono flotę wojenną do określonej liczby: 6 pancerniTraktat pokoju między…. Ŝołnierzy z kadrą oficerską maksymalnie do 4 tys. Natomiast Luksemburg został wydzielony z obszaru celnego Niemiec. Drogi Wodne i Drogi śelazne. Dział VI. artykuł 380. Egipcie. Głównymi punktami w tej części było zniesienie powszechnej słuŜby wojskowej. które zobowiązywały Niemcy do uznania niepodległości terytoriów naleŜących do byłego cesarstwa rosyjskiego do dnia 1 sierpnia 1914 roku. s. Prawa I Interesy Niemiec Poza Niemcami.Niemcy utraciły niewielki odcinek na Górnym Śląsku. Afryka Południowo Zachodnia została włączona do Związku Południowej Afryki. Ibidem. Anulowania traktatów brzesko – litewskich oraz uznania prawa Rosji do odszkodowań wynikających z agresji niemieckiej36. 33 34 32 100 . Dział II. śegluga. Część II. Rozdział III.

. a tutaj na pierwsze miejsce wysuwała się Austria. Drugim waŜnym punktem konferencji po podpisaniu Traktatu Wersalskiego wielkich mocarstw było zawarcie traktatów z sojusznikami Niemiec. a traktat miał być jedynie ich potwierdzeniem. Delegacja austriacka na czele z kanclerzem Karolem Rennerem przybyła do ParyŜa 14 maja 1919 roku. 2 czerwca delegacja austriacka otrzymała warunki pokoju. Galicja przeszła w posiadanie polskie a Rumunia otrzymała Bukowinę. Rząd niemiecki miał okazać pomoc w tej sprawie m. państwo to miało juŜ ustalone granice. Powstało wówczas Królestwo Serbów – Chorwatów – Słoweńców. Aby warunki te były przez państwo niemieckie przestrzegane powołano trzy międzynarodowe komisje kontroli. Ponadto na rzecz państw zwycięskich musieli przekazać statki handlowe o wyporności powyŜej 1600 ton. a jako ostatnie na jesieni odpadły tereny południowe zamieszkałe przez Słowian. Zakazano zarówno budowy jak i posiadania łodzi podwodnych. Jednak kwestie te nie zostały rozstrzygnięte podczas ustalania traktatu z Austrią i miały zostać ustalone później. ton. W raz zakończeniem wojny. Dla kaŜdego modelu wyznaczono barierę tonaŜu. 101 . s. po oderwaniu się od monarchii wszystkich jej wielonarodowościowych członów. 6 lekkich krąŜowników. Stało się wówczas zaledwie kilkumilionowym państewkiem. Zatem wszystkie zmiany terytorialne były juŜ dokonane. Małą rekompensatą dla 37 J. Państwo to straciło największy obszar z pośród wszystkich państw zwycięŜonych w wojnie. która nie mogła przekroczyć 10 tys. Państwo to zostało uznane za głównego winowajcę. Zobowiązane były do przekazywania aliantom przez 10 lat 41 milionów ton węgla rocznie. Miała być to rekompensata za okręty zatopione w czasie wojny przez niemieckie łodzie podwodne. W części VII i VIII zostały nałoŜone na Niemcy sankcje i odszkodowania. która w czasach swej świetności była jedną z najsilniejszych w Europie. Triest i Trydent przejęli Włosi.ków. Austria 1918-1968 : dzieje społeczne i polityczne. Następnie odłączyła się Czechosłowacja. przez wydanie zbrodniarzy wojennych. 12 kontrtorpedowców i 12 torpedowców. armia nie mogła posiadać samolotów. Pierwszym państwem. Po tych wszystkich stratach terytorium Austrii liczyło 6 milionów ludności z czego 2 miliony mieszkało w Wiedniu37. Miał takŜe rozwiązać spory polsko – czeski na Śląsku Cieszyńskim jak równieŜ włosko – jugosłowiański nad Adriatykiem. Jak mowa była wcześniej ostateczną kwotę miała określić powołana do tego zadania specjalna komisja. nie posiadającym juŜ swojej wielkiej armii. oraz przekazywać przez 5 lat co rok statki nowo powstałe o tonaŜu 200 tys. które odłączyło się od Austrii były Węgry jeszcze w październiku 1918 roku. Kozeński. który to doprowadził do konfliktu zbrojnego na skale światową. Siły powietrzne musiały zostać całkowicie zlikwidowane. Jednak Austria nie miała Ŝadnego wpływu na powstające wobec niej ustalenia. Traktat zawierał równieŜ postulat mówiący o postawieniu przed wymiarem sprawiedliwości cesarza niemieckiego. 12. in. jak równieŜ wszystkich odpowiedzialnych za wybuch wojny.

a od 2 września delegacja dostała 5 dni na przyjęcie jego postanowień. Państwo serbsko – kroacko – słoweńskie. Dział IV. 116. Mocarstwa zachodnie wymusiły równieŜ na Austrii deklarację o jej niepodległości. a takŜe sprzeciwu wobec połoŜenia wielu Austriaków pod obcym panowaniem mocarstwa sprzymierzone pozostały nieugięte.Germain-en-Laye 10 września 1919 r. artykuł 54. austriackie Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę o podpisaniu traktatu. 1918-1922. 24. Dział III. s. Przepisy Polityczne Europejskie. Przepisy Polityczne Europejskie. 27-28. Część III. 19. którą zaakceptować musiało takŜe państwo Niemieckie43. Dalmację południową Styrię i południowo – wschodnią Karyntię oraz Bośnię i Hercegowinę40. Związane było to z zagroŜeniem jakie stwarzała powstała 12 listopada 1918 republika Niemieckiej Austrii. Państwo Czesko – Słowackie. Wobec tego Austrja obowiązuje się wstrzymać się jej niepodległość bezpośrednio. Warszawa 1919. Królestwo SHS większą część Krainy. Sprawa przyłączenia Austrii do Niemiec po I wojnie światowej. punkt 2˚ Z Włochami artykuł 27. artykuł 27. Bartnicki. Granice Austrii. Przepisy Polityczne Europejskie.okrojonej Austrii było przekazanie jej ziem wchodzących w skład Węgier. zwany Burgenland. Rumunia dostała Bukowinę42. 41 Ibidem. Część II. Był to niemiecki etnicznie pas zachodnich Węgier. Dział I Włochy artykuł 36. czy pośrednio jakimkolwiek sposobem. Rumunia. Ŝe tak małe państwo nie moŜe istnieć ze względów gospodarczych. które 38 A. artykuł 47. Śląsk Opawski i część Cieszyńskiego41. s. 42 Ibidem.. Była to decyzja odbiegająca od innych układów zawieranych z państwami przegranymi. Włosi otrzymali część Krainy i Karyntii oraz południowego Tyrolu39. 34. w przeciwnym razie miały zostać wznowione działania zbrojne.słoweńskiem. Anschlussu44. 44 J. przez udział w sprawach innego Mocarstwa. artykuł 88. Część II. 40 Ibidem. w szczególności to do czasu dopuszczenia jej w charakterze Członka Związku Narodów. Przepisy Polityczne Europejskie. punkt 6˚ Z Państwem czecho – słowackiem. Do najwaŜniejszych ustaleń naleŜały kwestie terytorialne. Jednak obszary te zostały poddane pod zwierzchnictwo mocarstw zachodnich jako nie wymienione w traktacie i zostały formalnie uznane jako tereny polskie w roku 1923 na mocy układu o pewnych granicach w Sevres. Państwo Austriackie zostało powiększone kosztem niedawnego sojusznika wojennego. Pomimo sprzeciwu Rennera twierdzącego.cit. s. Była to koncepcja tzw. Kozeński. s. Dział II. s. s. s. 6 września 1919 r. Niepodległość Austrji jest niezbywana. op. Granice Austrii. punkt 4˚ Z Państwem serbsko – kroacko. 19. Nie udało się to tylko ze względu na postawę państwa niemieckiego. oraz Część III. artykuł 59. chyba tylko za zgodą Rady Związku Narodów. artykuł 27. s. 102 . Postanowienia Ogólne. s. Morawy. Dział VIII. 28 43 Ibidem. Polska Galicję i wschodnią część Śląska Cieszyńskiego. Czechosłowacji przypadły: Czechy. 22-23. Od samego początku jej powstania przewaŜały w niej silne prądy mające na celu połączenie się z państwem niemieckim. 20 lipca kanclerz otrzymał pełny tekst traktatu. a takŜe Część III. s. Przepisy Polityczne Europejskie. 17. Część II. 10 września 1919 roku w Saint-Germain-en-Laye pod ParyŜem został podpisany traktat pokojowy między Austrią a mocarstwami38. 39 Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi i Austrją podpisany w St. Część III. Granice Austrii. 212. Część III.

W ciągu 3 miesięcy siły zbrojne Austrii miały zostać zdemobilizowane. Jego głównym zadaniem miało być wyłącznie utrzymanie porządku wewnętrznego w państwie. Tracja została przekazana przez kraje sprzymierzone na rzecz Grecji45. Oficjalne podpisanie nastąpiło 27 listopada 1919 roku w Neuilly na przedmieściach ParyŜa. Ŝołnierzy. państwa Ententy postawiły warunek. Natomiast aby nowa republika mogła zostać uznana. Kolejnym w kolejce państwem. ludności. z którym państwa zwycięskie zamierzały podpisać traktat pokoju była Bułgaria. s. Wszelkie zapasy zbrojne miały zostać przejęte przez aliantów. 105. 254-255. Traktat podpisany z Austrią był ostatecznym potwierdzeniem rozpadu monarchii habsburskiej. Bułgaria. Delegacja została zaproszona juŜ 11 lipca 1919 roku. Na jej czele stanął premier Teodor Todorow. km² pierwotnego obszaru46. Na produkcję broni miała pozwolenie wyłącznie jedna fabryka. s. Armia nie mogła dysponować siłami powietrznymi. Flota wojenna miała zostać w całości skonfiskowana przez aliantów. tak jak w przypadku Niemiec. Południową DobrudŜę na rzecz Rumunii. W takiej sytuacji delegacja bułgarska na skutek protestu powróciła do kraju. Tak jak poprzednie delegacje państw centralnych Bułgarzy bez Ŝadnego wpływu na toczące się ustalenia musieli czekać na gotowy tekst traktatu. Całkowita strata obszaru wynosiła 11 279 km² ze 114 tys. W ramach narzuconego odszkodowania państwa Ententy miały przejąć flotę austriacką. w tym okręg Caribord otwierający dostęp do Sofii. na mocy którego republika musiała zmienić nazwę na austriacką. 249. W posiadaniu państw sprzymierzonych znaleźć się miała cała flota austriacka. Państwa bałkańskie. Burchard. Bułgaria traciła 1/10 dotychczasowego terytorium. Spowodowało to pozbawienie Bułgarii dostępu do Morza Egejskiego. Po uwagach jakie przekazał premier Bułgarii przedstawiciele mocarstw pozostali przy swoich ustaleniach i dali na przyjęcie traktatu 10 dni. Dlatego warunki traktatu podpisał juŜ nowy premier Aleksander Stambolijski.wolało nie pogarszać i tak juŜ cięŜkiej swojej sytuacji. 103 . Miało to być wliczone w późniejszą spłatę reparacji. W sprawach militarnych wojsko austriackie miało być zredukowane do 30 tys. Ŝołnierzy z poboru ochotników. Batowski. Ponadto armia mogła posiadać do 20 tys. Dodatkowo w ramach odszkodowania miała od 29 września 1918 roku czyli rozejmu 45 46 H. Zakazano siłą zbrojnym Austrii posiadania sił powietrznych. 19 listopada 1919 roku przedstawiciele Bułgarii otrzymali tekst postanowień pokojowych. P. wraz ze statkami na Dunaju. Poza tym Austriacy byli zobowiązani do wydania mocarstwom zachodnim przestępców wojennych. Premier Tudorow w raz z rządem podał się do dymisji. NałoŜono na Bułgarię sumę 2 ¼ miliarda franków w złocie reparacji które miała spłacić w przeciągu 37 lat. Królestwo SHS przejmowało 4 okręgi o powierzchni 2500 km² i 113 tys.

Ostatnim juŜ traktatem pokoju. 413. Zabrane ziemie zostały przydzielone: Rumunii.. bądź zniszczona51. s. jak równieŜ do wydania jeńców wojennych. Ostateczny tekst bez większych zmian jakich domagał się Apponyi wręczono Węgrom 6 maja 1920 roku. Nastąpiło to 4 czerwca 1920 roku w pałacu Trianon w Wersalu. W skład węgierskich sił zbrojnych nie mogły wchodzić czołgi. Na czele sztabu węgierskiego stanął wybitny polityk hrabia Albert Apponyi. Batowski. złoŜył rezygnację. op. która wyniszczyła siły zbrojne 47 A. Pozostało w państwie węgierskim zaledwie 8200 tys. op. Felczak. W granicach ziem przyłączonych do innych państw znalazło się 12 655 tys. 51 W. Jugosławia otrzymała Chorwację i Sławonię. km²48. s. Całkowicie osłabiona wojną. op.cit.w Salonikach utrzymywać odziały okupacyjne na jej terenie. 56. mieszkańców dawnych Węgier. Ŝołnierzy. Tym samym obszar państwa wynosił 92 tys. Na rzecz Rumunii przypadł Siedmiogród i wschodnia część Banatu. mieszkańców. Delegacja otrzymała 15 dni na podpisanie traktatu47. A takŜe przekazać określoną liczbę wagonów. po który zgłaszały się równieŜ Włochy i Królestwo SHS. Jugosławii. które stały się głównym elementem polityki zagranicznej Węgier po roku 1920. s. W tym kraju na podobieństwo Niemiec powstały silne prądy rewizjonistyczne.cit. obszar zwany: Wojwodiną. Sprawa traktatu z Węgrami została przesunięta z powodu rewolucji w tym kraju w roku 1919. podkreślając Ŝe poza jego granicami znajdzie się 3200 tys. Czechosłowacji i w najmniejszym stopniu Austrii. Historia Węgier. cięŜka artyleria oraz lotnictwo. Z pośród wszystkich państw centralnych Bułgaria doznała najmniejszych strat terytorialnych.. Czechosłowacja przyłączyła do swojego terytorium Słowację i Ruś Zakarpacką. Sytuacja w tym państwie juŜ w momencie zakończenia wojny była dla mocarstw zachodnich oczywista. Zakazano w armii powszechnej słuŜby wojskowej. a całkowita jej liczba nie mogła przekraczać 35 tys. Ponadto domagał się jeszcze jedynego portu morskiego jaki posiadało państwo węgierskie Fiume. Na mocy postanowień Węgry traciły 2/3 swego terytorium. 50 Z. 104 .. Felczak. 48 W. Flota morska miała zostać przejęta przez państwa sprzymierzone. Zawadowski. Bartnicki. 315 49 H. dla Austrii przypadł Burgenland50. Ruś Podkarpacka i jej stanowisko prawno-polityczne. lokomotyw i bydła dla Grecji. Nowym przewodniczącym delegacji został August Bernard. Dlatego przedstawienie traktatu nastąpiło po upadku rewolty społecznej. był układ który został zawarty z Turcją. 7 stycznia delegacja licząca 70 osób przybyła do ParyŜa. s. Apponyi protestując przeciwko zbyt cięŜkim – jego zdaniem . 118. Węgrzy musieli zrzec się pretensji do portu Fiume. Węgrów. s. w grudniu 1919 roku. a takŜe południowe regiony : Baczkę i prawie cały Banat49.cit. 52.warunkom traktatu. W odpowiedzi Apponyi oponował przeciwko utracie 2/3 dawnego terytorium. Oprócz tego Węgrzy zobowiązani byli do zapłacenia odszkodowań ustalonych w późniejszym czasie. Rumunii i Jugosławii dla której miała dostarczyć dodatkowo 260 ton węgla.

Głównymi problemami. a takŜe przywileje gospodarcze uzyskane na terytorium Turcji przed I wojną światową54. Traktat mimo sprzeciwu został podpisany przez sułtana pod wpływem mocarstw sprzymierzonych 10 sierpnia 1920 roku w Sevres. W tej sytuacji nastąpiła przerwa. długi imperium osmańskiego. Widząc uległość sułtana chcącego zachować tron wobec państw zachodnich postanowił on zorganizować ruch oporu w Anatolii. s. Do działań zbrojnych na terenie państwa tureckiego obok Anglii i Francji dołączyła za zgodą obydwu sojuszników Grecja. Obrady wznowiono 23 kwietnia w Lozannie. Na tym terenie bowiem pod dowództwem Mustafy Kemala poczęły dokonywać się przemiany wewnętrzne mające przywrócić Turcję do roli silnego państwa. Przedstawiciele tureccy odrzucili nowe warunki. Zwycięstwo armii tureckiej nad siłami greckimi zmusiło Francję. w przeciwnym razie rozmowy miały zostać zerwane. z rządem na czele którego stanął Mustafa Kemal.Reychman. 55 A. Delegacja turecka otrzymała 4 dni na przyjecie traktatu. wzajemnie się nie uznający.. 358 Ibidem. Traktat ten pozbawiał Turcję praw niezaleŜnego i niepodległego państwa. Mocarstwa sojusznicze juŜ w roku 1918 zaczęły zajmować ustalone wcześniej terytoria. s. 140.cit. Historia Turcji. 389. 105 . Był to więc drugi ośrodek władzy obok rządu sułtańskiego w Stambule. Sułtański rząd nie posiadający siły zbrojnej znajdował się pod zwierzchnictwem brytyjskim. a 18 września wolna była juŜ cała Anatolia53. nie miała Ŝadnych szans na obronę swojej beznadziejnej pozycji. Nowe warunki pokoju miały zostać przedstawione na konferencji międzynarodowej w Lozannie. kwestia Mosulu. 25 sierpnia 1921 roku Turcy przełamali front w Afyonkarahisar. Ibidem. 52 53 54 J. Bartnicki. a 24 lipca tego roku doszło do podpisania traktatu pokojowego55. 269. Natomiast konferencja ambasadorów zatwierdziła projekt traktatu na konferencji w San Remo w kwietniu 1920 roku. Państwo zwycięŜone występowało teraz jako państwo zwycięskie co miało kluczowy wpływ na postanowienia traktatu. Dlatego postanowienia traktatu były uzaleŜnione od finału działań zbrojnych armii Mustafy Kemala z krajami zachodnimi. Zgodnie z zapowiedziami nie został on uznany przez rząd w Ankarze. które mocarstwa chciały rozwiązać na swoją korzyść były: cieśniny. Głównym celem polityki Mustafy Kemala było zatrzymanie i wypędzenie wojsk państw zachodnich z terenu państwa tureckiego52.tego kraju. Wielką Brytanię oraz Włochy do podjęcia pertraktacji mających zapobiec opanowaniu cieśnin przez siły tureckie. Zostały one przedstawione 31 stycznia 1923 roku. s. s. W roku 1920 w mieście Ankara został utworzony parlament jako Wielkie Zgromadzenie Narodowe ustanowiony najwyŜszą władzą w Turcji. op. Triumf armii dowodzonej przez Mustafę Kemala znosił ustalenia traktatu z Sevres. Armia sprzymierzonych napotkała na pierwsze próby oporu dopiero w Anatolii.

268. które stworzyło nowy układ sił bez dwóch dotychczasowych mocarstw europejskich. w wyniku czego Turcja była zwolniona z decyzji tej organizacji. op. 64. 57 56 106 . Było to jednak błędne przekonanie. W ramach zrzeczenia się odszkodowań wojennych otrzymywała od Grecji skrawek Tracji Zachodniej niedaleko Adrianopolu. Traktat ten kończył ustalanie nowego porządku zburzonego wojną światową. Podsumowując brak udziału w obradach nad nowym ładem europejskim rządu radzieckiego wpłynął ujemnie na rozstrzygnięcia jakie zapadły w ParyŜu58. No mocy konwencji o cieśninach brzegi Dardaneli. T.cit. 58 A. T. Ŝe niebawem ustrój ten upadnie. Mimo utraty posiadłości arabskich oraz okręgu mosulskiego Turcja zatrzymywała wszystkie swoje posiadłości etniczne i co najwaŜniejsze pozycję suwerennego państwa. Kowalski. która była naraŜona na zagroŜenie ze strony dwóch sąsiadów. Miał on ustanowić nowy układ sił oraz zapewnić ład w powojennej Europie. Początków nawiązania stosunków niemiecko-radzieckich moŜna dostrzec w traktacie z 16 kwietnia 1922 roku podpisanego przez obydwa państwa w Rapallo. J. Mocarstwa zachodnie wspierając kontrrewolucyjne prądy i armie walczące przeciw rządowi radzieckiemu. s. 38. Wszystkie wymienione traktaty międzynarodowe zawarte w latach 1919-1923 stworzyły system wersalski. O ile w stosunku do Niemiec było to zrozumiałe. nie biorąc pod uwagę wpływu i dąŜeń państw powstałych w wyniku wojny. Ta współpraca opierała się głównie na jednym celu zniszczeniu systemu wersalskiego.Turcy w ramach traktatu uzyskali duŜą część swoich roszczeń. Serczyk. łudziły się. to postawa wobec Rosji bolszewickiej była zdecydowanie błędna i stała się główną przyczyną kruchości tego mającego dopiero co powstać nowego ładu politycznego. Wituch. morza Marmara i Bosforu miały być zdemilitaryzowane. który przekreślał normalne rozwijanie się i funkcjonowanie tych dwóch państw w cięŜkiej powojennej sytuacji panującej w Europie. Poza stworzonym układem pozostawały dwa państwa. które nie przyjmowały tego niesprawiedliwego dyktatu co w niedługim czasie doprowadziło do współpracy tych dwóch izolowanych państw.120. Czwarty rozbiór Polski : z dziejów stosunków radziecko-niemieckich w okresie międzywojennym. s. W razie wojny na cieśninach nie mogły być prowadzone działania wojenne. s. W traktacie tym nie dołączono tak jak do poprzednich statutu Ligi Narodów. Poza tym ograniczono tonaŜ dla państw nie czarnomorskich57. s. Bartnicki. 59 K. takich jak Polska. było to zaledwie trzy lata od traktatu wersalskiego podpisanego z Niemcami przez państwa sprzymierzone59. Zniesiono kapitulację i przywileje gospodarcze dla cudzoziemców sprzed wojny56. Grünberg.. Tureckie przemiany 1878-1923. a okręty państw walczących nie mogły przez nie przepływać. Przejazd przez cieśniny dla statków handlowych i wojskowych w czasie pokoju był nieograniczony. Mocarstwa zachodnie budowały nowy ład myśląc wyłącznie o swoich interesach. Turcja powojenna.

jak choćby granica wschodnia Polski z Rosją. Szczególne niebezpieczeństwo groziło ze strony Rosji. W wyniku wojny polsko-bolszewickiej mogło to w razie klęski armii polskiej doprowadzić do utraty suwerenności państwa powstałego na mocy systemu wersalskiego. zamierzało za wszelką cenę go obalić.chcących odzyskać utracone w ich mniemaniu przez niesprawiedliwy podział terytoria. jego działania nie zyskały poparcia w parlamencie Stanów. nie zagraŜała mu nawet przez chwilę utrata suwerenności i jedności. który nastąpił u podstaw konferencji lokarneńskiej zakończonej podpisaniem paktu reńskiego w roku 1925. spowodowały popchnięcie jej w stronę państwa niemieckiego. Miało do tego prawo chociaŜby z tego powodu. Od tego bowiem momentu Francja próbując odciągnąć Niemcy od bolszewickiej Rosji zmieniła swoją politykę wobec tego kraju. które jak juŜ wcześniej podkreślałem uwaŜało postanowienia traktatu wersalskiego za dyktat narzucony i niesprawiedliwy. który miał zapewnić długie lata pokoju w myśl twórców nowego porządku europejskiego. Francja zaczęła iść w stosunku do Niemiec na coraz to większe ustępstwa. było jedyną szansą na utrzymanie pokoju w Europie. Jednak Stany Zjednoczone nie ratyfikowały traktatu wersalskiego i przeszły do polityki izolacjonizmu. iŜ tak naprawdę pomimo klęski w wojnie nie zostało pokonane na własnym terenie. Mimo koncepcji i podstaw do stworzenia Ligi Narodów przez prezydenta Wilsona. poniewaŜ godził on w najwaŜniejsze interesy państwa niemieckiego. Po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera w styczniu 1933 roku państwo to zaczęło juŜ bezprecedensowo realizować swoje postulaty rewizjonistyczne. odcinając się od stworzonego ładu europejskiego. Dlatego państwo to nie uwaŜało się do końca za przegrane i czując się pokrzywdzonym przez system wersalski. która formalnie nie uznawana przez mocarstwa zachodnie nie była brana pod uwagę w kwestiach spornych. które łączyły się z likwidacją systemu powstałego na Konferencji Paryskiej. Była to druga i równie fundamentalna podstawa dla połączenia się tych dwóch państw przekreślonych w nowym ładzie politycznym. sprowadzając je do roli podrzędnego państwa. Mocarstwa czekały na zwycięstwo armii białej walczącej z władzą radziecką i dlatego nie określały Ŝadnych konkretnych postanowień dotyczących tego państwa. a państwo to. Do momentu Mona107 . mające wysoką pozycję światową i wpływy w całej Europie. co w duŜej mierze przyczyniło się do jego słabości. gdyŜ Rosja była poza postanowieniami Konferencji Wersalskiej i nie była w Ŝaden sposób skrępowana przez jej decyzje. ich kraj nie był okupowany. Doprowadziło to do pierwszego powaŜnego załamania systemu wersalskiego. Współpraca niemiecko – rosyjska zapoczątkowana w Rapallo przyniosła przede wszystkim korzyści państwu niemieckiemu. Chcąc doprowadzić do ugody z Niemcami i przekreślenia nawiązanej współpracy z Rosją. Na pewno ogromne znaczenie na ostateczne rozwiązania pokoju europejskiego jak i jego trwałość miała postawa Stanów Zjednoczonych. Błędne rachuby co do Rosji i wykluczenie jej z państw decydujących o nowym układzie sił przez mocarstwa zachodnie. nie mającego nic do powiedzenia.

którego finał doprowadził do powstania nowego układu sił w Europie. gdyŜ przetrwał niespełna dwadzieścia lat. Dopiero wrześniowy atak na Polskę doprowadził do wojny. Powstały na konferencji pokojowej ład europejski nie przyniósł więc jak zakładał wieloletniego pokoju. Jego koniec nastąpił wraz z wybuchem II wojny światowej. rewizjonistyczna polityka Rzeszy była realizowana bez uŜycia siły zbrojnej. która przerodziła się w drugi konflikt na skalę światową.chium 30 września 1938 r. 108 .

którzy wyjeŜdŜali. zrozumie tylko osoba. T. Historia zna liczne przykłady i przyczyny. Inaczej wyglądała sytuacja Polonusów w Niemczech. które owocują konferencjami i sympozjami. Polonia). 2 Istotne znaczenie ma tutaj połoŜenie na odległym kontynencie. Zainteresowania i studia latynoamerykańskie w Polsce w ostatnich latach. Warszawa 1996. Kuli. Dembicz. Polonia. w jakich znajdowali się przybywający na odległy kontynent chłopi. które nieodłącznie towarzyszy ludzkości. Losy Polonii w Ameryce Południowej. trudno dostępnych dla badaczy z Polski2. dla których ktoś opuszczał rodzinne strony i wyruszał w nieznane. Ameryka Łacińska. czy Z. podboje kolonialne w XIX w. W staroŜytności Wędrówki Ludów. wspomnieć tu naleŜy prace M. 93-109. Badania prowadzone są w aspektach róŜnych dziedzin: historii. czy w Brazylii. który wzbudza szczególne zainteresowanie badaczy w ostatnich latach1. mogące przebiegać we wszystkich kierunkach. to temat. gospodarki. 109 . 1 Por. kultury.Obecnie wiele działań w tym kierunku podejmuje takŜe Centrum Studiów Latynoamerykańskich przy Uniwersytecie Warszawskim. warunki. s. Paleczny. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej i ich odzwierciedlenie w świadomości społecznej (dalej: Emigracja. Istotnym punktem jest nawiązanie kontaktu polskich i brazylijskich naukowców. Przyczyny emigracji. etc.: A. Bazę źródłową stanowią archiwalia polskie. red. ale jakie było przełoŜenie kultury w nowe warunki. po rewolucji francuskiej emigracja z przyczyn politycznych. Polak moŜe zrozumieć sferę związaną z rodzimą tradycją. chociaŜby w Brazylii. Mimo wszystko powstają jednak opracowania dotyczące Polonii. nie wystarczy tylko spojrzenie ze strony polskiej czy brazylijskiej. [w:] Emigracja. W przypadku próby poznania dziejów Polonii. USA. która zna mentalność nowej ojczyzny. spowodowane poszukiwaniem nowych surowców i bogactw naturalnych. Malczewskiego . warstwa społeczna przewaŜająca wśród tych. w XV wieku poszukiwanie nowej ziemi na nieznanych wówczas kontynentach. ale takŜe bogate zasoby znajdujące się w placówkach brazylijskich. aby w nowym miejscu tworzyć swoją rzeczywistość.PAULINA ŁAWNICZAK Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu historia Polonia w Brazylii w latach 1918-1938 Migracja to zjawisko.

s. Lepecki. okres. 9 M. gdyŜ w tym okresie.cit. s. Dembicz. 7 M. a wpływały na to: przyczyny emigracji. który przypłynął na kontynent południowoamerykański w 1867 r9. Obecność Polaków i Polonii w Rio de Janeiro. 10 M. a skupionej zwłaszcza w stanach Parana. Rys historyczny.Brazylia). w okresie międzywojennym3 zamieszkującej Brazylię. Warszawa 1996.. Polonii. a takŜe polityka imigracyjna państwa. W piśmie do cesarza Don Pedro II. Wrocław 1983. XVI w5.W poniŜszej pracy autorka postara się przedstawić zarys losów Polonii. w którym miała ona miejsce. który osiedlił się w prowincji Santa Catarina. kierując się opinią inŜyniera Antonio de Reboucas. o czym świadczą liczne mniejszości narodowe w kaŜdym państwie. np. był to czas rozwoju nauk. s. op. został nazwany Edmund Sebastian Woś – Saporski. sięgają XV. zamieszkiwanej przez Niemców7. Niewątpliwie duŜe znaczenie ma poczucie toŜsamości oraz dąŜenie do podtrzymania więzi z ojczyzną przodków. red. 5 Z. Lublin 1995. 6 K. Kawka.cit. Podjął się o zorganizowania osadnictwa polskiego w Brazylii. Smolana. Malczewski TChr.. „Ojcem kolonii polskiej w Brazylii”. 60. zaproponował jako teren osadnictwa Paranę. op. a portem wyjściowym emigrantów . W zaleŜności od kraju sytuacja Polonii przedstawiała się rozmaicie. czyli Polaków. jak równieŜ ich dzieci. Polonia w Brazylii. wkrótce przeniósł się do Parany i uwaŜany jest za pierwszego Polaka. 35. który w 1850 r. czyli do ustaw nacjonalistycznych. którzy opuścili ziemie polskie. działalność Polonii oraz innych mniejszości. s. Woś – Saporski. Parana i Polacy. JuŜ w następnym roku do Brazylii przybył pierwszy osadnik z Polski – Hieronim Durski. Józefa Warszewicza. Początki obecności Polaków w Brazylii. została wybrana. które z racji urodzenia były obywatelami brazylijskimi4. 333. Malczewski TChr.. który zamieszkał w tym stanie. które wstrząsnęły kontynentem. 53-54. 23. co przyczyniało się do licznych ekspedycji naukowych. A. Jednak okres masowej emigracji europejskiej do tego kraju. przyczynił się do przyjazdu pierwszych 16 rodzin osadników ze Śląska. Historia i współczesność (dalej: Relacje Polska . jako Ślązak. miała być Biała Wieś koło Częstochowy.. Podana w temacie cezura czasowa 1918-1938. 4 W Brazylii stosowana jest zasada ius soli. 8 Z.. PoniewaŜ nie mógł tam wykonywać swego zawodu. 23.Hamburg10. grupa społeczna wychodźców . M. s. takŜe geografii czy botaniki. Jak wiadomo obywatelstwo i przynaleŜność etniczna niekoniecznie muszą być toŜsame. jak równieŜ pierwszego nauczyciela8. odbywała się w pełnej swobodzie. 3 110 . Warszawa 1962. Kula. poniewaŜ liczne powstania i rewolucje. Lepecki. Miejscem rekrutacji osadników. s. a był muzykiem. Ponadto. czyli nadania obywatelstwa poprzez urodzenie na brazylijskiej ziemi. Santa Catarina i Rio Grande do Sul. [w:] Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej (dalej: Dzieje Polonii). Polska obecność w Brazylii [w:] Relacje Polska – Brazylia. prowadził badania botaniczne6. to wiek XIX. red. zmusiły wielu do opuszczenia ojczystych stron.

powodujący jednocześnie nagły ubytek robotników na rozwijających się plantacjach kawy. Zaznaczyły się trzy etapy nasilenia ruchu wychodźców (1890-1891. Rio Grande do Sul ok. s. Okres międzywojenny przyniósł zmianę charakteru emigracji z osadniczego na przede wszystkim zarobkowy. Wielu polskich badaczy. W zasadzie byli to zuboŜali chłopi. Arnuszewska.. 25..cit. znanego pod pojęciem „gorączki brazylijskiej” byli mieszkańcy Niemiec. 13 Z. realizujące swoje cele14. Włoch. znoszący niewolnictwo. Polaków15. Tworzyli osadnicze kolonie. Pomimo tych obostrzeń. 1905). starając się przy tym unikać pracy na plantacji kawy. organizacje polonijne i Konsulat Generalny w Kurytybie wykazał.. Emigranci z nastawieniem na pozostanie. [w:] Dzieje Polonii. warto przytoczyć opinię informatora z 1925 r. s. 14 K. 358. 80 tys. zapłacił trzem kompaniom. kryzys gospodarczy 1929 r. Przede wszystkim wymagano od nich opłacenia przejazdu oraz posiadania gotówki na okres zagospodarowania12. których liczbę do wybuchu pierwszej wojny światowej szacuje się na około 100 tys. karczując niezamieszkane dotychczas tereny leśne w południowej Brazylii. E. Niedokończony spis Polonii. gdyŜ rząd brazylijski opłacał podróŜ całych rodzin oraz obiecywał nadanie ziemi.2 tysiące osób13. 335. którzy zdecydowali się na stały pobyt w nowym kraju. 90 tys. op. dziennikarzy i literatów odwiedziło w tym czasie Brazylię. Kula. przybyła ze względów politycznych po rewolucji 1905 r. tworząc hermetyczne społeczności narodowe. 15 Parana ok. Smolana. in. s..cit. aby przeprowadziły rekrutację wśród mieszkańców Europy w celu zahamowania procesu wyludniania się obszarów rolniczych kraju.. Portugalii.cit. 25. Uczestnikami ruchu emigracyjnego. op. Gospodarowanie Polonii brazylijskiej. oraz ok. Santa Catarina ok. jakkolwiek m. na krótko przed upadkiem monarchii. Inny był takŜe stosunek rządu brazylijskiego do emigrantów. W takiej sytuacji rząd. która dość długo nie ulegała procesowi asymilacji. s. 69-70. op. Hiszpanii. Ŝe przyjeŜdŜający otrzymywali własny kawałek ziemi.. Pierwotnie mieli to być tylko robotnicy rolni. Od tego momentu emigracja była juŜ organizowana i kierowana przez instytucje państwowe. 41. publicystów. zakładali gospodarstwa dąŜąc do pozycji niezaleŜnego „pana folwarcznego”. 23 tys. był dekret z 13 maja 1888 r. spowodował jej ograniczenie. jednak zmiana ustroju przyczyniła się do tego. s. Warszawa 1981. 200 tys. a takŜe ziem polskich11. W większości stanowili znaczącą mniejszość etniczną. Vide: M. Malczewski TChr. iŜ w trzech stanach południowych Ŝyło ok. sporządzony na krótko przed wybuchem wojny przez Światowy Związek Polaków Zagranicą. według polskich statystyk wyjechało wówczas ok.Momentem przełomowym w emigracji. 111 . Pewna grupa inteligencji i młodych Polaków. 1895-1896. Dla zilustrowania tego zjawiska. Polonia brazylijska. 11 12 Ibidem.

2. wydane w latach trzydziestych. Ibidem. Budowali kościoły. a z czasem tworzyli towarzystwa kulturane. odczuwalne zwłaszcza po wybuchu wojny. które przyczyniły się do zmian. bliŜej przedstawiony zostanie ostatni ze wspomnianych etapów.) zginęli dla nas bezpowrotnie”17. sportowe. itp. spowodowały silne zmiany w Ŝyciu Polonii. 18. lata 1918-1938. aby móc funkcjonować w nowych warunkach. Mimo wszystko nie zahamowały one działalności polonijnej. Wydarzenia tego okresu wpłynęły na późniejsze zaangaŜowanie Polonii18. gdzie rodzice są pochodzenia polskiego. Aspekty polityczne i ideologiczne polskiej imigracji do Brazylii (1869-1964). Inaczej wyglądała sytuacja Polaków. mówią tylko po polsku. jednak prawie we wszystkich rodzinach. Wachowicz. - PoniewaŜ poniŜsza praca dotyczy okresu międzywojennego. s. Ch. wzorowane na tradycji ojczyzny. s. Związki mają miejsce przewaŜnie między Polakami16”. 19 R. Warszawa 1975. organizowali szkółki. Organizacje polonijne w Brazylii.„Pomimo. 103. Siłą rzeczy musieli nauczyć się języka portugalskiego. jak pisał o nich pewien działacz polonijny: „bytują małymi grupkami w rozproszeniu między obcym Ŝywiołem (. DąŜenie do integracji i przesunięcie środka cięŜkości ze spraw socjalno-opiekuńczych na problem polityczny odzyskania przez Polskę niepodległości. Ŝe to juŜ trzecie pokolenie urodzone w Brazylii dorasta obecnie. to z pewnością pojawienie się odrodzonego państwa polskiego. jako podmiotu w stosunkach międzynarodowych.. którzy mieszkali w miastach. mające często nieodwracalne skutki. 17 16 112 . centralnych organizacji społeczno-kulturalnych: „ Kultura” i „Oświata”. [w:] Obecność polska w Brazylii. czyli zdolności do nawiązywania stosunków dyplomatycznych. Powstawanie i krzepnięcie programów nowopowstających organizacji społecznych. Warszawa 1996.. s. w Kurytybie. Drugi czynnik stanowiła polaryzacja Polonii19. lata 1900-1918. chcieli jak najszybciej stworzyć sobie podstawy Ŝycia. Helman. w oddaleniu od skupisk polonijnych. o których będzie niŜej. Ibidem. dodatkowo wspieranej przez Światowy Związek Polaków z Zagranicy. Podobnie jak w przypadku emigracji. a takŜe i po jej zakończeniu. Materiały z Sympozjum Brazylia – Polska. Polacy. wokół powstałych w 1920 r. takŜe tu moŜna wyodrębnić trzy główne etapy: lata 1890-1900. Zdominowanie działalności ideą pracy dla Polski. Kurytyba 1988. Dopiero nacjonalistyczne dekrety. Jednym z dwóch istotnych czynników. 18 W. którzy osiedlali się najczęściej w większych grupach.

Niestety CZP. op.. socjalno – opiekuńczą oraz oświatowo – wydawniczą26.cit. op. zrzeszające 1515 członków22.cit. in. Lusiński. Jan Rzymiełka z „Oświaty”.. Helman. 23 Z.). 25 C. potrzeba tworzenia „jednolitych organizacji centralnych reprezentujących całość Ŝywiołu polskiego danych terenów”25. 7.. 26 W. Kolejnym etapem konsolidacji licznych związków i towarzystw polonijnych. Vide: C. więc miał niewielkie szanse na W. Helman. 24 W skład wytypowanej delegacji wchodzili: Jan Kobrzyński. było powołanie do Ŝycia w 1930 r. ks. s..cit. op. Członkowie zrzeszeni byli wokół KsięŜy Misjonarzy. upowszechnianie oświaty wśród emigrantów i ich dzieci. którzy reprezentowali stan Santa Catharina. nauczyciel ze stanu Rio Grande do Sul. stanowiło kutworzone przez grupę „klerykałów”. II Rzeczpospolita a Polonia 1922-1939. działalność CZP obejmowała trzy podstawowe dziedziny: sportowo – rekreacyjną. R. Było to ugrupowanie o poglądach lewicowych. s. w dostępie do szkolnictwa polonijnego. op.. 18-19. 21 20 113 . Skupiał on 65 Towarzystw liczących 1568 członków20.. Lusiński. 36. op. często zapominano o nich na sejmikach. Według załoŜeń. szkoła średnia im. Henryka Sienkiewicza w Kurytybie21. Rolnik-kolonista nie potrafił pięknie przemawiać. s. 66. Przeciwwagę.cit. Nie bez znaczenia było takŜe określenie w polskim MSZ. były konsul Kazimierz Głuchowski z „Kultury”. 7. s. 22 W. s. reprezentującej polskie szkoły i towarzystwa funkcjonujące na terenie całej Brazylii23. tendencji legionowej.. Warszawa 1998. pomijano przy wyborach do zarządu. Do Związku naleŜały 52 Towarzystwa. Ch. współpracujące z KsięŜmi Werbistami. Osoby. pomimo iŜ był pod auspicjami Konsulatu. nie wywiązywał się w pełni ze swojej społecznej działalności. 26.cit. Mikołaja Kopernika w Marechal Mallet).. s. wsparły ideę załoŜenia kolegium im. iŜ „celem pracy kulturalno-oświatowej w skupieniach polskich zagra-nicą jest utrzymanie i rozwój poczucia narodowego (. organizacji. Malczewski TChr. Do osiągnięcia tego celu potrzeba organizacji zagranicznego Ŝywiołu polskiego”. adwokat Jan Grabski ze Związku Polaków w Paranie.. Ich organem prasowym była gazeta „Świt” oraz częściowo „Gazeta Polska w Brazylii”. op.Związek Polskich Towarzystw Oświatowych i Wychowawczych „Kultura”. Towarzystwo „Oświata”. tzn. powstał z przekształcenia Związku Demokratów Polskich w Ameryce Południowej. a takŜe KsięŜy Werbistów. 8. s. Wachowicz. biorące sobie za zadanie zakładanie szkół (m. Helman. dysponujące pismem „Lud”.cit. Do powstania Centralnego Związku Polaków (CZP) przyczyniła się potrzeba wysłania delegacji polonii brazylijskiej na I Zjazd Polaków z Zagranicy24. Choć większość stanowili polscy rolnicy.

5% od władz municypalnych. Kawka. jeden z zamoŜniejszych działaczy w odpowiedzi. 9 tys. dzieci. Z czasem większość szkół była juŜ dwujęzyczna. 60 publikacji w języku polskim. 69.. s. s. Powstało np. 18. Zanim przygotowano i wydano Elementarze oraz podręczniki. W 1937 r. s. opracowało Zrzeszenie Nauczycielstwa Szkół Polskich w Brazylii. gdyŜ rząd nie miał w tamtych czasach warunków do zorganizowania sieci szkół.5% z dotacji stanowych. Kula. czyli placówkami z wyŜszym poziomem nauczania29. nadający się do tego celu32. zaraz po ich przybyciu. który nierzadko pozostawiał wiele do Ŝyczenia. Vide: W. 40. Początkowo nie było ani wykształconych pedagogów ani podręczników. op.cit. lecz gdy na sejmiku w 1931 r. 72..5% dotacje państwa polskiego. s. obejmującej obszar całego państwa30. Działalność Polonii w Brazylii nie ograniczała się wyłącznie do szkolnictwa. zrezygnowawszy z jakichkolwiek związków. dał do zrozumienia. przystosowane dla szkół polskich w Brazylii. umiejącą dobrze pisać i czytać. op. skarbników i rozmaitych członków. Istotne znaczenie miał takŜe rozwój prasy. podsumował je w następujący sposób: „Towarzystwa się pozawiązywały i poobierali prezesów. poprzez które emigracja mogła szerzyć język i kulturę. 9. Towarzystwo Kultury Teatralnej. iŜ największym osiągnięciem społecznym samej Polonii była działalność związana z edukacją. uformowały się grupy teatralne i chóralne. 31 Podręczniki z odpowiednimi dla dzieci w Brazylii czytankami. op. 10..cit. a uczyło się ok. 13. wykorzystywano ksiąŜeczki do naboŜeństwa oraz kalendarze31. 30 Rozkład kosztów: 55% osadnicy. 114 .przekonanie potencjalnych wyborców. Lepecki. uczono języków zarówno polskiego jak i portugalskiego oraz geografii i historii obu państw. Ŝe to człowiek powinien przystosować się do warunków. Generalnie sprawa zorganizowania szkoły dla dzieci. 173-174. 32 M. Ibidem. w Brazylii działało 326 szkół polskich. Siedzibą szkoły często stanowił budynek Towarzystwa lub inny. Ibidem. a kaŜdy z nich uszył sobie metrową kieszeń i patrzył. Z kolei 27 28 29 M. Jest to o tyle waŜne. Helman. 68. Co więcej. Nauczycielem zostawała osoba. Ponadto funkcjonowało 14 przedszkoli. 2. ukazywała się przez 20 lat od 1920 r.cit. w których zatrudniano 352 nauczycieli. op. Odrębną kwestię stanowił poziom kształcenia. a nie one do niego28. kasjerów..cit.. W latach 1892-1941 w Brazylii wydawano ok. Vide: M. troską kolonistów z Polski. organizacja ta miała z załoŜenia wspierać Polaków. iŜ obiekty te utrzymywane były przez samych osadników. sekretarzów. Jeden z nich. ZałoŜona przez KsięŜy Misjonarzy gazeta „Lud”. wypowiedział się przedstawiciel grupy bezrobotnych. NaleŜy jednak zauwaŜyć.5% państwo federalne. do czasu ustaw nacjonalizacyjnych. Ŝeby mógł ją jak najprędzej zapełnić”27. którą uwaŜano w danej społeczności za uzdolnioną i co oczywiste. s. była drugą po budowie kościoła. 270 bibliotek oraz 5 szkół. s. zwanych kolegiami.

140. Malczewski TChr. Stosunki polityczne polsko-brazylijskie. Urugwaju i Chile. 40 J. op. pt.. zasady nabywania ziemi. Znane są takŜe uroczystości. Poza tym ukazywały się róŜne pomniejsze biuletyny.. 38 J. zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne na szczeblu poselstw. nastąpiło w latach trzydziestych. siatkówki. 41. Paragwaju.cit. op. Ostrowska. powstała w początkach 1922 roku. nau33 34 Ibidem. Związek Towarzystw Sportowowychowawczych „Junak”. Stosunki polityczne Polski z państwami Ameryki Łacińskiej. 6. Lepecki. 115 . zorganizowane przez „Towarzystwo Polskie” z dnia 3 września 1921 roku... op.cit. Po 1918 r. na cześć zwycięstwa wojsk Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1920 r. 42. poprzez wyznaczenie Rio de Janeiro siedziby pierwszego przedstawiciela dyplomatycznego..40. wydawany był corocznie w latach 1933 – 1940. napisany przez Marię Konopnicką w 1889 r. Władysława Szlachty i Mieczysława Lepeckiego34. zawarty w dniu 27 lutego 1927 r. op. O utrzymującym się wśród Polonii brazylijskiej poczuciu przynaleŜności do narodu polskiego.36.„Kalendarz Ludu”. Polonia. 36 Z. ministra pełnomocnego. w Kurytybie (tu: Generalny). Doceniono to. [w:] Relacje Polska – Brazylia. 26 maja 1920 r..cit. etc. 167.in. z inicjatywy Stanisława Głuszczyńskiego. s. 37 W. Ksawery Franciszek hrabia Orłowski38. s. s. s. „Hymn dzieci polskich w Paranie”. obchodzono wybuch powstania listopadowego oraz uchwalenie Konstytucji 3 Maja. 112. 39 D. Ochłodzenie stosunków politycznych. 33. 47. op.. Z.. Konsulaty utworzono w 1919 r. przeglądy. s. s. Kawka.cit. doszły obchody związane z odzyskaniem niepodległości. Helman. Malczewski TChr. op. Innego typu centralna organizacja. Działały druŜyny piłki noŜnej. W kwestii stosunków opartych na międzynarodowych traktatach.cit. 35 M.cit. [w:] Emigracja. s... Organizowano rozgrywki pomiędzy druŜynami z róŜnych miejscowości i osad35. zwłaszcza w kwestii emigracji. Polska zawarła jeszcze kilka istotnych porozumień z Brazylią. później w São Paulo i Pôrto Alegre39. 189-191. świadczyć mogą organizowane obchody waŜniejszych rocznic. Układ określał status prawny emigracji. Perlin. itp. od początku istnienia osadnictwa polskiego. s. Następnego dnia pierwszy poseł RP. jako pierwsze państwo Ameryki Południowej uznało niepodległość Polski juŜ 19 sierpnia 1918 r37. M. Perlin. uprawiano lekką atletykę.cit. WaŜnym dla emigracji był układ pomiędzy Polskim Urzędem Emigracyjnym a Stanem São Paulo. Charakter majowych uroczystości upamiętnia w sposób szczególny wiersz. Właściwie tego dnia rząd brazylijski uznał Polski Komitet Narodowy w Pa– ryŜu i narodowość polską. Brazylia. s. złoŜył list uwierzytelniający prezydentowi Epitacio Pessoa da Silva.cit. specjalnego wysłannika Rzeczypospolitej przy rządzie Brazylii. op. Natomiast poselstwo Brazylii w Warszawie otworzone zostało dopiero w 1923 r. 115. Przykładowo w kolonii Rio de Janeiro. op. oraz załączniki do niego. Przeciwdziałanie asymilacji Polonii poprzez m...

a wraz z nią kontrolę nad handlem zagranicznym.. nie mógłby być ponownie wybranym w kolejnych wyborach. „Polacy w Brazylii bądź Brazylijczycy polskiego pochodzenia byliby ofiarą poglądów. (.. 207.42. aby skupiać swoje wysiłki na tworzeniu zamorskiej kolonii. 174. Idem. Minister spraw zagranicznych. dzieci kolonistów polskich na szkolenia do Polski. s. z pewnością nie pomógł Polonii. po ograniczenie imigracji w latach trzydziestych. s.W efekcie doprowadziło to do konieczności oddania przez nią władzy. Organizowano wyjazdy dla młodzieŜy. tzn. op. MoŜna w tej sprawie przytoczyć opinię ambasadora Francji w Warszawie z 1938 r.czanie w wielu szkołach tylko w języku polskim czy postrzeganie emigracji przede wszystkim jako potencjału dla potrzeb rządu polskiego.. Wrocław 1987. wojsko dokonało bez41 42 43 M.. Opozycja. z opłacania podróŜy i pomocy administracyjnej osadnikom przez pierwsze miesiące w zasiedlaniu południowych stanów z przełomu XIX i XX wieku. Historia Brazylii. jej kandydat Getulio Vargas został nowym prezydentem. 173. op. z dnia 28 lutego 1933 r. 10 listopada 1937 r. pociągnęła za sobą oskarŜenia. Aranha. Kula.. PoniewaŜ zgodnie z konstytucją z 1934 r. gdzie kształtowano ich więzi z krajem przodków. O. a 4 listopada 1930 r. popierana przez wojskowych i intelektualistów. więc plan „Foz de Iguacu” pozostawał wyłącznie w sferze propozycji urzędników z ul.cit. s. iŜ informacja o ewentualnym planie dotarła do władz brazylijskich. któremu nie moŜna pozwolić się rozproszyć. s. dotychczas rządząca w Brazylii oligarchia kawowa straciła pieniądze.. zawierające instrukcje postępowania dla organizacji polonijnych. W 1888 r. iŜ państwo polskie dąŜy do utworzenia swojej kolonii na jego terytorium. Nastawienie Brazylii do emigrantów na przestrzeni półwiecza cechowały skrajności. W obu przypadkach pośródnio znaczenie miały plantacje. polegający na skoncentrowaniu elementu polskiego na pograniczu Brazylii. aŜeby w razie jakiegoś konfliktu wewnętrznego utworzyć z Parany „Nową Polskę”43. 44 Idem. przedstawił posłowi RP dokumenty. Ibidem. lecz przeciwnie. tenŜe minister nakreślił podczas „audiencji tzw. polegających na uznawaniu emigrantów za cenny dla Polski kapitał – kapitał.cit. 116 . Rząd brazylijski podejrzewał.). Urugwaju i Argentyny. potrzebowali rąk do pracy po zniesieniu niewolnictwa.. Jednak fakt. Wreszcie uchwała senatu o potrzebie posiadania kolonii zamorskich. a takŜe do wyborów prezydenckich. utworzyła Alianza Liberal. to tylko niektóre punkty zapalne. 208-210. „plan polski”. która w tym czasie odczuwała juŜ skutki nacjonalistycznych ustaw44. Co prawda Rzeczpospolita była wówczas zbyt słabą. Polonia brazylijska. Wierzbowej. Historia Brazylii. Natomiast w wyniku Wielkiego Kryzysu 1929 r. który trzeba koncentrować i organizować w celu przekształcenia w „mniejszość” narodową nadającą się do wykorzystania w wypadku jakiejkolwiek potrzeby”41. czy plantatorzy kawy. po gwałtownym spadku cen kawy. W 1938 r.

. 46 M. poprzez zacieśnianie więzi osadników z Kościołem i wspólnotą parafialną. podtrzymującej odrębność narodową dzieci. Dekret o stowarzyszeniach cudzoziemskich. zwarty naród” 46 . Nadrzędną wartością stawało się państwo. stanowił uchwalony przez Zgromadzenie Konstytucyjne w 1934 r. Ustawa zasadnicza wnosiła postulaty wzorowane na włoskim i portugalskim faszyzmie. Polonia brazylijska. mające zapewnić jedność narodu. z pewnymi zapoŜyczeniami z polskiej konstytucji kwietniowej z 1935 r. op. jego rozwój i bezpieczeństwo.krwawego zamachu stanu. zablokowało ewentualne dąŜenia separatystyczne poszczególnych stanów. Piętnowano instytucję rodziny. poszanowanie jego honoru i niepodległości. Następne wydarzenia miały juŜ bezpośredni związek z powstaniem „Estado Novo”. być kapitanami. jako wstrzymujących asymilację. s. Dekret o obywatelstwie brazylijskim. zabraniający koncentracji imigrantów na jednym. czy w klasach. zakazywano wieszania symboli narodowych na budynkach. Kolejno wydawane dekrety oraz towarzyszące im działania rządu. 162. Stosunek „Nowego Państwa” do obcokrajowców skomentował konsul generalny RP: „Brazylia chce za wszelką cenę stworzyć w swoich granicach jeden.cit. w kierunku ograniczenia napływu emigracji oraz wewnętrznej asymilacji obcokrajowców. Rozpoczął się atak na obcokrajowców. Sytuacja Polonii brazylijskiej w dobie ustaw nacjonalistycznych prezydenta Getulio Vargasa. Krasicki.cit. Pierwszy krok. zabroniono wydawania gazet polskich. akt prawny. właścicielami lub armatorami stat- - 45 M. 117 . zdelegalizowano związki i towarzystwa polonijne Krytyka spotkała takŜe księŜy polskich. Imigranci naturalizowani oraz ich potomkowie. Wraz z ogłoszeniem nowej konstytucji zmieniła się sytuacja Polonii. Autorytarne „Nowe Państwo” („Estado Novo”). op.. które to mogły działać tylko po uzyskaniu zgody władz. zasadniczo wpłynęły na sytuację Polonii w Brazylii: 18 kwietnia 1938 r. RównieŜ na jego mocy ustalono kwotę imigracyjną z danego kraju na nie więcej niŜ 2% osiadłych w Brazylii na przestrzeni ostatnich 50 lat47. który dyskryminował obywateli naturalizowanych. s. 107. Kula. nie mogą organizować własnych stowarzyszeń bądź naleŜeć do organizacji imigrantów posiadających obce obywatelstwo. wybranym obszarze. nie pozwalano im wydawać prasy. 412-414. Zamykano szkoły. tzn. jako komórki społecznej. w tym Parany. Podobne działania podejmowano względem wydawnictw. [w:] Dzieje Polonii. będącej skupiskiem polonijnym45. s. które wówczas zamieszkiwały Brazylię. jak i innych mniejszości narodowych. 25 kwietnia 1938 r. zajmując siedzibę parlamentu. 47 Ibidem.

a kierownikiem szkoły moŜe zostać wyłącznie obywatel „z urodzenia”. OtóŜ w jednym z polskich kościołów w Paranie. którzy kształtowali swoją rzeczywistość. od moŜliwości realizacji planów i oczekiwań osadników oraz od wielkości wychodźstwa. 4 maja 1938 r. 28 grudnia 1938 r. imigracyjnej Brazylii. bądź teŜ „osobnikom pewnych lub pochodzeń”. 118 . 193. CZP współpracujący z Światowym Związkiem Polaków Zagranicą (ŚwiatPol). 50 Ibidem. Bardzo groźny dla działaczy polonijnych.- - - - ków brazylijskich. jakikolwiek druk w języku obcym. 18 maja 1938 r. Ponadto. Sytuacja Polonii w Brazylii zaleŜała od kilku czynników. moŜe zostać opublikowany dopiero po uprzednim zarejestrowaniu w Ministerstwie Sprawiedliwości oraz otrzymaniu odpowiedniej zgody. choć nie rezygnowała z pojedynczych akcji biernego lub czynnego oporu. W tej sytuacji zagroŜenie stanowił np. nie uzyskiwali nostryfikacji dyplomów uzyskanych zagranicą. stale zwiększające 48 49 Ibidem. Przy południowych granicach ludność osad stanowić mają w 80% Brazylijczycy „z urodzenia”49. DuŜe znaczenie mieli takŜe sami Polacy. Dekret o pasie pogranicznym. co to jest. 23 marca 1939 r. 187-188. Mianowicie nauka mogła odbywać się jedynie w języku portugalskim. zaczęli tworzyć z czasem skupiska polonijne. budując dla siebie drugą ojczyznę. s. usłyszał odpowiedź „Duch Święty” i w ten sposób godło pozostało na swoim miejscu50. Przybywający do Brazylii chłopi. Gdy jeden z wojskowych zapytał.in. Dekret o bezpieczeństwa państwa. podręczniki pisane będą tylko w tym języku. gdyŜ wprowadzał nawet karę śmierci. s. Ibidem. nad chórem znajdował się wielkich rozmiarów polski orzeł. s. tzn. dzięki osiadaniu w niewielkich odległościach od siebie. Owo zarządzenie zawierało takŜe paragrafy dotyczące szkół. 184-192. za m. W obliczu kampanii nacjonalistycznej społeczność Polonii była bezsilna. sytuacji gospodarczej obu. Dekret wprowadzający dodatkowe ograniczenia imigracji. będący pod auspicjami Konsulatu Polskiego. Nastrój społeczności oddać moŜe niŜej przytoczona scenka. Rząd federalny zastrzegł sobie prawo odmowy wjazdu do Brazylii poszczególnym osobom. Dekret o asymilacji cudzoziemców. „godzenie w jedność Narodu przez staranie się o rozczłonkowanie obszaru podległego jego zwierzchnictwu przy pomocy lub subsydium obcego państwa lub organizacji o charakterze międzynarodowym”48. od polityki emigracyjnej Polski.

przynaleŜności świadczy fakt. nauka języka polskiego w szkołach. poniewaŜ miała swoje przedstawicielstwo. była na tyle mocną. z wyŜej wspomnianej przyczyny pozostawiały wiele do Ŝyczenia. Wprowadzenie zasad „Ŝetulizmu” stanowiło ograniczenie działalności polonijnej na kilka lat. jako podmiotu politycznego nie było. Dzięki temu chłopi nie znający języka. iŜ nie tylko urodzeni w Polsce. wydawniczych. organizacje polonijne. nie czuli się całkowicie zagubieni. czy organizacjach. organizacja przedstawień teatralnych. nie mogący liczyć na wsparcie ojczyzny. iŜ Ŝadne represje nie wpłynęły na jej narodowy charakter. zakazano nauczania języka czy historii polskiej. zawody sportowe. np. której do 1918 r. Powojenne losy emigrantów. porozumieniach międzynarodowych. w oparciu o liczne materiały. W momencie powstania państwa polskiego. obchody rocznic. przy współpracy z Polonią dokładniejsze zapoznanie się z Ŝyciem osadników polskich. Dzieje Polonii w Brazylii w okresie międzywojennym. a które nie zostały zanalizowane pod kątem obecności i działalności tejŜe społeczności. O silnej więzi. iŜ moŜliwym będzie. obyczajów nowego kraju. znajdujące się w brazylijskich archiwach. ale takŜe ich potomkowie będący juŜ obywatelami brazylijskimi respektowali tradycje polskie. Tworzono wspólnoty kościelne. towarzystwa kulturalne i oświatowe. mieli moralne wsparcie we wspólnocie. aby w konkretny i znaczący sposób wspierać obywateli osiadłych zagranicą. iŜ nawet z dala od ojczyzny moŜna mieć ją stale w sercu. Aczkolwiek sposoby realizacji tego przedstawicielstwa. a gdy się pojawiła była zbyt słaba. który obecnie jest systematycznie opracowywany. które działają w Brazylii pokazały. Działalność polskich wychodźców pokazuje. Dbanie o kulturę narodową. Wiele osiągnięć przepadło bezpowrotnie.swoją strukturę i objętość. prasa. Ŝe wykształcona w okresie międzywojennym wśród Polonii chęć podtrzymywania więzi z krajem przodków. 119 . stanowią wielce interesujący przedmiot badań. NaleŜy mieć nadzieję. Polonia stała się podmiotem w rozmowach. bibliotekach.

120 .

publiczne przemówienia.KRZYSZTOF MICHALSKI Uniwersytet Jagielloński w Krakowie historia i politologia Humani generis unitas – nieogłoszona encyklika Piusa XI potępiająca rasizm i antysemityzm Przypadający na lata 1922-1939 pontyfikat papieŜa Piusa XI to równieŜ okres kształtowania się. o prześladowaniach jakim poddawane są osoby narodowości Ŝydowskiej w rządzonych przez hitlerowców Niemczech. oraz trzy wydane w marcu 1937 roku godzące odpowiednio w niemiecki nazizm (Mit brennender Sorge). prezentował Ojciec Święty za pomocą róŜnych środków przekazu. sowiecki komunizm (Divini Redemptoris) oraz państwowy ateizm w Meksyku (Nos es muy conocida). płeć czy rasę. czy to poprzez orędzia (juŜ wówczas odbierane w milionach radioodbiorników). która w klarowny sposób i za pomocą dosadnych słów miała potępić antysemickie czystki i w ogóle wszelkie formy rasizmu. a takŜe godności osób poniŜanych i prześladowanych ze względu na wyznanie.. które miały tragicznie zaciąŜyć na losach ludzkości w następnych latach. wraz z rozwojem skrajnie prawicowych ruchów i ideologii. Dla porządku wymienić warto najwaŜniejsze encykliki Piusa XI. W 1938 roku powstał projekt odpowiedniej encykliki zatytułowanej Humani generis unitas („Jedność rodzaju ludzkiego”). wyraźnie dało się zaobserwować w wielu krajach Europy wzrost tendencji anty-semickich. Pius XI był pierwszym z następców św.. Piotra. będące z racji sprawowanego urzędu. Pius XI informowany od 1933 r. stanowiskiem Kościoła powszechnego. w których papieŜ demaskował i potępiał ówczesne ideologie totalitarne: Non abbiamo bisogno z 1931 r. Ta zalewająca stary kontynent fala nienawiści była z największym zainteresowaniem i duŜymi obawami obserwowana takŜe w Watykanie. w ostatnich latach swego pontyfikatu postanowił wydać encyklikę. a po śmierci papieŜa w lutym 1939 r. krzepnięcia i rozwoju dwudziestowiecznych ideologii totalitarnych. jako sprzeczne z duchem chrześcijaństwa i nauczaniem Chrystusa. Swoje stanowisko. listy apostolskie. odłoŜoną ją do watykańskich archiwów na wiele lat. czy wreszcie w formie specjalnych dokumentów papieskich zwanych encyklikami. popełnianych przez nazistów na narodzie Ŝydowskim podczas II wojny światowej. któremu przyszło znaleźć się w obliczu ateistycznych reŜimów takich jak nazizm czy komunizm. Ŝe papieŜ ten odwaŜnie stawał w obronie zagroŜonej wiary chrześcijańskiej. której treść uderzała w podstawy włoskiego faszyzmu. które miały w końcu doprowadzić do masowych zbrodni. . jednak nie została ona nigdy ogłoszona. W latach 30-tych XX w. I trzeba powiedzieć.

dlaczego nigdy jej nie wydano (biurokratyczny chaos rzekomo panujący w Watykanie). Warszawa 1998 i J. Hitler. Celem. SJ.08. Rok później belgijski benedyktyn. B. Na ile udała mi się ta sztuka. M. Bernarda Suchecky’ego zatytułowana L'encyclique cachée de Pie XI. 122 . Sale. a takŜe niewielkie wzmianki w monografiach poświęconych stanowisku zajmowanemu przez Stolicę Apostolską wobec anty-semityzmu i nazizmu4. Kraków 2007. 1 Po raz pierwszy informacje o projekcie encykliki potępiającej rasizm i antysemityzm dotarły do opinii publicznej na przełomie 1972 i 1973 r. nr 1/1990. Najbardziej kompleksowym opracowaniem poświęconym nieopublikowanej encyklice Piusa XI jest wydana w 1995 r. Georgesa Passelecqa i historyka. Horoszewicza. Cornwella. z którym połączyli siły w procesie odkrywania „zaginionej encykliki”. Warszawa 2006 oraz G. [w:] „Gazeta Wyborcza” z 8. O roli Watykanu w rozwoju współczesnego anty-semityzmu.Fakt jej istnienia. Encyklika nienarodzona. nr 11(565)/2005 i Nie urzeczywistniona encyklika Piusa XI. choć i tak do opublikowania całości projektu trzeba było długich lat dziennikarskiego śledztwa i łamania oporu wielu wysoko postawionych osób w strukturach kościelnych1. a zarazem niezwykle waŜnego epizodu w relacjach pomiędzy chrześcijaństwem a judaizmem w XX w. Harcourt Brace & Company. Edyta Stein a projekt encykliki przeciwko rasizmowi i antysemityzmowi. Kościół prze-ciw antysemityzmowi u schyłku XIX wieku. Bernarda Suchecky’ego.. Turnau. Stolica Apostolska i śydzi. 4 Warto tu wspomnieć o pracach D. do której dołączono cały tekst projektu encykliki. Na poszczególnych etapach badań Passelecq natrafiał na opór wielu osób zarządzających poszczególnymi archiwami kościelnymi. Efektem ich badań jest opublikowana w 1995 r. Georges Passelecq rozpoczął archiwalne poszukiwania tekstu projektu Humani generis unitas (czy raczej jego czterech wersji). Księga pamiątkowa ku czci arcybiskupa Henryka Józefa Muszyńskiego metropolity gnieźnieńskiego w 65 rocznicę urodzin”. pozostawiam to ocenie czytelników.65-79.. [w:] „Więź”. [w:] „Znak Idee”. PapieŜ Hitlera. Passelecq. który mi przyświecał przy pisaniu tej pracy było ponadto zaprezentowanie pierwszego w języku polskim tłumaczenia fragmentu Humani generis unitas. Waldemar Chrostowski. Niniejszy artykuł ma na celu przybliŜenie polskiemu czytelnikowi tego mało znanego. Dokumenty z tajnego archiwum watykańskiego odtajnione w 2004 r. Suchecky. s. Sekretna historia Piusa XII.2003. kiedy to w amerykańskim czasopiśmie „Nathional Catholic Reporter” opublikowano serię artykułów prezentujących główne tezy encykliki i próbujących wyjaśnić. Warszawa 2005. New York-San Diego-London 1997. Une occasion manquée de L'Église face a ' l'antisémitisme2. PapieŜe a śydzi. The hidden encyclical of Pius XI. W latach 80 – tych uparty benedyktyn poznał historyka. Wśród prac polskich próŜno szukać jakichś szczegółowych opracowań na temat Humani generis unitas. Kertzera. Noty. 2 Korzystałem z anglojęzycznego wydania tej pracy: G. praca dwójki Belgów: benedyktyna. H. J. iŜ znajduje się w niej w formie aneksu kompletny tekst projektu owej encykliki.. 3 Z waŜniejszych artykułów wymienić naleŜy na pewno prace: J. praca. [w:] „Ja jestem Józef brat wasz. a takŜe sama treść dokumentu na światło dzienne wychodzić zaczęły dopiero od lat 60-tych XX w. ks. Istnieje tylko kilka artykułów3. zebrał i oprac. która jest waŜna takŜe dlatego.

Przez całe lata narodowosocjalistyczni przywódcy głosili nienawiść do śydów. ale i tysiące wiernych katolików w Niemczech i. co się stało i co dzieje się kaŜdego dnia. który zawiózł do Rzymu jeden z niemieckich duchownych.66-67.htm. jeśli bezwarunkowo nie zaprzeda się temu nowemu kursowi”. [w:] „Znak Idee”. Sekretna historia Piusa XII. Kraków 2007. liście moŜemy m. które codziennie radio wbija masom do głów. Cornwell. G. 8 II 2008 r. Początkowo Edyta Stein starała się o spotkanie w cztery oczy z papieŜem. więc z wiadomych przyczyn takie oświadczenie nie mogło się wówczas ukazać7). wśród których niewątpliwie są elementy przestępcze (…) Wszystko. Hitler. przeczytać: „(…) Od tygodni jesteśmy w Niemczech świadkami czynów. odkąd dostali w ręce rządowy aparat przemocy i uzbroili swych stronników. H. Patrz teŜ: J. Nota SJ.pl/content/article/2003031111502147. W Watykanie bacznie przyglądano się zaostrzeniu ustawodawstwa rasowego w Niemczech (wrzesień 1935 roku i słynne prawa norymberskie). Pius XI od 1933 r. pochodzi od rządu. Ten zasiew nienawiści wzeszedł. kardynała Eugenio Pacellego. Sale. późniejszego papieŜa Piusa XII dopracowywali szczegóły konkordatu z III Rzeszą. Cyt. który otrzymał Pius XI niemiecka filozof pisała o prześladowaniach jakim poddawani byli śydzi w Niemczech i prosiła o jakąś interwencję w tej sprawie ze strony Watykanu6.ekumenizm. niŜ walka z śydami. Ŝe to milczenie nie będzie w stanie okupić na dłuŜszą metę pokoju z obecnym niemieckim rządem.129-154. Warto zwrócić uwagę na jeden z takich sygnałów. nie oznaczało to jednak. dyplomaci watykańscy pod czujnym okiem sekretarza stanu. Odczyt dn. 8 II 2008 r. ChociaŜ nie doszło wówczas do wydania przez Stolicę Apostolską Ŝadnego oficjalnego oświadczenia potępiającego prześladowania jakim poddawani byli śydzi w Niemczech (wiosną i latem 1933 r.ekumenizm. nie jest jawną herezją?(…) Jesteśmy równieŜ przekonani. Walka z katolicyzmem jest na razie prowadzona po cichu i w mniej brutalnych formach.in. który nazywa siebie »chrześcijańskim«. Edytę Stein. benedyktyn Raphael Walzer5. Ale nie mniej systematycznie. s. s. jednak kiedy taka prywatna audiencja nie doszła do skutku.magazyn.in. a takŜe coraz wyraźniejszemu antychrześcijań5 http://www. 123 . którym był list do papieŜa. 7 Patrz m.Geneza powstania dokumentu Jak juŜ wspomniałem we wstępie. PapieŜ Hitlera. Dokumenty z tajnego archiwum watykańskiego odtajnione w 2004 r. nr 1/1990. Ŝe Kościół Chrystusowy podniesie głos [podkreślenie moje]. Warszawa 2006. za: http://www. na całym świecie czekają i Ŝywią nadzieję. Czy to ubóstwienie rasy i państwowej przemocy. jak myślę. nie wspo- minając juŜ o miłości bliźniego. które urągają wszelkiej sprawiedliwości i człowieczeństwu. pracującą na jednym z niemieckich uniwersytetów. iŜ papieŜ pozostał obojętny na rozwój antysemityzmu w III Rzeszy i w innych krajach znajdujących się w orbicie wpływów nazistów.pl/content/article/2003031111502147. W liście. był informowany o pogarszającym się połoŜeniu ludności Ŝydowskiej w Niemczech. Edyta Stein a projekt encykliki przeciwko rasizmowi i antysemityzmowi. by połoŜyć kres naduŜywaniu imienia Chrystusa.magazyn. Niedługo Ŝaden katolik w Niemczech nie będzie mógł sprawować urzędu. sporządzony przez Ŝydowską konwertytkę. Odczyt dn.. zdecydowała się napisać do Ojca Świętego list. podczas którego chciała go prosić o napisanie encykliki potępiającej antysemityzm. J. Stolica Apostolska i śydzi.htm. Od tygodni nie tylko śydzi. 6 W datowanym na 12 kwietnia 1933 r. s.60-71. zamordowaną w Auschwitz późniejszą świętą katolicką.

140-154. op. 9 Warto tu zacytować fragmenty z kilku artykułów encykliki Mit brennender Sorge dla bardziej klarownego przedstawienia tej kwestii. a takŜe o reakcji władz III Rzeszy i opinii międzynarodowej po jej ogłoszeniu czytaj [w:] G. natomiast postanowiono raz na zawsze skończyć z pozorami poprawności politycznej i zaostrzono antykościelny kurs w polityce wewnętrznej.cit. w której Pius XI wyraźnie potępił władze Rzeszy za to. jaki się pojawił w ciele i przyjął naturę ludzką w narodzie mającym go przybić do krzyŜa [podkr.cit. Mają one znaczenie niezaleŜnie od czasu i przestrzeni. Pod jego kopułą. Czytaj teŜ: G.176-181. ograniczoną częścią Jego Objawienia (…) Obok bardzo wielu rzeczy wzniosłych i szlachetnych opisują nam one takŜe. Cyt. zwraca się ku rzeczom czysto ziemskim [w tym fragmencie widać jednak silne tradycje anty-judaistyczne. Wyrazem dezaprobaty dla takich poczynań było ogłoszenie w marcu 1937 r. doskonałości.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/mit_brennender_sorge_14031937. I tak w artykule nr 14 moŜemy przeczytać: „(…) Ten Bóg dał swe przykazania jako najwyŜszy władca. Choć część badaczy Szerzej na temat przygotowań do wydania encykliki Mit brennender Sorge. to jednak poprzez wielokrotne odwoływanie się w encyklice do tradycji starotestamentowej oraz piętnowanie rasistowskich teorii nazistów Pius XI w zawoalowany sposób dawał czytelnikom do zrozumienia. moje]”.skiemu kursowi w polityce wewnętrznej nazistów. jakim jest Kościół.opoka. Wydanie papieskiej encykliki zostało z oburzeniem przyjęte w kołach kierowniczych III Rzeszy. przechowujący Objawienie i obietnice Boskie.html. a takŜe poczyniono szereg nieprzyjaznych wobec papiestwa gestów na arenie międzynarodowej. B. łączącymi się głównie z kultem państwa i rasy8. z których najbardziej znanym jest niezłoŜenie wizyty w Watykanie podczas pobytu kanclerza Rzeszy w Rzymie w maju 1938 r10. op. otaczającą jak firmament całą ziemię. takiego. op. odczyt dn. moje]”.. 10 O wizycie Hitlera w Rzymie i jej reperkusjach w sferze relacji państwo – Kościół czytaj [w:] G. s. jak naród wybrany. jest miejsce i ziemia rodzinna dla wszystkich narodów i języków.ten sam dla wszystkich narodów.cit. Dalej w tym samym artykule czytamy: „(…) Tylko ślepota i pycha mogą zamknąć oczy na skarby zbawiennych nauk. s. ten zaprzecza wierze w prawdziwego Chrystusa.. s.cit. Kto chce wyrzucić z Kościoła i ze szkoły historię biblijną i mądre nauki Starego Testamentu. s. Jakkolwiek w tekście papieskiego dokumentu próŜno doszukiwać się słowa „antysemityzm”. op. Suchecky. gdyŜ ta umowa międzynarodowa mogła być jeszcze przydatna. jednakŜe wbrew opinii części partyjnych notabli Hitler nie zgodził się na zerwanie konkordatu. I wreszcie w artykule nr 22 moŜemy dostrzec argument na rzecz jedności ludzkiego rodzaju. 105-125. pisząc: „(…) Księgi Starego Testamentu są w pełni słowem boŜym. złączonego w mistycznym ciele Chrystusa. Sale. kraju i rasy”. W artykule nr 19 papieŜ w wyraźny sposób krytykuje osoby odrzucające tradycję starotestamentową. Czytamy zatem: „(…) Kościół ustanowiony przez Zbawiciela jest jeden . 8 II 2008 r. Passelecq. co będzie przecieŜ nurtem przewodnim Humani generis unitas. J.. Stwórca i Odkupiciel obdarzył jednostki społeczeństwa”.org. encykliki Mit brennender Sorge („Z palącą troską”). jakie mieszczą się w Starym Testamencie. ten ciasnej i ograniczonej myśli ludzkiej kaŜe być sędzią planów BoŜych względem historii świata. Sale.101-110.. zadań i powołań. 8 124 . jakimi Bóg. Cornwell. występujące wówczas w nauczaniu kościelnym – przyp. iŜ nie przestrzegają konkordatu i próbują wykorzenić w narodzie niemieckim chrześcijaństwo zastępując je praktykami neopogańskimi. za: encyklika Mit brennender Sorge na http://www. Ŝe prześladowania śydów są sprzeczne z duchem chrześcijaństwa i nauczaniem Kościoła katolickiego9. jest moŜność rozwoju dla wszystkich właściwości.

op. do angielskiego Plymouth przypłynął statek. John LaFarge. op. Pius XI miał w pewnym momencie prosić LaFarge’a o przygotowanie projektu encykliki dotyczącej kwestii rasizmu i antysemityzmu. Tezy zaprezentowane w ksiąŜce amerykańskiego jezuity znane były Piusowi XI. Ojciec LaFarge był bojownikiem w walce o równe prawa dla kolorowej ludności USA. gdybyś sam był papieŜem. Sale. s. w dziedzinie implementacji rasistowskiego ustawodawstwa (do czego doszło we Włoszech jesienią 1938 r. Gianelli. Widać było. co byś mówił do ogółu. PapieŜe a wojna. 125 . iŜ Pius XI był coraz bardziej zaniepokojony wzrastającą presją III Rzeszy na inne kraje Europy.12). 16 J.cit.152-153. SJ.. Suchecky. s. B. s.24-29. op. Treść prowadzonej po francusku rozmowy znamy tylko z przekazów Amerykanina zamieszczonych w opublikowanej w latach pięćdziesiątych autobiografii16. Na pytanie zaskoczonego jezuity. a sławę przyniosła mu opublikowana w 1937 roku ksiąŜka Interracial Justice: A Study of the Catholic Doctrine of Race Relations.62-66. zawierający „osiem argumentów przeciw niemieckiemu rasizmowi”.wskazuje na afront uczyniony papieŜowi przez Hitlera jako na bezpośredni powód do wydania encykliki potępiającej antysemityzm i rasizm11. s. 2 maja 1938 r. New York: Harcourt 1954.136-151. Passelecq. Więcej na ten temat [w:] G. Ojciec Święty miał ponoć odpowiedzieć: „wyraź to. 13 G. iŜ obydwie strony dąŜą do ideologicznej konfrontacji14. dlatego nie moŜe dziwić fakt.. który miał być rozesłany do katolickich uniwersytetów na całym świecie13.. w szczególności na Włochy.” Dzień przed przybyciem do Rzymu Hitlera. „Wyraź to.. jak taki projekt powinien wyglądać. Suchecky. LaFarge. G. Na polecenie redaktora naczelnego magazynu „America” miał przygotować sprawozdanie z odbywającego się w Budapeszcie Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego.152.cit. Suchecky. kilka dni po wizycie Hitlera w „Wiecznym Mieście”. co byś mówił do ogółu.. Passelecq. Przy okazji podróŜy na Węgry LaFarge miał odwiedzić inne kraje europejskie celem przygotowania serii reportaŜy o sytuacji Kościoła na starym kontynencie. s. op. jako sprzeczną z duchem chrześcijaństwa15. JuŜ w maju. przebywający wówczas w swojej letniej rezydencji w Castel Gandolfo Ojciec Święty zawezwał mnicha do siebie na osobistą audiencję. Passelecq.. gdybyś sam 11 12 Ibidem. Od pierwszej wojny światowej do wojny w Iraku. B. A.cit.113-115. to jednak bardziej prawdopodobnym wytłumaczeniem wydaje się być fakt. iŜ dowiedziawszy się o pobycie LaFarge’a w Rzymie w czerwcu 1938 r. do której doszło 22 czerwca. w której potępił segregację rasową obowiązującą w Ameryce. 15 G.cit. B. The Manner Is Ordinary. Tornielli. Kraków 2006. na którego pokładzie znajdował się amerykański jezuita. Ojciec Święty kazał przygotować specjalny syllabus. s.. 14 A.

Warszawa 2003.cit.40.cit. s. s.H. Passelecq. D. Lexikon für Theologie und Kirche19. generałem zakonu jezuitów. powierzając projekt encykliki Ledóchowskiemu. Amerykanin spotkał się ze swoim przełoŜonym. Cornwell. 18 Czytelnikom. Chrostowski. Włodzimierzem Ledóchowskim.. Trzej jezuici pracowali w ParyŜu nad projektem encykliki od lipca do września 1938 r. Pod koniec września LaFarge dostarczył całą dokumentację do Rzymu. Gundlach był jednym z konsultantów przy encyklice Quadragesimo anno z 1931 r. polskim arystokratą. Kilka dni później. na kilka tygodni przed jego śmiercią (papieŜ umarł na atak serca 10 lutego 1939 r. którą papieŜ miał wygłosić do włoskich biskupów. były jedynymi dokumentami jakie znaleziono na biurku zmarłego następcy św.41-42. Alvarez. 21 Ibidem. Horoszewicz. zalecając ponadto z obawy przed Niemcami zachowanie ścisłej tajemnicy odnośnie pracy. Niemca.35-36.był papieŜem”17. 19 J. Graham. Przygotowano cztery róŜniące się w szczegółach wersje językowe dokumentu: po francusku. B. s. który miał przekazać go do wglądu Ojcu Świętemu. [w:] „Znak Idee”. s. s.. B. op. [w:] „Ja jestem Józef brat wasz. Z niewyjaśnionych do końca powodów projekt encykliki został dostarczony schorowanemu Piusowi XI dopiero w styczniu 1939 r. Heinrich Bacht21). którą będą się zajmować w najbliŜszej przyszłości18. nr 1/1990. 17 126 . op.cit. Jak wynika ze wspomnień kardynała Eugene’a Tisserant.. Gustave’a Desbuquois. Passelecq.151. projekt Humani generis unitas wraz z mową. Passelecq. Nazistowski wywiad przeciw Watykanowi 1939 – 1945. Edyta Stein a projekt encykliki przeciwko rasizmowi i antysemityzmowi.75. SJ. Suchecky. 23 G. Warszawa 1998. a takŜe pomagał Ojcu Świętemu przy pisaniu potępiającej ideologię komunistyczną encykliki Divini Redemptoris z 1937 roku20. Suchecky. s.. „Współpracownicy ojca LaFarge byli wysokiej klasy specjalistami. 22 J. W. Alvarez. M. Nic świętego. Od Napoleona do Holokaustu. Nie urzeczywistniona encyklika Piusa XI. Generał Ledóchowski przydzielił Amerykaninowi do pomocy dwóch innych jezuitów. Suchecky. z kolei Desbuquois był długoletnim dyrektorem dziennika „L’Action populaire”.cit. zebrał i oprac. A. s. op. B.184. Nota. SJ. ciągle nie do końca świadom konsekwencji rozmowy z papieŜem.188. którzy mogą z cieniem uśmiechu na twarzy odnieść się do obaw generała Ledóchowskiego polecam dwie ksiąŜki o niemieckiej siatce szpiegowskiej działającej na terenie Watykanu: D. który został poinformowany o zadaniu jakie zlecono ojcu LaFarge. Po śmierci Piusa XI projekt encykliki piętnującej rasizm i antysemityzm został odłoŜony na G. Łódź 2004. Gustava Gundlacha i Francuza. Piotra23. ks.)22. z których usług korzystał Pius XI przy przygotowywaniu wcześniejszych encyklik. op. angielsku i niemiecku oraz po łacinie (autorem tego przekładu był inny jezuita przysłany przez generała Ledóchowskiego. 20 G. ponadto jego autorstwa było hasło „antysemityzm” w wydanym w 1930 r.. R. Historia szpiegostwa w Watykanie.. Księga pamiątkowa ku czci arcybiskupa Henryka Józefa Muszyńskiego metropolity gnieźnieńskiego w 65 rocznicę urodzin”.

131-152). Stanowił wyraźne zagroŜenie dla wartości moralnych na których społeczeństwa winny się opierać. który wkradł się w Ŝycie współczesnego społeczeństwa. prowadzących do róŜnicowania społeczeństwa. jak i w relacje między grupami i narodami24” – projekt encykliki miał strukturę typową dla tego typu dokumentów papieskich. Rasizm został wyraźnie potępiony. Autorzy projektu gruntownej krytyce poddają równieŜ róŜne koncepcje państwa totalitarnego (choć nie znajdujemy w tekście bezpośredniego odwołania do komunizmu czy nazizmu).półki watykańskiego archiwum i ponownie ujrzał światło dzienne w okolicznościach opisanych na początku artykułu. gdyŜ społeczeństwa takich państw są co prawda jednolite. Większość badaczy jest przekonana.71-152). Humani generis unitas składała się ze wstępu. Problemowi rasizmu autorzy encykliki poświęcili 19 artykułów (art. NaleŜy zerwać. przestać wierzyć w nieuchronność postępu materialnego.176. lecz dokonano tego za pomocą środków na uŜycie których Kościół nigdy nie wyrazi zgody. które miast uczyć się szacunku dla róŜnorodności. które powszechnie uznawane są za kluczowe. Część pierwsza (art. Struktura i główne tezy zawarte w Humani generis unitas Zaczynający się od słów – „Jedność rodzaju ludzkiego została jak gdyby zapomniana w związku z nieładem. zdaniem jezuitów. 127 . NajpowaŜniejsze zagroŜenie wg autorów stanowi krąŜące nad światem widmo przyszłej wojny. z filozofią opartą na filarach materializmu i pozytywizmu. gdy analizujemy Humani generis unitas. co pociąga za sobą coraz większe wydatki na zbrojenia i prowadzi do militaryzacji wszystkich aspektów Ŝycia. Ŝe fragmenty te napisał Gundlach. 111-130). w stosunki między jednostkami. podzielonych w sumie na 179 artykułów. gdyŜ poglądy w nich wyraŜone są zbieŜne z tezami jego artykułu na temat antysemityzmu w Lexikon für 24 Tłumaczenie własne z języka angielskiego za: ibidem.7-70) zatytułowana „Historyczny wywód nieładu charakteryzującego współczesne społeczeństwo” odnosi się do krytycznej analizy zjawisk zagraŜających wówczas ludzkości. gdyŜ to tylko prowadzi do wzrostu antagonizmów wewnątrz społeczeństwa. s. Jedynym panaceum jest zatem powrót do Ŝycia we wspólnocie Kościoła. Najbardziej interesujące i jednocześnie mocno kontrowersyjne są jednak fragmenty odnoszące się do zjawiska antysemityzmu. nadto destrukcyjnie miał wpływać na wychowanie młodego pokolenia. zatytułowanej „Jedność Ŝycia społecznego” warto bliŜej przyjrzeć się dwóm poruszanym w niej kwestiom. W części drugiej (art. konkluzji i trzech części. Chodzi oczywiście o krytykę zjawisk rasizmu i antysemityzmu. natomiast zjawisko antysemityzmu jest wyjaśniane i potępiane w 22 artykułach (art. utwierdzało się w głębokiej pogardzie wobec osób odmiennego koloru skóry. gdyŜ prowadził do negacji godności osoby i dzielił społeczeństwo.

poprzez zacytowanie dekretu Świętego Oficjum z 25 marca 1928 r. s. Ŝe jeśli chodzi o problem antysemityzmu. Co by było. która działała na rzecz poprawy stosunków między chrześcijanami.246. op.153-176) nosząca tytuł „Działania Kościoła na rzecz jedności doczesnego Ŝycia ludzkiego” podaje kilka wskazówek. op. s.? O przyczynach nie ogłoszenia Humani generis unitas Dlaczego nie doszło do ogłoszenia encykliki Humani generis unitas? Czy gdyby ją ogłoszono. Tłumaczenie własne za: G.165-167). B. DuŜe znaczenie dla przywrócenia „Jedności rodzaju ludzkiego” autorzy projektu encykliki przywiązywali ponadto do działalności Akcji Katolickiej (art.159). których członkowie uczyć się powinni tolerancji wobec innych i róŜnych form współpracy (art. a odpowiedni przykład powinien iść od osób duchownych (art. s. gdy tylko przypomina się o tej inicjatywie podjętej przez władze kościelne. iŜ dzięki prześladowaniom poznajemy prawdziwe powody „społecznego oddzielenia śydów od reszty ludzkości”27. Edyta Stein a projekt encykliki…. Tak więc juŜ na samym początku podrozdziału o antysemityzmie to zjawisko zostaje potępione. DuŜo miejsca autorzy encykliki poświęcili kwestii ochrony wiernych Kościoła „przed skaŜeniem ducha28” na jakie naraŜeni są poprzez kontakty z śydami. iŜ dekret ten likwidował organizację „Amici Israel”. J. to autorzy Humani generis unitas odrzucają prześladowania śydów oparte na argumentach rasowych i narodowych (takie postępowanie jest sprzeczne z duchem religii chrześcijańskiej).158-176). Ibidem. 140). s. kultury i gospodarki (to rozróŜnienie na dwa rodzaje antysemityzmu odnaleźć moŜemy właśnie w artykule Gundlacha)30. Z punktu widzenia Kościoła naleŜy wagę przywiązywać do takich kwestii jak właściwa edukacja młodych osób (art. Nota. Więcej na ten temat [w:] M. W artykule 144 literalnie mamy potępione zjawisko antysemityzmu.252.cit. 29 Autorzy encykliki nie wspomnieli jednak. H. 131).190-192. Suchecky.cit.. nie doszłoby do zbrodni Holokaustu? Czy Watykan sprzyjał nazistom? Te pytania najczęściej są podnoszone. W części encykliki poświęconej antysemityzmowi moŜemy teŜ przeczytać o odrzuceniu przez śydów zesłanego przez Boga Mesjasza. zwłaszcza. a wyznawcami judaizmu.. natomiast dopuszczają eliminację wpływów Ŝydowskich w sferze polityki. tworzenie róŜnorakich stowarzyszeń. G.Theologie und Kirche25. gdy śydów prześladuje się „pod sztandarem chrześcijaństwa26” (art. co naleŜy czynić by zerwać z polityką dyskryminacji i wprowadzania podziałów w ra-mach społeczeństwa. SJ. 26 27 25 128 . Passelecq.247. Ostatnia część projektu encykliki (art. Suchecky. H. s. 30 J. DuŜo miejsca poświęcono wyjaśnieniu róŜnic religijnych leŜących wg autorów encykliki u źródeł antysemityzmu. W kolejnych artykułach (133) moŜemy jednak przeczytać. gdyby. Nota.165. dzięki czemu łaski zbawienia mogli dostąpić Nie – śydzi (art.. 135-136. s. Horoszewicz.75-76.155-157).. SJ. Nie urzeczywistniona encyklika…. s.75.29 Ogólnie trzeba stwierdzić. 28 Ibidem. B. Passelecq. Edyta Stein a projekt encykliki….

Summi pontificatus. Nota. ponadto w zwyczaju Stolicy Apostolskiej jest. B. dawnemu redaktorowi pisma „L’Civilta Cattolica”. Horoszewicz. Ŝe jako Polak. 31 129 . gdyŜ w ostatnich miesiącach Ŝycia wielokrotnie wyraŜał zaniepokojenie rozwojem sytuacji w Niemczech i falą prześladowań jaka w związku z tym uderzyła w naród Ŝydowski.cit. a nawet jeden z autorów encykliki (Gundlach) winą za jej nie ogłoszenie obarczają generała zakonu jezuitów. które uwaŜał za . s.775-795.188. Patrz teŜ: F. pewne jej fragmenty zostały wykorzystane przez Piusa XII przy pisaniu jego pierwszej encykliki. s. a judaizmem. Z drugiej wszakŜe strony publiczny protest biskupa Galena z Münster wyraŜony serią kazań potępiających eutanazję umysłowo chorych w III Rzeszy G. s. SJ. Passelcq. dla którego nie ogłoszono encykliki33..Odpowiedź na pytanie pierwsze jest niezwykle trudna. nie chciał. J. Warszawa 2005. Coppa. Niestety śmierć ojca Rosy w listopadzie 1938 r. Ledóchowskiego.. który miał skorygować najbardziej kontrowersyjne tezy. 1998. były głównym powodem. Pius XI wyraźnie wzruszony powiedział wówczas: „Antysemityzmu nie da się pogodzić z tym podniosłym dziełem i jego przesłaniem. s. Ŝe Ledóchowskiemu nie podobały się paragrafy dotyczące antysemityzmu.68-71. był on głęboko niechętny komunizmowi. gdyŜ byłoby to zgubne dla ponad 30 milionów katolików w III Rzeszy. Antysemityzm jest nie do przyjęcia. czynił więc wszystko. za: D. Inni jednak twierdzą. Nowy papieŜ.cit. 32 J. Najbardziej logicznym wyjaśnieniem wydaje się być fakt. Cyt. aby doszło do konfrontacji z reŜimem nazistowskim. 33 Jest bardzo prawdopodobnym.krok w tył” w relacjach między chrześcijaństwem. więc nie chciał draŜnić Hitlera. s. Duchowo wszyscy jesteśmy Semitami [podkr. W przypadku Humani generis unitas. Część badaczy wskazuje na przykład protestu biskupów holenderskich z 1942 r. iŜ choroba Piusa XI i jego śmierć w lutym 1939 r. w którym nam. Jest to ruch przepojony nienawiścią.328. wobec wywózek holenderskich śydów. J. dlatego teŜ przekazał tekst do konsultacji wybitnemu znawcy tematu. Kertzer. s. Pope Pius XI’s „Encyclical” Humani generis unitas against Racism and Anti – Semitism and the „Silence” of Pope Pius XII. Ŝe będzie walczył z tą materialistyczną ideologią.71-72.34 Odpowiedź na pytanie drugie dotyczące uniknięcia Holokaustu. Cornwell. o ile doszłoby do ogłoszenia encykliki. PapieŜe a śydzi.200. O roli Watykanu w rozwoju współczesnego antysemityzmu. Ŝe Pius XI pragnął ogłosić encyklikę Humani generis unitas. pozostaje w sferze domysłów. Edyta Stein a projekt encykliki…. w Ŝaden sposób nie wolno uczestniczyć (…).79. a represje wobec śydów i chrześcijan tylko się wzmogły. jakie wygłosił do grupy pielgrzymów z Belgii we wrześniu 1938 roku. ojcu Enrico Rosie SJ. Protest nic nie dał. który przecieŜ oficjalnie deklarował. Nie urzeczywistniona encyklika…. 34 M.. op. ruch. s. spowodowała zwłokę w dostarczeniu projektu encykliki Ojcu Świętemu32. op. Sep. iŜ nie dopracowane dokumenty poprzednich papieŜy nie podlegają dalszym pracom redakcyjnym i są najczęściej odkładane do archiwum. Część badaczy. przypominając. op.cit. Pius XII. s. ogłoszonej w październiku 1939 r. D.326. Z kolei Passelecq i Suchecky przedstawiają ojca Rosę jako jednego z czołowych przedstawicieli nurtu antyjudaistycznego pracujących w Kurii rzymskiej [w:] The hidden encyclical…. H. Kertzer. „Journal of Church and State”. moje]”. Najlepszym przykładem troski Ojca Świętego o śydów są słowa. Suchecky. chrześcijanom. Ŝeby opóźnić wydanie dokumentu papieskiego31.

którzy podlegają rasowej dyskryminacji. Obecne prześladowania śydów 132. kiedy staje się jasnym. Poznań 1999. Takie podejrzenie wzrasta. Wreszcie pytanie o pronazistowskie sympatie w Watykanie.246-259. 35 130 . Fragment projektu encykliki Humani generis unitas36 5. są naznaczone piętnem wyrzutków tylko z powodu swojego pochodzenia. śaryn. czy jest to cel. zwłaszcza jednak wtedy. którzy sprzyjali III Rzeszy. s. Abstrahując od jej metodycznego okrucieństwa. Pozbawione prawnej ochrony przeciw przemocy i grabieŜom. Ŝe walka o czystość rasy prowadzi prosto do wystąpienia przeciwko śydom. czynią szkodę ludzkości. The hidden encyclical of Pius XI. którzy oddali Ŝycie za ojczyznę. s. Te prześladowania były niejednokrotnie potępiane przez Stolicę Apostolską. do którego wiernie zmierza wielu spośród głównych orędowników tak zwanej czystości rasowej. Ŝe mimo braku głośnych publicznych protestów wobec polityki Hitlera. śydzi i antysemityzm (religijna odrębność) 131. Zastanawiającym jest fakt. którzy bezprawnie stawiają na prymat rasy. Patrz m.w 1941 r. kiedy odwołują się do nich ci. G. naraŜone na róŜne obelgi i publiczne poniŜenie.cit. 36 Tłumaczenie własne z języka angielskiego fragmentu projektu encykliki Humani generis unitas za: G. a hardemu hierarsze włos nie spadł z głowy. P. walka ta nie róŜni się w motywach i sposobach prześladowania od tych. zdarzali się wysoko postawieni duchowni (biskup Hudal). w których przyszło im Ŝyć.. aby w ten sposób pociągnąć masy do innych przedsięwzięć. mimo iŜ nienagannie przestrzegają porządku prawnego państw. aby ulŜyć niedoli milionów osób ciemięŜonych przez nazistowski reŜim. B. „Dziennik” z. Czy podobnie byłoby w przypadku opublikowania Humani generis unitas? Nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. którzy podczas wojny dzielnie walczyli za swój kraj. jak wiele podziałów w ramach jednej rasy jest jakŜe róŜnie ocenianych i traktowanych w tym samym czasie przez te same osoby. czy teŜ zamiarem ich jest raczej ukuć sprytny slogan. 3-4 II 2007. a dzieci tych. „Tygodnik Powszechny”. Odczucie to wzrasta jeszcze bardziej. Akta czasów rozdarcia. gdy spojrzymy. Tłumaczenia fragmentów z Pisma Świętego podaję za: Biblia Tysiąclecia. są wykpiwane. W rezultacie tych prześladowań miliony osób zostały pozbawione fundamentalnych praw i przywilejów obywatelskich w krajach swojego urodzenia. przestraszył władze hitlerowskie i na pewien czas wstrzymano akcję uśmiercania tych osób. Nie robią nic dla wzmocnienia jedności. gdy wzniecane były pod sztandarami Chrześcijaństwa. papieŜ Pius XII czynił wszystko co w jego mocy. op. Owszem. którym są poddawani śydzi od staroŜytności. ale ogólnie trzeba stwierdzić. Pius XII – twardy antykomunista. V.in. nr 41/2006.10. Katowice 2000. Fragmenty innych publikacji cytowanych w tekście podaję w tłumaczeniu własnym z języka angielskiego. J. jak i z okresu poprzedzającego jej wybuch35. Wydawnictwo Pallotinum. na potwierdzenie czego opublikowano szereg dokumentów z czasów wojny. New York – San Diego – London 1997. które tak głośno są przywoływane. Blet. s. niewinne osoby są traktowane jak przestępcy. SJ. Passelecq. Pius XII i druga wojna światowa w tajnych archiwach watykańskich. Suchecky. do której ludzkość dąŜy i aspiruje. 24-25. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Wartości patriotyzmu. Wyd. Sale. traktowani są jak zdrajcy. Ci. Nawet ci. gdy idzie o korzyść jednej grupy społeczeństwa. Harcourt & Brace Company.

co za tym idzie. jest w dosadnych słowach określany przez św. do których naleŜą przybrane synostwo i chwała. w konkretnym miejscu. 136. Niewiele wybranych dusz. To naród Ŝydowski. pełnienie słuŜby BoŜej i obietnice. Z drugiej strony. rzeczywistą podstawę społecznego oddzielenia śydów od reszty ludzkości. Odkupienie otworzyło bramy zbawienia dla całego rodu ludzkiego.. »Są to Izraelici. stanowią chlubny wyjątek od tej reguły. którym było 131 . Ten. Pawła jako zbawienie świata. Zbawiciel został uśmiercony. Greków i barbarzyńców. śydzi stracili to. powity został z Ŝydowskiej matki Jezus Chrystus. owa antysemicka kampania ma przynajmniej tę zaletę. jakie wypływa z historii. a zwłaszcza od przyjścia Jezusa Chrystusa. Powołanie śydów osiągnęło swój kulminacyjny moment w zupełnie wyjątkowych i niespotykanych historycznych okolicznościach. Zagadnienie nie rasy. poprzez który śydzi uśmiercili Zbawiciela i Króla. którym towarzyszy. przymierza i nadanie Prawa. narodem. Okoliczność ta była tak niezwykła. Paweł dodaje: »Ale przez ich przestępstwo«. Ŝycie. dzieło Odkupienia objęło całą ludzkość. oraz z doświadczeniem. pierwsi judeo – chrześcijanie. Ŝe jest łączona z innymi nie mniej nadzwyczajnymi. czego Kościół nauczał i w połączeniu z owym nauczaniem. a takŜe nieliczni w ciągu wieków inni członkowie Ŝydowskiego ludu. został przez nich odrzucony. Przez mękę i śmierć Zbawiciela. Jest ona ugruntowana religijnie. to ukazuje tym samym prawdziwą naturę.W przypadku śydów to raŜące zanegowanie praw człowieka postawiło wiele tysięcy bezbronnych osób w obliczu braku jakichkolwiek środków do Ŝycia. w jednym ze szczepów Izraela.?« [List do Rzymian. Zbawiciel. a człowiekowi zostały za wstawiennictwem Drugiego Adama przywrócone łaski. niepowtarzalnymi wydarzeniami w dziejach. 9: 4-5]. grzechy świata zostały wymazane. W określonej chwili. podległością terytorialną czy obywatelstwem w ramach państwa. z nich równieŜ jest Chrystus według ciała. które zaburzyły i zmieniły dzieje świata. pośród których byli uczniowie i zwolennicy Naszego Pana. Tułając się z kraju do kraju. która trzymała przecieŜ naród Ŝydowski w ucisku. Jego posłannictwo i nauczanie były zwieńczeniem historycznego posłannictwa i nauczania Izraela. Do nich naleŜą praojcowie. stanowią oni brzemię nie tylko dla ludzkości. który został wezwany przez Wszechmogącego Boga. ale równieŜ dla samych siebie.śydów. Jego narodziny. odtrącony i uznany za przestępcę przez najwyŜszy Ŝydowski trybunał sądowy. bramy Niebios otwarte. a duchowe królestwo Chrystusa zostało ustanowione po wsze czasy. dowiemy się. którego przyjście było od wieków zapowiadane i oczekiwane przez proroków. za przyczyną Ducha Świętego. męka i śmierć oraz zmartwychwstanie były wypełnieniem proroctw i przykładem dla Izraela. mogą dzielić dziedzictwo Jego chwały. zaślepieni przez wizję materialnej dominacji i zysku. aby przygotować w historii ludzkości szlak dla Wcielenia Jego Jednorodzonego Syna. po tym jak modlili się o Niego i wyczekiwali na Jego przyjście od tysięcy lat. czego skwapliwie szukał. Inni zaś pogrąŜyli się w zatwardziałości« [List do Rzymian 11:7]. jak szkodliwa i nie przynosząca korzyści celom. 135. kiedy porównamy ją z tym. »CóŜ zatem? Izrael nie osiągnął tego. Jak kompletnie błędna jest taka polityka w stosunku do śydów. Istotnie. tak zwany problem Ŝydowski nie jest związany z rasą. Stanowisko Kościoła odnośnie Judaizmu Nauka o Objawieniu 134. Św. lecz religii 133. Czyn. osiągnęli jednak wybrani. moŜna dostrzec. Ŝe uznali nauczanie Chrystusa i wstąpili do Jego Kościoła. Ŝe w historii rodu ludzkiego tylko jeden naród został powołany i stąd właśnie zwany jest wybranym. w którym nie będzie rozdziału na śydów i nie . Przez to. Jest to problem religii. Jeśli spojrzymy na poruszaną kwestię z historycznego punktu widzenia. działający w zmowie z pogańską władzą. ustanowiło powszechne Królestwo. którego Bóg posłał do wybranego przez siebie Narodu. Ŝe jeśli ktoś moŜe wybrać walkę rasową. których był pozbawiony przez grzech praojców. czego sami szukali. ale byli i są nadal tylko wyjątkiem. problem Chrześcijaństwa.. starał się wcielać w Ŝycie. Wreszcie. Mimo iŜ krzywdząca i bezpardonowa.

jeśli tylko wyrzekną się grzechów i powrócą do duchowej tradycji Izraela. a które śydzi odrzucili. nawet po nawróceniu na prawdziwą wiarę i przyjęciu do Kościoła Chrystusowego. »Słusznie. Tak więc proroczym głosem Apostoł zwraca się ku przyszłości. jaką Bóg pozwolił im odegrać w zbawieniu świata. na którym są zaszczepione gałęzie z dzikiej oliwki [List do Rzymian 11:16-24]. powinni zapamiętać trzy rzeczy: po pierwsze. niewierni śydzi. Dzięki łasce Pana. ale raczej twierdzenie przeciwne jest prawdą. poniewaŜ odrzucił Dobrą Nowinę. Tym samym jednak przyspieszeniu uległ proces ewangelizacji.śydom. i tak. Paweł jasno wskazuje pozorną sprzeczność pomiędzy niewiarą śydów i opatrznościową rolą. aby wyjaśnić to dłu-gowieczne trwanie. Ponadto. mądrości i wiedzy Boga!« [List do Rzymian 11:33]. Izrael ściągnął na siebie BoŜy gniew. ty zaś trzymasz się dzięki wierze. Pawła. nigdy jednak mimo tego nie zatracając się. ten nie dający się logicznie obalić stan istnienia narodu Ŝydowskiego. Ŝe oni. »zbawienie przypadło w udziale poganom« [List do Rzymian 11:11]. nie mają się troszczyć o korzeń. to jednak jego mieszkańcy nie popadają w samouwielbienie. o ile odstąpią od Wiary Chrystusowej. i Ŝyć będą jak zarozumialcy i osoby ślepo zapatrzone w siebie. w końcu dzięki ich pierwotnemu powołaniu. której nie da się wyrazić słowami. nie judeo – chrześcijanie. »O głębokości bogactw. skazali się. Odcięto je na skutek ich niewiary. ale trwając przez wieki. którzy przyjdą do Chrystusa. ci nieszczęśnicy. ale jako całego narodu. Ale posuwa się jeszcze dalej i pokazuje. Nie nadeszły naturalnie powody. lecz korzeń ma dbać o nich i jak to się mówi. »Albowiem Bóg poddał wszystkich nieposłuszeństwu. Zwracając się do nie . na wieczną tułaczkę. po trzecie wreszcie. Ŝe posiedli oni Ŝycie wieczne wyłącznie dzięki korzeniowi i odŜywczym sokom zdrowej oliwki. omnis Israel. jest święty. które obiecał Pan. w stopniu w jakim poddany został nauce Chrystusa. 139. mianowicie. »Tak i oni stali się teraz nieposłuszni z powodu okazanego wam miłosierdzia. ChociaŜ świat pogański. które stały się. Przeto się nie pysznij. aby wszystkim okazać swe miłosierdzie« [List do Rzymian 11:32]. a w której obecnie uczestniczą nie – śydzi dzięki łasce Odkupiciela. wydaje owoce. która im jest naleŜna ze względu na przeszłość tego narodu i jego powołanie. istniała »resztka ocalonych«. podzielić mogą wówczas nieszczęsny los upadłych gałęzi. Ŝe nie ma powodu. św. Nauczanie św. św. W przeciwieństwie do nich. ci. Pawła 137. Św. ale trwaj w bojaźni!« [List do Rzymian 11:20]. Niektóre gałęzie jednak. jeśli sami nie . odkąd odkupienie.odrzucenie przez śydów Mesjasza. po drugie. 132 . poczują się bardziej niŜ inni jak u siebie w domu. dostępne nie – śydom. aby rozpaczać nad zbawieniem Izraela. 138. jak zresztą i później. ale takŜe wszystkim ludziom. 140. patriarchowie Starego Przymierza. Ŝe ludzie owi Ŝałują i uznają Go za swojego Odkupiciela. Jeśli nadejdzie czas powrotu. ukazując nawrócenie nie – śydów jako za-powiedź powrotu wszystkich śydów do domu Ojca: całego Izreala. za sprawą nieodgadnionej BoŜej Opatrzności. owi. Korzeń owego drzewa. gdyŜ BoŜy wybór nie został nigdy anulowany. są oni jego gałęziami. którzy na stracenie pociągnęli własny naród. teraz uczestniczy w dzieleniu owoców. Posuwa się dalej i ciągle oferuje śydom perspektywę zbawienia. którzy sami przecieŜ nie byli sługami BoŜymi. przestrzegając nie – śydów przed nadmiernym zadufaniem w sobie. których błądzący przywódcy złorzeczyli Bogu ponad ich własnymi głowami. Izrael pozostał narodem wybranym. Paweł nie jest jednakowoŜ zadowolony. takŜe Izrael moŜe cieszyć się z owoców odkupienia. aby i sami mogli dostąpić miłosierdzia« [List do Rzymian 11:31]. »Reszta wybrana przez łaskę« [List do Rzymian 11:5]. czego efektem było nawrócenie nie – śydów. Paweł porównuje Izraelitów do drzewa oliwnego. w znaczeniu nie pojedynczych istot. W skłaniającej do zastanowienia metaforze. Judea nie otrzymała zbawienia od nie – śydów. pod jednym wszakŜe warunkiem. Owi jednak. towarzyszące odrzuceniu Zbawiciela i jego śmierci. Nawet w czasach Św. gałęzie dzikiej oliwki – nie . którzy Go odtrącili.śydzi – zostali wszczepieni do zdrowego pnia.śydzi.śydów. które są dostępne nie tylko nie . jak zresztą się stało. to zarówno w indywidualnych przypadkach (z którym to zjawiskiem mamy do czynienia od wieków) jak i w stosunku do narodu Ŝydowskiego pojmowanego jako całość. poprzez ich odrzucenie przez śydów. aŜ do czasów nam współczesnych. poodpadały od drzewa.

W rezultacie odrzucenia Mesjasza przez Jego lud i równoczesnego uznania Go przez świat pogański. przez NajwyŜszą Świętą Kongregację Świętego Oficjum: »Kościół katolicki zwyczajowo modli się za naród 133 . bo moŜe ono przejawiać się w obyczajach i zamierzeniach. czysto nadprzyrodzonym ładzie. doprowadziła do nieuniknionych wydarzeń w dziejach. który najlepiej widoczny jest w dekrecie wydanym 25 marca 1928 r. W historii Kościoła moŜemy znaleźć potwierdzenie. którzy świadomie opierali się zewowi BoŜej Łaski: »Twardego karku i opornych serc i uszu!« [Dzieje Apostolskie 7:51]. istniejąca w niewidzialnym. uwielbienie i miłość do Boga. gdzie wskaŜe. tworzącą nieustanne napięcie między śydami a nie – śydami. nie wiąŜą się z bardziej stanowczą zmianą w postawie Kościoła w stosunku do śydów. kiedy owo nauczanie było wymierzone bezpośrednio w wiarę chrześcijańską. Jest ona określona przez postępowanie biskupów. które jasno pokazują potrzebę podjęcia energicznych kroków celem zabezpieczenia wiary i moralności wiernych i samego społeczeństwa przed prowadzącymi do deprawacji ich błędnymi wpływami. Kościół musi powziąć wszelkie moŜliwe działania celem ukazania. które są sprzeczne ze standardami Ŝycia Chrześcijanina. Kościół nigdy nie usiłował pomniejszać straszliwej mocy zarzutów. Lecz owa głęboka sprzeczność. to równocześnie pokazuje ono zupełną niestosowność i nieskuteczność anty-semityzmu. zwłaszcza Rady Ekumenicznej. Kiedy jednak nauczanie Kościoła dotyczące relacji społeczności Ŝydowskiej z chrześcijanami. pomimo Ŝe jego objawy ulegały złagodzeniu.Historyczne skutki upadku Izraela 141. odnajdujemy zadawnioną wrogość narodu Ŝydowskiego do chrześcijaństwa. św. przeciw tym spośród śydów. czy teŜ innych. lecz jego Ŝarliwe na-dzieje na przyszłe zbawienie śydów nie zasłaniały mu wizji duchowych niebezpieczeństw. jak równieŜ jego właściwe nastawienie w obliczu problemów. czy to śydów. Ŝe nigdy nie zaniechał on ostrzegania swoich wiernych przed nauczaniem śydów. a łagodność w innej chwili. których celem jest zniszczyć społeczeństwo i usunąć z ludzkich umysłów znajomość. jako środka do osiągnięcia wymienionego wyŜej celu. Kościelne zastrzeŜenia 142. Kościół głosi. Postawa Kościoła jako całości w tej kwestii nie łączy się z postawą jaką zajmować mogą jego poszczególni członkowie. którego nie zlikwidował nawet upływ czasu. Jednak tam. Niepohamowana moc tych ostrzeŜeń i środków samoobrony w jednej. działalność jego Rad. Ŝe niewiara i wrogość [śydów] nie przyczyni się do podwaŜenia wiary i zasad moralnych wśród jego własnych członków. Kościół z wysokości swego urzędu względnie często starał się odwoływać do narodu Ŝydowskiego. 143. na jakie mogły być wystawione dusze ludzkie poprzez kontakt z śydami. Tak długo jak śydzi odrzucać będą prawdziwą wiarę i będą wrogo ustosunkowani do chrześcijaństwa. pokazując podstępność i zakłamanie ich przywódców. Potępienie antysemityzmu 144. Ŝe antysemityzm jest nie tylko nieodpowiedni. Takie sposoby prześladowania są zupełnie niezgodne z duchem prawdziwego nauczania Kościoła katolickiego. ale takŜe uniemoŜliwia realizację celów. a w szczególności przez postawę jaką zajmuje sam Ojciec Święty. i nie czyniły go nieświadomym konieczności zabezpieczenia swojej trzody przed skaŜeniem ducha. które skierował pierwszy męczennik. i znaleźć odpowiednie zabezpieczenie przed nimi. choć uzaleŜniona jest od okoliczności i róŜnic w zachowaniu jakie zajmują śydzi w stosunku do chrześcijaństwa. patrząc mimo wszystko przez pryzmat jego historii. które mu przyświecają. którzy się do nich przyłączyli i aktywnie propagują rewolucyjne metody. Szczepan. Ŝe nienawiść do chrześcijaństwa pozyskała błądzące dusze. tworząc za to tylko dodatkowe przeszkody. musi ostrzec swoje dzieci przed tymi ruchami. który przecieŜ nie uczestniczył w podziale szczególnych łask obiecanych śydom. Kościół ostrzega równieŜ przed nadmiernym brataniem się z śydami. która pozostaje zasadniczo niezmieniona. traktowanych jako całość.

Owi. jest to nawoływanie do niczym nie ograniczonej nienawiści. których zwolennicy. praktykom i instytucjom. nierzadko stają się entuzjastami niesprawiedliwości. po zrzuceniu której ukazuje swoje prawdziwe oblicze. Sedis. i podobnie jak kaŜdy akt zawiści i zazdrości pośród narodów musi być potępiony. Jest to zwyczajny atak na fundamentalne zasady istnienia kaŜdego społeczeństwa pod pretekstem jego ochrony przed zagraŜającą mu grupą. które rozwijają się mimo trudności. albo teŜ skrępować chce Kościół poprzez wplątanie go w intrygi i zmaganie się w obszarze 134 . którzy cieszą się lepszymi warunkami bytowymi. uwaŜanych do tej pory za najlepsze remedium. to szczególnie dotyczy to tego rodzaju nienawiści. RównieŜ nie moŜe być z korzyścią poznany dzięki lekkomyślnemu szerzeniu łgarstw i oszczerstw. społecznych i ekonomicznych ciemięzców staje się dzięki współczesnym środkom przekazu informacji łatwą poŜywką słuŜącą manipulowaniu opinią publiczną. nienawiści i pychy prześladowców. które wypływa z historii. ale ów zapał do przeciwstawienia się grzesznikom jest tylko jak gdyby maską. Ataki na religię 147. […] Prześladowania tylko nasilają zło 145. Ich rozgoryczenie wobec nędzy własnego Ŝycia prowadzi do zemsty lub próby odwetu na tych. Ofiary prześladowań wierzą. Tym samym widzimy. która zwyczajowo określana jest mianem antysemityzmu« [Acta Ap. mimo całej gamy represji i prześladowań. jedynie nasila i powoduje wzrost takich tendencji pośród jej członków. Ŝe antysemityzm jest tylko usprawiedliwieniem ataków przypuszczanych wobec świętej Osoby Samego Zbawiciela. od momentu. bo to tylko dolewałoby oliwy do ognia. jego nauczaniu. i trafia na Ŝyzny grunt dla najbardziej niszczących idei. Straszne konsekwencje. Jest to wojna przeciwko chrześcijaństwu. Co poprzednio było mało skuteczne i odnosiło się do postaw pojedynczych osób bądź teŜ niewielkich grup. następstwa wypływające z niechęci wielkich tego świata do słuchania błagań Wikariusza Chrystusowego o miłosierdzie i pokój. Ŝe prześladowanie. Ŝe znajdą odwieczne usprawiedliwienie do okazywania tych cech. które dotknęły społeczeństwo. który przecieŜ przyjął ciało z śydówki. kiedy te słowa zostały wypowiedziane. Tak więc widzimy. 1928]. których zwodzili faryzeusze. a przynajmniej zredukować szkodliwość i antyspołeczne cechy prześladowanej grupy. Doświadczenie. Ów duch jednakŜe nie moŜe być z korzyścią poznany dzięki podobnie okazanej nienawiści. którzy sami cierpią niesprawiedliwość. wielokrotnie pokazywało.Ŝydowski. zajadle podkreślanego. Maryi Dziewicy. którzy chcą czerpać zysk z tego rozgoryczenia i chcących zaszczepić w ich sercach nienawiść o podłoŜu społecznym i międzynarodowym. aby uporać się z tymi nieszczęśnikami. ChociaŜ Pan Nasz cierpiał męki i umarł z ręki podłych faryzeuszy. nie wzywał swoich zwolenników do uŜycia oszczerstw. Antysemityzm próbuje oszukać Kościół poprzez danie mu wy-boru: albo proponuje mu złączenie się w nienawiści i całkowitej negacji wszystkiego co Ŝydowskie i tym samym poparcie antysemitów w ich polityce nienawistnego oczerniania. Ŝe prześladowanie lub ograniczanie kaŜdego narodu czy klasy społecznej z wielką łatwością jest wykorzystywane przez tych. Poruszona miłością Stolica Apostolska chroni śydów przed niesprawiedliwym prześladowaniem. poprzez swoją wrogość do innych. który był depozytariuszem BoŜego objawienia aŜ do czasów Chrystusa i to mimo swojego duchowego zaślepienia. dopuszczeniem do stosowania kaŜdej formy przemocy. dobitnie pokazują łatwość z jaką zgubne ideologie są zaszczepiane w umysłach ludzi rozwścieczonych przez prześladowanie. 20. obecnie okrzepło poprzez prześladowanie do stanu powszechnego. uporczywego kompleksu cech. Gorliwość do walki z grzechem bardzo łatwo przeistacza się w gorliwość do zwalczania czyniących grzech. zamiast zniszczyć. Efekty prześladowań 146. są zjednoczeni we wspólnej nienawiści do chrześcijaństwa. Zwykłe rozgoryczenie wobec politycznych. łupiestwa i nieładu i stanowi on jednocześnie motor napędowy do walki z religią.

prawd. Wobec takiego wyzwania odpowiedź Kościoła jest jednoznaczna i niezmienna. a nie tańczyliście. Gdy jednak. Na tych dobrach skupia się nasz rozum. 7:32]. które rozum ludzki. pozostała nieskalana i aby wierni nie błądzili i nie grzeszyli. The Holy See and the Jews]. których rozwiązanie Kościół pozostawia władzy świeckiej. dając jasne. Jego troska nie łączy się z politycznym zwycięstwem i triumfalizmem ani z regulacjami państwowymi i mechanizmami politycznymi. Zajadłość z jaką Chrześcijanin świadomie. Całkowicie świadom. Jakiekolwiek inne podejrzenie wobec Chrześcijan stoi w sprzeczności do wskazań 135 . Godzina i sposób samego powrotu całego narodu Ŝydowskiego do Domu Ojca w Chrystusowym Kościele znana jest tylko Bogu. biadaliśmy. Jak ktoś dosadnie powiedział: »Człowiek aspiruje do wielu rzeczy. ale wiara chrześcijańska proponuje nam zwrócenie uwagi na sferę ducha i to nie za pomocą brutalnej siły. czy przymusu”. acz sporadycznie wypomina śydom odrzucenie przez nich nauki i samej osoby Chrystusa. Powaga tych zarzutów uzasadnia wiedzę podzielaną przez wszystkich ludzi przekonanych. które objawiają to czego ludzki umysł nigdy sam by nie osiągnął. a wyście nie płakali« « [Łk. Paradoksalnym jest. Nauka wypływająca z tego świadectwa równieŜ pokazuje jak bezuŜyteczna jest kaŜda filozofia. Upiera się tylko przy stanowisku. poprzez odrzucenie tego wyróŜnienia. przeszkody innym narodom. Rodocanachi. Ŝe Ŝadne rozwiązanie nie jest właściwe. podczas gdy potwierdzają i ugruntowują wiedzę o tych prawdach. Nawrócenie śydów 150. w związku z tym nie jest on tak bardzo zaznajomiony z problemami dotyczącymi ludności Ŝydowskiej w sferach działania władzy świeckiej. o ile stoi w sprzeczności z zasadami sprawiedliwości i miłosierdzia. acz bolesne świadectwo potęgi ducha nad czynnikami materialnymi. niŜ na przyziemnych dobrach. nadal pozostał obiektem BoŜej troski. Sytuacja narodu Ŝydowskiego jest wyjątkowa i zajmuje szczególnie bolesne miejsce w długim procesie dziejowym. a takŜe krytykuje ich stosunek do samej religii chrześcijańskiej i nie mniej zacięta zajadłość z jaką ludność Ŝydowska odpowiada na te zarzuty. Jego wyłączną troską jest. Ŝe najwyŜsze ludzkie wartości wywodzą się z wolności i współzaleŜą od moralnej odpowiedzialności za dobro lub zło. pokazuje przez swoją głębię. wolny od namiętności i własnej korzyści. do których strzeŜenia i zachowania ich pierwotnej czystości został powołany przez Stwórcę i za wstawiennictwem Ducha Świętego. przyczyniały się do zachowania jedności i aby dzięki podejmowanemu przez Kościół dobroczynnemu działaniu na Ziemi moŜliwie największa liczba dusz trafiła do wiecznego domu w Niebie. wzrastającego poprzez pogłębioną naukę i powinny być swobodnie kształtowane w duchu pokory i poświęcenia. ma nadzieję osiągnąć samoistnie. których nauczał Zbawiciel. aby prawda. to winny one wynikać nie z otwarcie prowadzonego prozelityzmu wobec śydów i motywów wypływających z pragnienia zdobycia dóbr doczesnych. które przebywają na rynku i głośno przymawiają jedne drugim: »Przygrywaliśmy wam. która koncentruje się jedynie na sferze ciała i dóbr materialnych. ale raczej przez wierność prawdom. której strzeŜe. Religijna troska o śydów 149. przypisując czysto przyziemne i polityczne motywy jego uprawnieniom do obrony chrześcijańskich zasad sprawiedliwości i człowieczeństwa. ale raczej z przekonania. owi siewcy niezgody Ŝalą się na Oblubienicę Chrystusa: »Podobni są do dzieci. który został wybrany spośród innych nacji przez BoŜą Opatrzność. jeśli chodzi o rozwiązanie owego konfliktu. zdarzają się wcześniej takie powroty. Jak świadome dzieci wspominane przez Naszego Zbawiciela. Ŝe pojawiają się ciągle nowe problemy. Ŝe róŜnorodność warunków w jakich śydzi z wielu krajów się znajdują. Kościół pragnie tylko jednego – zbawienia dusz« [E. Jest ona wyznaczona nie przez przyziemne cele. oraz by reguły postępowania. Ŝe konflikt dotyczy raczej kwestii ideologicznych i koncentruje się bardziej na wartościach duchowych. będące miernikiem ludzkiej wartości. i uchylając.polityki świeckiej. Ŝe naród. powoduje. Odpowiedź Kościoła na antysemityzm 148. w indywidualnych przypadkach.

Jest naszym obowiązkiem Ŝyć tak. aby wszelkimi dostępnymi nam środkami ułatwić ten powrót.jak przyobiecał naszym ojcom . 136 . Dzięki miłosierdziu i sprawiedliwości. którzy odrzucili ze swych serc wielki błąd materializmu – dla osiągnięcia tych celów czyńmy uŜytek z moŜliwości. Za przyczyną prawdy powinniśmy czynić tak. JednakŜe nasza wiara kaŜe nam wyczekiwać na dzień. troska o pokrzywdzonych wołających o miłosierdzie i litość. jakich nie było wcześniej. które wynika z otwartego sprzeciwu wobec nauczania Kościoła i tylko potęguje wzrost hipokryzji. którą przedstawiono ojcom soboru watykańskiego37 i która została podpisana przez 570 spośród nich. zatem. Szczególnie potrzebujemy nieustannego wstawiennictwa Przenajświętszej Matki. Obrona naturalnych uprawnień jednostek i rodzin. którzy przyjęli wiarę katolicką prowadzi tylko do większego zła. Izraelem. Wezwanie do modlitwy 151. 1:54-55]. która sama jest przecieŜ córką Izraela.określonych przez Kościół. MoŜemy sprawić to dzięki roztropnemu. prawemu i sprawiedliwemu Ŝyciu obfitującemu w przykłady miłosierdzia. niŜ to. które przed nami stoją. który odbywał się w latach 1869-1870 (przypomnienie tłumacza). niech spełnią się pragnienia wyraŜone w tym podniosłym wezwaniu: »Ujął się za sługą swoim. by krzewić znajomość rzeczy i zwalczać tym samym oszczerstwa. pomny na miłosierdzie swoje . 37 Soboru watykańskiego I. kłamstwa i bezpodstawne oskarŜenia. uŜywając słów usilnej prośby.na rzecz Abrahama i jego potomstwa na wieki« [Łk. a kaŜdy inny sposób stosowany wobec tych. zdecydowane potępienie antysemityzmu i rasizmu przy kaŜdej nadarzającej się okazji i współdziałanie na rzecz zachowania ładu społecznego wszystkich ludzi dobrej woli. w którym śydzi i Chrześcijanie zjednoczą się w Domu Wspólnego Ojca i kaŜe szczerze modlić się o szybkie nadejście tej chwili. Głoszenie prawdy 152. mamy obecnie takie moŜliwości działania.

wystrój stołu. dekoracji stołu 1 – dèjeuners dinatoires – które przewaŜnie były rocznicami. Ŝe ludzie mogli jeść tak urozmaicone potrawy. a takŜe podręcznikach dobrego wychowania. dzięki czemu bywało niekiedy swoistą uroczystością. dla mniej i bardziej zamoŜnych gospodarstw. kiedy czytając wspomnienia lub ksiąŜki poświęcone. Jak gotować. Ŝe najwaŜniejszym. nawet z własnymi klientami. Jest wiele osób. kiedy wszyscy domownicy siadali do stołu w komplecie. iŜ ich autorzy w spisach posiłków. artykułach zawartych w gazecie „Bluszcz”.BARBARA POWROŹNIK Uniwersytet Gdański historia Śniadania skromne. Czytając ksiąŜki kucharskie moŜna zauwaŜyć. Poradnik we wszystkich sprawach odŜywiania. Dziwią się ogromnie. Dlatego teŜ moŜna podzielić ten posiłek na: śniadania zwykłe (codzienne). przejrzała i uzupełniła Pani ElŜbieta. spiesząc się do pracy. czarnej kawy i zjadają kromkę chleba w biegu. ale tylko w zarysie. Disslowa. a w niedziele rano jajecznicę. Jak mówi stara mądrość: „Śniadanie zjedz całe. zestawiania menu. Wtedy teŜ moŜna było dowiedzieć się. Praktyczny podręcznik kucharstwa. 1 M. Śniadanie dawniej było tą porą. podczas których pan domu przyjmował waŜnych interesantów i załatwiał własne sprawy. które obecnie wydają się czasem bardzo egzotyczne. Poradnik we wszystkich sprawach odŜywiania. czasom II Rzeczypospolitej. dekoracji stołu. Niektórzy w ramach urozmaicenia zjadają płatki. Poznań 2003 [reprint]. śniadania wystawne. zestawiania menu. podają zazwyczaj dwie opcje. co kaŜdy planuje robić danego dnia. Praktyczny podręcznik kucharstwa. czyli jak rozpoczynano dzień w II RP Śniadanie jest jednym z licznych posiłków w ciągu dnia. które wstając rano wypijają kubek aromatycznej. śniadania wystawne i śniadania weselne. jak w poniŜszym artykule. urodzinami a nawet weselami. Na tych kilku stronach ograniczę się do klasy średniej i wyŜszej społeczeństwa polskiego. a takŜe śniadania obiadowe. . w których uczestniczyła tylko rodzina. urządzania przyjęć. urządzania przyjęć. RozwaŜania te zostały oparte ma polskich ksiąŜkach kucharskich z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Lekarze i dietetycy uwaŜają. W poniŜszym artykule postaram się przedstawić. obiadem się podziel a kolację oddaj biednemu”. jak wyglądało przygotowanie śniadania. czy teŜ na zajęcia. załatwić róŜnego rodzaju interesy. jak je określa autorka Jak gotować. imieninami. podawanie potraw i ich skład.

W najwaŜniejszych okolicznościach Ŝycia przyjęte. pani domu nie musiała układać wymyślnych kompozycji kwiatowych. Zanim jednak przejdziemy do bardziej szczegółowego omawiania potraw podawanych z rana. s. podczas gdy dla ówczesnych były codziennością. 21. np. nr 5. Dla urozmaicenie kładziono na środku stołu haftowany lub koronkowy bieŜnik4 lub teŜ laufry z cienkiego płótna z aplikacjami5. albo jak radził „Bluszcz”: „wazon z ładną zieloną rośliną. s. po wszystkich stronach stołu miał spadać równo. Zasady prowadzenia domu. 7 M. Ze względu na mniej oficjalny charakter śniadań. 6 „Bluszcz”. 261. Jednak kiedy spojrzymy na przykładowe menu śniadania skromnego: „potrawa z pulardy z rakami. op. 73-74. 28 I 1927. 77.cit. które nie zasłaniały gości. garnitur stołowy musiał być odpowiednio ułoŜony. Wtedy to pani domu mogła pozwolić sobie na duŜą dozę fantazji i ubierać jadalnie. do którego zasiadano. które obecnie mogą wydawać się nam rarytasem. Według podręczników dobrego wychowania. Wtedy po prostu gotowano inaczej. Ŝe posiłek był przygotowywany dla 6 osób samych talerzy było 18. Powinien być on na tyle duŜy. którą często dostawała w posagu. 3 Zwyczaje towarzyskie (le savoir vivre). codziennej higjeny oraz kuchni jarskiej. po dwa duŜe i jeden mniejszy do przekąsek”7. Inaczej wyglądały oczywiście stoły podczas śniadań weselnych lub uroczystości rodzinnych.cit. moŜemy zadać sobie pytanie.. Przeszło 2. odległość między biesiadnikami nie mogła być zbyt duŜa.Czyniono tak ze względu na coraz szerszą rzeszę czytelników o zróŜnicowanej pozycji majątkowej. Disslowa. 61. Warszawa 1929. Nie jest to nic nadzwyczajnego. Jeden z ładniejszych garniturów stołowych. Zakopane 1919. Ŝeby nikt sobie nie przeszkadzał i nie trącał łokciami. gdy postawiła małe bukieciki. s. w tym równieŜ stół. kuropatwy czy nawet ostrygi. Odpowiedź jest w miarę oczywista. który 2 Uniwersalna ksiąŜka kucharska z ilustracjami i kolorowemi tablicami odznaczona na wystawach higjenicznych w Warszawie w roku 1910 i 1926. pomidory faszerowane.. 138 . Ulanicka. sery – owoce”2. s. Disslowa. s.200 skromnych i wytrawnych przepisów gospodarskich i kuchennych z uwzglednieniem niezbędnych warunków odpowiedniej diety. stosowano inne produkty i przyprawy. trzeba przybliŜyć sobie jak miał wyglądać stół. bardzo bogato. Pani ElŜbieta w wymienianej juŜ powyŜej ksiąŜce kucharskiej pisze: „Nakrywając do śniadania moŜna. gdyŜ bez większego problemu kaŜda pani domu posiadła zastawę stołową. najlepiej biały. czy jak ma to przypadek w innych menu na węgorze. skąd ci ludzie mieli fundusze na raki. gdyŜ przeszkadzało to w konwersacji3. s. Obrus musiał być bez plam. wystarczyło. stawiać od razu po trzy talerze. 17 [reprint]. 5 M. Licząc. bujna paprocią”6. 4 M. op. Aby dom uchodził za kulturalny. Lwów-Warszawa-Poznań 2002. dla zaoszczędzenia pracy.

W 1934 r. Disslowa. róŜne dla kaŜdego rodzaju. 9 M. W tym przypadku musiano zachować odpowiednią kolejność. 659. Naczynia takie moŜna spotkać w kolekcjach porcelany. odczyt: 1 I 2008. między innymi marynowane. Warszawa 2007.pl/sklep/rosenthal_model_canova_serwis_obiadowy_na_16_osob_. albo teŜ na specjalnych podstawkach. to model Canova. zazwyczaj w kolorze obrusu. ryby w galarecie. 77. zalewano sosem majonezowym i przybierano szczypiorkiem oraz sałatą. Przejdę teraz do omawiania poszczególnych rodzajów śniadań. Kuchnia polska w przepisach Lucyny Ćwierczakiewiczowej. W menu na zimę Uniwesalnej ksiąŜki kucharskiej. Były to róŜnego rodzaju śledzie. w którą wkładano chleb lub bułkę. grzyby.antyk. firmy Rosenthal z pięknymi złoceniami.php. Disslowa. Na sam koniec.udało mi się znaleźć. Zacznę od śniadania skromnego. albo szampanki9. Na samym początku były to wódki czyste. aby bukiet zapachów mógł się swobodnie unosić. 8 139 . sałatki. s. były to kieliszki o charakterystycznym duŜym kształcie. wykonany w 1922 r.cit. potem gorzkie. jak choćby na wódkę pomarańczową z korzeniami11. s. wtedy zazwyczaj z kuchni wychodziły gorące przystawki. Zazwyczaj składało się ono z dwóch dań. Jedną ze sztandarowych przystawek były śledzie w majonezie. 11 M. której dziewiętnastowieczne poradniki były nadal bardzo popularne.net. które układano obrane ze skóry i ości na półmisku. Po takim wstępie serwowano róŜnego rodzaju wódki.. JeŜeli pojawiało się szkło o kolorze złotym lub zielonym. W zaleŜności od ilości podawanych potrawach. s. I tak na przykład do czerwonego wina. Jako pierwsze danie podawano potrawę z jajek. Jesienią moŜna było podawać natomiast grzyby w róŜnej postaci. wędliny. op. moŜna podawać wódkę słodzoną. moŜna odnaleźć przepisy między innymi na jajka po tyrolsku.cit. firma ta wypuściła na rynek bar- http://www. MoŜna było je robić w domu. 10 A. na którą istnieją liczne przepisy.8 Sztućce kładziono albo bezpośrednio na obrusie. które zostały wymienione wyŜej. Ŝe do posiłku zostanie podane wino reńskie. według Pani ElŜbiety. Chrzanowska. co do dziś zdarza się podczas uroczystych śniadań. liczba sreber rosła. W ksiąŜce Lucyny Ćwierczakiewiczowej. JeŜeli gospodyni chciała podać coś innego. był to oczywisty znak. op. z manufaktury Rosenthala. w którym uczestniczyli tylko domownicy. czy omlet z ziołami. które podawało się w specjalnie do nich przeznaczonych naczyniach. na wysokich nóŜkach. odnajdujemy recepturę na gorzką wódkę pomarańczową10. A kiedy miano podawać szampana. Nad talerzem stawiano szkło do napojów i alkoholu.. Jednak na samym początku podawano przystawki. 371. na stole pojawiały się flety. Po lewej stronie talerzy kładziono złoŜoną serwetkę.

zrazy albo steki. Disslowa. pieczenia ciast. 58. napojów chłodzących. 16 A. s. V sery i owoce. gdzie mógł spokojnie finalizować rozmowy. Były i są one doskonałe do serwowania gorących raków. 15 VII 1922. VI karczochy z sosem22. 409. s. JednakŜe była to dopiero połowa posiłku.8 O nakrywaniu stołu i podawaniu potraw. smaŜenia konfitur. galaret. s. pokuszę się o przedstawienie hipotetycznego menu takiego posiłku w oparciu o przeczytane ksiąŜki kucharskie: I przekąski: wędliny. Kucharz polski. niezbędne dla kaŜdej dobrej i skrzętnej gospodyni. II wódki. Na deser biesiadnicy dostawali róŜnego rodzaju sery. Podawano je na półmiskach. likierów. MoŜna podać następujący przykład menu takiego posiłku: I przekąski. a takŜe zwiększeniem liczby głównych dań do trzech. wędlin oraz róŜne sekreta domowe i spiŜarniane.. VIII kawa.cit. 21 Ibidem. s. Przedostatnią potrawą podczas skromnego śniadania były befsztyki. s. ŚleŜańska. win. soków. op. 14 M. 18 Uniwersalna ksiąŜka kucharska …. na które pan domu zwykł zapraszać swoich klientów. gospodyni mogła zadysponować w zamian gorący pasztet z drobiu lub mięsa wołowego. jaja „á la poulette”18 lub pieczarki (borowiki) nadziewane i duszone19. V przepiórki pieczone21. I tak jak miało to miejsce wcześniej. 19 Ibidem. s. op. śledzie. 422. tanich i wystawnych obiadów.php?cat=2. owoce i czarną. Po krótkim przedstawieniu rodzajów dań. Na drugie danie często podawano gotowaną rybę z owocami morza.cit. 194. konserw. Chrzanowska. lub jarzynami13. 227. 13 12 140 . „Bluszcz”. WaŜne było przy tym. s. ŚleŜańska. 1635 praktycznych przepisów. 22 M. IV leszcz z chrzanem i jabłkami16 lub pasztet z cielęciny17. III omlet z foremek14 lub raki nadziewane15. Dodatkowo dekorowało się je pietruszką.. Ŝe te nieliczne róŜnice objawiały się uŜywaniem bardziej wykwintnych i rzadziej stosowanych produktów. jakie podawano na skromne śniadanie. 20 M. 460. aby mięso w nim nie pływało. 436. Kuchnia polska ….. smacznych. 15 Ibidem. Charakterystyczne jest. świeŜo mieloną kawę. IV jesiotr po polsku w śmietanie20 lub vol au vent z kurczaka.cit. Drugim rodzajem śniadań były śniadania wystawne. Swoim układem nie róŜniło się zbytnio od codziennego rannego posiłku. Disslowa. przyrządzania lodów. 233-234. deserów. s. Z ilustracjami i 2 kolorowemi tablicami. VI kawa. grzybki. w zaleŜności od upodobań i zamoŜności danego gospodarstwa. polane sosem. Wydawać by się mogło.dzo ładne naczynia do przystawek. VII sery i owoce. 17 M. II wódki. wódek. s. 140.pl/sklep/rosenthal_pomocnicze_pojemniki_na_gorace_przystawk. op. Ponadto kawa i koniak były podawane w gabinecie pana domu. Wówczas pani domu musiała przygotować bardziej wykwintne dania. http://www. nr 29. Ŝe biesiadnicy po tak skrajnej uczcie smaków i wspaniałej woni aromatów potraw byli juŜ najedzeni. delikatnie złocone i opatrzone motywem kwiatkowym12. kremów. Warszawa 1932.net.antyk.

[w:] W. ale niezaleŜnie od poglądów. ale odpowiedni jego rodzaj. 31 I 1931.antyk. podawany na wydłuŜonym półmisku. „Bluszcz”. Tak oto o nim pisał znawca win Alexis Lichine: „Niektórzy uwaŜają. W latach 20 – tych bardzo piękne tego rodzaju przedmioty produkowała manufaktura Limoges. owalnym półmisku. delikatnej mgiełki unoszącej się z szyjki butelki i perlistych baniek w kielichu”28. 31 I 1931. Samo jednak urządzenie przyjęcia weselnego w godzinach rannych teŜ nie naleŜało do najtańszych. większość z nas odczuwa radosny dreszczyk na widok strzelającego korka. którą podaje się pokrojoną na duŜym.Najbardziej wystawnym rodzajem pierwszego posiłku dnia było śniadanie weselne. francuskie. oraz kompot. a przed podaniem ryby pito Maderę25. „Bluszcz”. które odbywało się w godzinach popołudniowej herbaty. zwane „shakerem”. Girard-Lagora. skłócona za pomocą miarowych ruchów. Najpierw podawano szparagi z sosem mousseline. zestawiana indywidualnie. s. sommelierów restauracji i piwnic Traillevent. Śluby i przyjęcia weselne. 23 141 . 100 najlepszych win świata. s. Jak mówi długoletnia tradycja: do ryb podaje się białe wino. zgodny z kanonem podawania tego trunku. 28 Cyt. Dobrzańska. WaŜne było. we Francji24. W następnej kolejności na stole pojawiał się łosoś z wody z cytryną i masłem. jakim był szampan. moŜna dowiedzieć się z lektury czasopisma „Bluszcz”. jakimi potrząsamy naczynia. Zanim wszyscy zaproszeni goście zasiedli przy stole w jadalni. które podawano w południe. najlepiej wytrawne. Po rybie serwowano sztukę mięsa. przybraną warzywami i francuskimi pasztecikami. Nie był to jednak koniec biesiadowania.php?cat=2. W ten sposób po zupie. gdyŜ nie wszystkich narzeczonych stać było na wyprawienie hucznych zaślubin i często ograniczali się oni tylko do skromnego „słodkiego wesela”. podawano zimne coctaile23.10 25 W. 26 Ibidem. Dodatkiem do tego głównego dania mięsnego miały być kartofelki „pommes pails”. Po tak sycącym daniu podawano czerwony i biały Burgund. podawać w osobnych salaterkach27. inni znów chcieliby pić go do wszystkich posiłków (…). Nie mogło być to pierwsze wino ze spiŜarki. 18-19. soków owocowych. aby kompot do tej potrawy a wcześniej sałatę do wołowiny. Później następowała mała przerwa w trakcie której pito wino. Ŝe szampan powinien być zarezerwowany na chrzciny statków lub dla uczczenia innych wielkich wydarzeń. Dobrzańska. Śluby i przyjęcia weselne. które układano na półmisku wyłoŜonym serwetą. Na temat tego jak powinno ono wyglądać. W tym wypadku była to polędwica wołowa po angielsku. Pierwszym daniem była zupa – krem podawana w filiŜankach – bulionówki. za: S. Miało to podłoŜe ekonomiczne. nr 5. Dodatkiem do tego dania były paszteciki z ciasta francuskiego. na gości czekały jeszcze dwa dania i deser. s. Przy tak waŜnej uroczystości nie mogło zabraknąć drogiego trunku. 16.net. oraz zielona sałata26. 27 Ibidem. a na sam koniec pieczonego indyka z kasztanami. Warszawa 2005. Wybór dokonany przez rodzinę Virinat.pl/sklep/limoges_komplet_bulionowek_na_6_osob_z_lat_20tych_. 18-19. Coctali – mieszanka trunków alkoholowych. 24 http://www.

142 . NaleŜy chylić czoła przed naszymi dziadkami i pradziadkami równieŜ za to. 84. sfinalizować interesy. Pozwolę sobie na koniec przedstawić pewną historię. OtóŜ w grudniu 1937 roku przygotowywała ona nieoficjalne śniadanie dla ministra spraw zagranicznych Francji Ivona Delbos’a. ZauwaŜyć moŜna.] uŜyto dość nieoczekiwanego sposobu (…) tylko okręty i morskie emblematy znajdowały się na stole”30. Ponadto biesiadnicy mogli spróbować wielu naprawdę wyśmienitych potraw. nawiązać nowe znajomości. Ŝe tak niewinna dekoracja nie wzbudzi jednak Ŝadnych skojarzeń. nie krępowały swoją etykietą gości. s. poświęcając mu często aŜ godzinę. Na sam koniec goście otrzymywali lody. Ibidem. gdyŜ podkreślał on wyjątkowość tej chwili. s. Ŝonie ministra Józefa Becka. śniadania mogły równieŜ doprowadzić do nieporozumień politycznych. Pani Beck kupiła we Francji metalowe Ŝaglóweczki. Wydawać by się mogło. 84-85. likiery i koniak. Kiedy byłam ekscelencją. Ŝe śniadania odgrywały w okresie dwudziestolecia międzywojennego bardzo waŜną rolę rodzinną i towarzyską. Kiedy zaproszony gość przyszedł i zobaczył na stole następujący widok: „Na wielkich taflach lustrzanych płynęły śliczne cacka Ŝaglówki. które chciała wykorzystać do dekoracji stołu. którego »hobby« były sporty wodne”29. Warszawa 1990. korzystnych znajomości a takŜe na prowadzenie w miarę swobodnych konwersacji. a wręcz przeciwnie pozwalały na zawieranie nowych. P. a ponadto: „Dekoracja stołu miała być przede wszystkim niespodzianką dla mego męŜa.Nie jest więc zbytnią rozpustą podawanie podczas wesel szampana. Lecz oprócz towarzyskich aspektów. w salonie zaś tort. kawę. Ŝe z taką celebracją podchodzili nawet do zwykłego śniadania. Beck. które do dziś serwowane są nawet w renomowanych restauracjach. Ŝe. Podsumowując moŜna dojść do wniosku. mimo iŜ posiłki te według obecnych standardów były bardzo wystawne. w przeciągu całego posiłku moŜna było dowiedzieć się wielu interesujących spraw dotyczących rodziny oraz przyjaciół. która przydarzyła się Jadwidze Beck. ale polityk francuski tak to przedstawił: „Chcąc od początku zwrócić jego (Delbos’a) uwagę na polskie ambicje [chodziło o posiadanie przez Polskę kolonii – B. Tak jak było powiedziane juŜ wcześniej. 29 30 J. poniewaŜ nie przepadała ona za tradycyjnymi rozwiązaniami. Wśród nich po jednej lub grupami rozrzucone były (na niewidocznych spodeczkach z wodą) pąsowe gwiazdy kwiatu poncji”.

Pod koniec 1918 r. introligator. Oprócz przemysłu w mieście rozwijała się drobna wytwórczość. 2 S. Czyli brakowało rzemieślników. Ŝe wdowy i córki będą mogły poprowadzić warsztaty rzemieślnicze swoich męŜów i ojców. Świadczyło to o braku wykwalifikowanych robotników. tapicer. najwięcej było: mechaników. czyli Czechy. Praca kobiet była powszechna takŜe w górnictwie. Atrakcyjniejszy cenowo był węgiel górnośląski. tokarz. Dodatkowo działania wojenne wyniszczyły całe Niemcy. młynarz. powaŜnym problemem byli zdemobilizowani Ŝołnierze wracający z wojny. Bezpośrednio po zakończeniu wojny miasto borykało się z wieloma problemami. Byli oni potrzebni głównie w budownictwie. lakiernik. Nowosielska – Sobel. murarz. elektroinstalatorów. G. Wrocław 2006. Monografia historyczna. zegarmistrz. rybak. Sobel. było to tylko 6.1% wydobycia1. Bardzo duŜe znaczenie dla rozwoju miasta po 1918 r. W. Wszystko to spowodowało spadek eksportu. grawer. Magistrat zdecydował. natomiast w 1920 r. 554. Trzeba było znaleźć im zajęcie. s. gdyŜ w ich wyniku górnictwo straciło swoje tradycyjne rynki zbytu. malarz. farbiarz. Michalski. Wrzesiński . Rzemieślnicy skupieni byli w kilkunastu cechach. W 1919 r. instalator gazu i wody.Zarys monografii miasta na tle regionu. miały zmiany granic. Przed I wojną światową zagłębie noworudzko–wałbrzyskie eksportowało 30% całego wydobycia. Jednocześnie wielu J. Wałbrzych. Sytuacja nie poprawiła się do końca 1923 r. Pogorszyła się takŜe sytuacja przemysłu ceramicznego i szklanego. Dolny Ślask w latach 1918–1945. takimi jak: brak Ŝywności. PręŜnie rozwijał się takŜe przemysł ceramiczny i szklany. odzieŜy. Trudna sytuacja przemysłu i skutki wojny przełoŜyły się na sytuację materialną ludności. gdyŜ stracił on dostęp do polskich surowców. szewc. [w:] Dolny Śląsk. zdun. Po zakończeniu wojny dawała ona zatrudnienie około 400 osobom2. krawiec. kołodziej. Problem ten jednak rozwiązano dość szybko i rzemiosło w Wałbrzychu zaczęło rozwijać się pręŜnie. mieszkań. szoferów.MONIKA ROZENEK Uniwersytet Wrocławski historia Sytuacja materialna mieszkańców Wałbrzycha w latach 1918-1923 Przed I wojną światową podstawą wałbrzyskiej gospodarki było górnictwo. więc i Wałbrzych ekonomicznie. red. bednarz. 1 . cieśla. Wrocław 1993. W pierwszych powojennych miesiącach powstało dla nich biuro pracy. natomiast młodzieŜ zachęcano do podjęcia takich zawodów jak: kotlarz.

grysik pszeniczny dla dzieci. makaron.Ŝołnierzy powracających do miasta zostało kalekami. rzadziej w jadłospisie pojawiały się: rolada. nr 97. Jeszcze na początku 1919 r. Ŝe część Ŝywności np. a w Wałbrzychu tylko 50 g. Zimą 1921 r. Ŝe nie całe mięso z ubitych w rzeźni 38 świń trafiło na rynek. miała duŜą moc przerobową. lecz towarem luksusowym o duŜej wartości. rzadko pojawiały się takie produkty jak: bulion. tłuszczów jadalnych. karmiące matki i osoby opiekujące się niemowlętami. Na miesiąc na osobę w 1918 r. Ŝe mięso nie było codziennym elementem diety. Samo wydawanie kartek było źle zorganizowane. Wielkie oburzenie wśród mieszkańców wywołał fakt. Zajmowała się ona pomocą dla rodzin i osób samotnych. 125 g. Było ono dosyć drogie. salceson. Pojawiły się podejrzenia. Ŝe w Berlinie mieszkańcy dostawali 110 g. przed świętami BoŜego Narodzenia rozdawano margarynę a nawet mięso. konserwy. ludzie skarŜyli się na tłok. herbatniki. R 9 (1919). Pod koniec 1918 r. Bardzo długo utrzymano kartki na produkty Ŝywnościowe. organizacja wyjazdów wakacyjnych dla dzieci. była to przede wszystkim pomoc finansowa. nr 270. NajwaŜniejsza i najpręŜniej działającą była „Evangeliche Frauenhilfe”. przypadała około ½ kg cukru a w 1923 r. W mieście działała rzeźnia miejska. jajka i makaron były rozdawane za darmo. 144 . a w niektórych miejscach nawet tylko 30 g4. Podstawowe produkty Ŝywnościowe były rozdzielane i ograniczane. Nie wszyscy Ŝołnierze powrócili do domów. mleko. długie kolejki i określone godziny wydawania ich. marmolady kosztowało 25 fenigów a taka sama ilość sztucznego miodu 20 fenigów3. 1 kg. W prasie na początku 1919 r. „Waldenburger Zeitung”. Bardzo często organizowała zbiórki pieniędzy na te właśnie cele. Ŝe zaginęło mięso z 13 zwierząt. cytryny i czekolada. Dodatkowo przydzielano po 1/4 funta przed świętami BoŜego Narodzenia. R. Specjalne zbiórki pieniędzy organizowane były na potrzeby kalek. Postulowano. Taka sytuacja utrzymywała się przez cały omawiany okres. do miasta dotarła pomoc materialna ze Stanów Zjed3 4 „Neues Tageblatt”. w którym obawiano się. Najczęściej spoŜywano smalec i słoninę. sucharki. śywność była rozdzielana w całym kraju nierówno. mimo to w diecie mieszkańców Wałbrzycha rzadko pojawiało się mięso. mieszkańcy organizowali zbiórki pieniędzy i przesyłali je jeńcom znajdujących się w amerykańskich obo-zach jenieckich we Francji. warzywa. oprócz tego rozdzielano: płatki owsiane. Ludność była wspierana przez róŜne organizacje charytatywne. Pojawienie się takich przypuszczeń i związanych z nimi emocji sugeruje. serwolatka. O trudnej sytuacji mieszkańców miasta świadczy fakt. kiełbasa czosnkowa. pojawił się artykuł. biała kiełbasa. 8 (1918). aby wprowadzić moŜliwość przychodzenia po kartki w zastępstwie a nie tylko osobiście oraz aby bez kolejki obsługiwane były kobiety cięŜarne. W zniszczonym wojną kraju braki zaopatrzenia szczególnie w Ŝywność były istotne.

Do 1923 r. Die Wohnungsfrage in Waldenburg. często zdarzały się wypadki. natomiast ceny warzyw i owoców wzrosły tak drastycznie. “Neues Tageblatt. mleko. 145 .30 do 4. “Waldenburger Zeitung”. co nie ułatwiało walki z chorobą. szacowano. 11 (1921). smalec z 20 do 11 marek. Tylko dzieci. ale nie tylko. Powodowały one duŜą śmiertelność dzieci do 15 roku Ŝycia. Została zorganizowana przez Niemców pochodzących z Wałbrzycha. W listopadzie 1918 r. W kopalniach warunki pracy były trudne. in. ryŜ z 6 do 3 marek. tak np. smalec i słoninę oraz pieniądze. s. R 8 (1918). Zostało to potem rozdzielone między mieszkańców. Ŝe obniŜono je decyzją administracyjną. 50 marek. funt margaryny z 18 do 8. ryŜ. druku. nr 284. sztuczny miód z 7. których rodzice byli członkami kas chorych mogli umieszczać swoje dzieci w sanatoriach. nr 126. tabaki. słonina z 20 do 10. R. Przez cały omawiany okres wzrastały ceny.75 marek. WaŜną rolę w tego typu zbiórkach odgrywała polityka. Systematycznie droŜała teŜ Ŝywność. olej. 2. Próbowano z tym walczyć organizując naświetlania dla gruźlików. Szczególnie częstymi chorobami. nie remontowano ich i podwyŜszano czynsze.noczonych. klinika okulistyczna i laryngologiczna. Postulowano rozwiązanie problemu poprzez budowę mieszkań pod wynajmem. wollt Ihr Such durch diese Kinder beschämen lassen? “ W 1923 r. płatki owsiane z 4 do 2. PodwyŜkami objęto ceny taryf tramwajowych.50 marek. W Wałbrzychu działały dwa szpitale i dwie kliniki dla kobiet. 50 marek. zbierano odzieŜ i bieliznę dla Górnoślązaków. organizowano zbiórkę dla Niemców z Zagłębia Rury. „Waldenburger Wochenblatt” w taki sposób zachęcało do przynoszenia darów: „Den ersten Beitrag zu der Sammlung brachten zwei klenie Schulmädchen in Gestalt einen Hemdes für 5 << die arme Oberschlesier>>. W 1921 r. funt masła staniał z 30 do 22 marek. Przysłano przede wszystkim Ŝy-wność m. które mówiły o spekulacji cenami mieszkań. co powodowało niezadowolenie ludności a nawet pojawiały się głosy. Urządzano zbiórki dla jeńców wojennych. mleko skondensowane 5 6 Kleider und Wäsche für oberschlesiche Opfer. choć prasa informowała. Trudna sytuacja mieszkańców wyraŜała się w braku mieszkań. nie rozwiązano tego problemu. opłat pocztowych. Waldenburger. mieszkających obecnie w USA. były one niŜsze około o połowę niŜ rok wcześniej. takŜe śmiertelne. zapalenie płuc i niedoŜywienie. Ŝe w czerwcu 1921 r. Ŝe brakuje około 300–400 mieszkań6. Budynki komunalne były w złym stanie. DuŜe niezadowolenie społeczeństwa wiązało się z podwyŜkami podatku gruntowego. Wałbrzyszanie organizowali pomoc dla siebie nawzajem. cukier.. papieru gazetowego. zwłaszcza wśród dzieci były: gruźlica. Później ta liczba się powiększała. poradnie dla niemowląt a nawet organizowano kursy opieki nad chorymi na gruźlicę w listopadzie 1918 r.

Organizowały one spotkania i dyskusje a takŜe strajki. Tak duŜa inflacja spowodowała pogorszenie się juŜ bardzo trudnej sytuacji materialnej ludności. złota.z 12 do 7. „ Neues Tageblatt”. Coraz częściej pojawiały się postulaty podwyŜki płac. Przede wszystkim domagano się wyŜszych pensji i skrócenia czasu pracy. 11 (1921). braki w ubiorze. platyny a nawet kamieni szlachetnych. płaszcz damski kosztował od 190 do 490 marek8 a w 1923 r. R 13 (1923). W 1922 r.50 marek. marek10. Miasto miało dobrze zorganizowane i pręŜnie działające związki zawodowe. Poziom Ŝycia w Wałbrzychu był niski. Z jej raportu wyłonił się obraz bardzo trudnych warunków material-nych. srebra. W prasie główne miejsce wśród ogłoszeń zajmowały w tym czasie reklamy skupu metali szlachetnych. Miała zbadać gospodarkę. 10 Das Funt Zucker ab Fabrik 200 Millionen. W drugiej połowie 1922 r. Dwie największe fale strajkowe przetoczyły się przez miasto w 1919 r. Ŝe konieczne stało się podwyŜszenie płac dla urzędników i rent inwalidzkich. do miasta przybyła Amerykańska Komisja. R. Problemem dla ludności stały się coraz wyŜsze opłaty za poradę lekarską. bezrobocie i nastroje społeczne. W połowie października 1923 r. nr 4. przede wszystkim chleb. W jej skład weszli teŜ mieszkańcy miasta. kosztował 6600 marek9. pojawiało się coraz więcej oznak kryzysu. Mimo tego standard Ŝycia mieszkańców przez cały czas się pogarszał. R 12 (1922). Przez cały omawiany okres ceny wzrastały tak bardzo. nr 244. “Neues Tageblatt”. sztuka norweskiego śledzia solonego z 1 marki do 45 fenigów7. nr 58. „Waldenburger Zeitung”. nr141. Waldenburger Zeitung”. i 1923 r. warunki higieniczne i socjalne. chorobowych i emerytur. 7 8 9 Zur Auftlärung!. Bardzo zaczęły droŜeć artykuły pierwszej potrzeby. funt cukru kosztował 200 mln. 146 . R 13 (1923). W 1919 r. Postulaty związane były z trudnymi warunkami bytowymi ludności.

с. Першапачаткрва факультэт быў арганізаваны ў форме курсаў.S. „Праваслаўе”. № 2. 528. № 8. лацінскую і ў дадатак яшчэ адну па выбару з так званых новых замежных моў.47. с. што “факультэт прызваны стаць на месца былых праваслаўных акадэмій”. № 9.20-21. с. Увогуле трэба заўважыць. 1999. сенатам Варшаўскага універсітэта была створана камісія па арганізацыі Праваслаўнага багаслоўскага факультэта. Puszkina w Bześciu (Białoruś) historia Праваслаўны багаслоўскі факультэт Варшаўскага універсітэта ў 1925-1939 гг. с. Таксама абавязковымі для студэнтаў-багасловаў былі заняткі па польскай літа- Воскресное чтение. што ўвесь без выключэння варшаўскі і правінцыяльны друк на сваіх старонках адзначыў важнасць і неабходнасць гэтай падзеі 1. старажытнаяўрейскую. каб ад беларускіх епархій ішлі на багаслоўскі факультэт тыя.. №44. 4 Ibidem. Кулажанка. 1928. Вучэбны год быў падзелены на трыместры. A. рэдактарам якога з’яўляўся Янка Пачопка. Мітрапаліт Дзіянісій ў сваёй прамове адзначыў. Пачатак лекцый на багаслоўскім факультэце быў назначаны на 24 мая 1925г. Напрыклад часопіс “Праваслаўны беларус”. якія адчувалі глыбокую духозую сувязь са сваім народам і гатоўнасць служыць яму” 2. 8 лютага ў актавай зале Варшаўскага універсітэта адбылося святочнае адкрыццё Праваслаўнага багаслоўскага факультэта. асноўнага і дагматычнага багаслоўя. 3 Ibidem. На чале факультэта быў абраны мітрапаліт Дзіянісій.1926. У студзені 1925г. у сувязі з гэтай падзеяй пісаў “пажадана. які таксама ўзяў на сябе абавязкі ардынарнага прафесара на кафедры праваслаўнага пастырскага багаслоўя 12 студзеня 1925г. 1 2 . К заканчэнню першага навучальнага года налічвалася ужо больш чым 80 слухачоў і дзейнічала 4 кафедры: багаслоўя і гамілетыкі. З вопыту асветніцкага служэння Праваслаўнай царквы (Заходняя Беларусь 1920-я – 1930-я. 3. 137-138. царкоўна-славянскай мовы і палеаграфіі. царкоўнай гісторыі і патралогіі 4. Акрамя багаслоўскіх прадметаў студэнты вывучалі мовы: грэчаскую.NADZEJA SAMASIUK Państwowy Uniwersytet im. Л. 1925.

с. № 50. Гэтыя кнігі ў колькасці 2789 тамоў. Кулажанка. 10 Ibidem. 11 Кулажанка Л. а таксама кнігамі. Л. прывезенымі з Холмскай духоўнай семінарыі. у дачыненні да платы за харчаванне і пражыванне былі падзелены на две групы: 1) меньшая група складалася з студэнтаў. op.267. Усе іншагароднія студэнты павінны былі жыць у інтэрнаце і падпарадкоўвацца строгім правілам. якія самастойна плацілі. якія атрымлівалі датацыю ў поўным або палавінным памеры 9. 1929. філасофіі і тэорыі права 5. было выдзелена 700 швейцарскіх франкаў у якасці дапамогі студэнтам Праваслаўнага багаслоўскага факультэта. У пачатку снежня 1927г. с. што былі куплены на універсітэтскія сродкі. у 1928г.258. што студэты. каб права на месца у інтэрнаце мелі у першую чаргу тыя студэнты-багасловы. дзе былі сістэматызаваны разам з кнігамі. с. № 25. № 19. для выкладання якой быў запрошаны выдомы мовазнавец і педагог Ян Станкевіч 6. с. с. Напрыклад. Для большасці студэнтаў плата за пражыванне у інтэрнаце была занадта вялікай. У сувязі з гэтым мітрапаліт Дзіянісій выказаў удзячнасць Камітэту за каштоўнае падараванне 11. 2) большая група складалася са студэнтаў. У гэты час на Ibidem. чытаўся курс беларусазнаўства і беларускай мовы. Усяго ў бібліятэке Праваслаўнага багаслоўскага факультэта ў 1927г. бяднейшым студэнтам матэрыяльную дапамогу аказвала Цюрыхскае еўрапейскае бюро.cit. 9 Ibidem.83-85. Міністэрства Веравызнанняў і Народнай Адукацыі прадаставіла ў распараджэнне Праваслаўнага багаслоўскага факультэта кнігі з бібліятэкі былой Пражскай гімназіі. 8 Ibidem. 1925. У сакавіку таго ж года бібліятэка Рускага апякунскага Камітэта ў Варшаве ахвяравала бібліятэце інтэрната студэнтаў-багасловаў шэраг кніг. была створана кафедра беларускай мовы. op.. налічвалася больш за 17000 тамоў 10.ратуры. якія жылі ў інтэрнаце.. У выніку гэтага 14 студэнтаў атрымалі дапамогу. 1926.298. с. З 1930г. існавала спецыяльная камісія.cit. якая сачыла за тым.48. 1926. № 2. На другім гаду існавання факультэта інтэрнат для студэнтаў-багасловаў быў пераведзены у новае вялікае памяшканне на Бялянскай вуліцы №9.522. 5 6 148 . што паспяхова здавалі экзамены 8. 7 Воскресное чтение. 1927.. Таму трэба адзначыць. У 1928г. плата за пражыванне ў інтэрнаце складала 70 злотых у месяц 7. У 1927г.247. с. псіхалогіі. паступілі ў бібліятэку. Акрамя таго. № 21.

медыцынскае пасведчанне. Знаходжанне новых студэнтаў ускладнялася па прычыне адсутнасці вольнага месца ў інтэрнаце. Колькасць абітурыентаў павялічылася да 150 і таму быў павялічаны набор студэнтаў. Колькасць багаслоўскіх кафедр узрасла да 6. Пачалі чытаць лекцыі прафесара Кісель-Кісялеўскі. с. пасведчанне аб добранадзейнасці. Будынак узводзіўся па суседству з мітрапаліальнай Воскресное чтение. № 25. Па прычыне гэтага выпускныя экзамены в 9 класе скончыліся толькі ў лістападзе. Православная церковь и её автокефалия. але Міністэрства адмовіла. с. з ліку скончыўшых дзевяцікласную Валынскую семінарыю. Гэтая семінарыя пасля свайго пераўтварэння пачала навучальны год толькі са студзеня 1927г. Другі навучальны год факультэта даў здавальняючыя вынікі ў навучальных і выхаваўчых адносінах. Для паступлення на Праваслаўны багаслоўскі факультэт трэба было скончыць семінарыю па першаму разраду альбо гімнмзію з атэстатам сталасці.246. У сувязі з гэтым быў пашыраны інтэрнат для студэнтаў 13. 1927. 15 Ibidem.493. аўтабіяграфію. прадбачыў такую сітуацыю і таму звярнуўся да Міністэрства Веравызнанняў і Народнай Асветы з просьбай аб крэдыце на пашырэнне інтэрната. але месца для новых студэнтаў ужо не было. Мітрапаліт Дзіянісій. на багаслоўскі факультэт былі дадаткова прыняты 30 чалавек.128. Мартос. Гэта і было зроблена для студэнтаў. прапанаваўшы ўшчыльніць студэнтаў. с.1926. У сувязі з гэтым быў праведзены малебен з водаасвяшчэннем. Замкін. 12 13 14 149 .Праваслаўным багаслоўскім факультэце навучалася 143 студэнта і нават 1 студэнтка 12. А. водзыў епархіальнага архіерэя. Прашэнні аб паступленні на Праваслаўны багаслоўскі факультэт звычайна падаваліся з 1 па 15 верасня 14. Воскресное чтение. З восені 1927г. 1927. Толькі 19 лістапада 1928г. паступіўшых у верасні. што склаліся не па віне абітурыенаў. улічваючы асаблівыя абставіны. с. далі згоду на паступленне гэтых студэнтаў здругога трыместра. у Варшаве адбыліся святочныя закладзіны будынка інтэрната для студэнтаў-багасловаў. Абітурыенту таксама неабходна было мець наступныя дакументы: прашэнне на імя рэктара. пасведчанне аб заканчэнні семінарыі па першаму разраду або гімназіі з атэстатам сталасці. Москва 1997. № 25.247. пасведчанне аб нараджэнні. Універсітэтскія ўлады. А.Свитич. сведчанне аб воінскім абавязку. У якасці выключэння у снежні 1927г. № 50. пачаў дзейнічаць трэці курс факультэта. У такой сітуацыі мітрапаліт Дзіянісій вымушаны быў другі раз звяртацца у Міністэрства Веравызнанняў і Народнай Асветы аб выдачы сродкаў на пашырэнне інтэрната 15.

“Аб шанаванні Святых ікон”. Трэба адзначыць.663. 18 Ibidem. Па ўсім тэмам вяліся дыскусіі. “Аб шанаванні Святых угоднікаў”. 21 Ibidem. Воскресное чтение. 293. с. 19 Ibidem. Гурток працаваў на аснове особага статута і абавязковых правіл. якая аддзялілася ад параўнальнага багаслоўя. рэвізіонная камісія і суд гонару. № 15. 15 сакавіка 1928 быў створаны гурток па гамілетыцы пры Праваслаўным багаслоўскім факультэце. Бедноў на кафедры агульнай царкоўнай гісторыі 20. Матэрыяльныя сродкі. зацверджаных Сенатам універсітэта. У 1929г. № 11. У прадмове епіскап Алексій. а затым здавалі экзамен 22. што дзейнасць гуртка будзе плённай 17. створанаму ў Міністэрстве грамадскай працы. прафесар гамілетыкі. 1930. выпіску газет і часопісаў. а таксама ўзаемадапамогу паміж студэнтамі. выказваў спадзяванні. Планавалася за год скончыць палову будынка і перавесці туды студэнтаў-багасловаў 16. “Аб іерархіі”. валынскі епархіальны місіянер Перетрухін прачытаў студэнтам-багасловам супрацьсектанскія лекцыі па тэмам: “Аб Свяшчэнным Пісанні”. Сінод на сабраніі ў 1928г. недахоп выкладчыкаў. З 11 па 17 сакавіка 1929г. нягледзячы на наяўнасць 4 курсаў. с. ахвяраванні апекуноў і прыватных ліц. 1925. што вывучэнню сектазнаўства надавалася асаблівая ўвага. Сродкі на будоўлю выдзяляліся па бюджэту праваслаўнага веравызнання. 1928. 305. быў прызначаны Зызыкін на кафедру царкоўнага права Праваслаўнага багаслўскага факультэта 21. с.692. № 6. 22 Ibidem. 1926. які таксама планавалася перабудаваць. с. 1929. канстатаваў наяўнасць некаторых праблем на Праваслаўным багаслоўскім факультэце: неафіцыяльны статус факультэта. № 47. і праследаваў культурнаасветніцкія мэты: падрыхтоўку рэфератаў. навуковыя дыспуты. 1931. На чале гуртка дзейнічалі выбарнае праўленне. с. Ibidem.235. якімі валодаў гурток складалі членскія ўзносы. Студэнты-багасловы вывучалі сектазнаўства на працягу двух трыместраў трэцяга курса. Абмяркоўваліся магчымыя шляхі вырашэння гэтых праблем 19.царквой Марыі-Магдаліны і па праекту. 16 17 150 . Галоўным апекуном яўляўся па рашэнню Сената мітрапаліт Дзіянісій 18.с.490. так як яно з’яўлялася навукай адносна маладой. “Аб шанаванні Святога Крыжа”. 20 Ibidem. № 15. павінен быў прымыкаць да мітрапаліальнага дома. У прыватнасці былі зацверджаны новыя выкладчыкі Праваслаўнага багаслоўскага факультэта: Латоцкі на кафедры гісторыі славянскіх цэркваў. №1.692.с.

якую трэба было унесці перад падачай самой працы 24. Праваслаўны багаслоўскі факультэт налічваў ужо 6 выпускаў. 26 Ibidem. Прадстаўніком ад студэнтаў Праваслаўнага багаслоўскага факультэта быў Серафім Бетарэвіч. атрымлівалі дыпломы магістраў багаслоўя 25. для прадаўжэння навуковых заняткаў ў Канстанцінопале 23. устаноўленным па дамове паміж Вышэйшай царкоўнай уладай у Польшчы і прадстаўнікамі некаторых Аўтакефальных праваслаўных цэркваў. 25 Ibidem. але Праваслаўны багаслоўскі факультэт быў ад яе вызвалены. 23 24 151 .10. 1926. У пачатку кожнага навучальнага года праводзіліся агульнауніверсітэтскія святы.315. На іх месцы былі прызначаны: новахіратанісаны епіскап Цімафей. № 6. протаіерэй Аляксандр Каліновіч з Гродна прафесарам ма- Воскресное чтение. на Праваслаўнам багаслоўскам факультэце была ўведзена плата за экзамены.У парадку абмену студэнтамі-багасловамі. 11.11.16. У адпаведнасці з гэтым. які скончыў багаслоўскую школу Канстанцінопальскага патрыярха на востраве Халкі. Ступені магістра багаслоўя за гэты тэрмін атрымал 71 выхаванец факультэта 27 Сярод выпускнікоў факультэта: архіепіскап Афанасій Мартас. 1934. што напісалі пісьмовыя працы і паспяхова здалі экзамены. № 52. 1934. с. Для магістэрсіх прац таксама была прадугледжана плта у памеры 36 злотых. на кафедру гамілетыкі. Ibidem. 27 Ibidem. паступілі на Праваслаўны багаслоўскі факультэт Варшаўскага універсітэта Эмануіл Фоціадзіс. 1926. Адбыліся значныя змены ў выкладчыцкім складзе багаслоўскага факультэта. с. Такая плата існавала і раней на усіх факультэтах. Так. З 1931г.71. У 1938-1939 гг. № 6. Былі вызвалены ад займаемых пасадаў прафесары Мікалай Арсеньеў і Уладзімір Кулакоў. протаіерэй Віктар Раманоўскі на кафедру асноўнага багаслоўя. у 1931г. с. 1931. протаіерэі Мікалай Лапіцкі і Іаан Кушнер. Пасля заканчэння 4 курса навучання студэнты. 29 верасня 1931г. абавязковая для ўсіх студэнтаў у памеры 36 злотых. с. № 52. а таксама Ілля Бачіо. с. У 1934г. Шрэтар. рэктар уручыў прадстаўнікам першакурснікаў усіх факультэтаў пасведчанні аб прыняцці ва універсітэт. па распараджэнню мітрапаліта Дзіянісія выехалі за мяжу студэнт другога курса Міхал Русецкі для праслушання курса лекцый на Праваслаўнам багаслоўскам факультэце Бухарэстскага універсітэта і Філафей. На ўрачыстасцях па запрашэнню рэктара і Сената універсітэта прысутнічаў мітрапаліт Дзіянісій 26. свецкае імя Наумаў.

абагульняючы прыведзеныя вышэй факты. Такім чынам. с. што поспехі Праваслаўнага багаслоўскага факультэта ў справе падрыхтоўкі багасловаў былі значнымі. № 52. 1926. 152 . 28 Ibidem. можна сказаць. доктар Аляксандр Лапінскі прафесарам параўнальнага багаслоўя 28.ральнага багаслоўя.47. нягледзячы на шматлікія цяжкасці.

o ile te nie przewyŜszałyby ich liczbą. 7-10. Nie mogły zostać uŜyte do osłony ewentualnych konwojów ze sprzętem dla walczącej Polski. . W wypadku wojny z Niemcami moŜliwości lądowej jak i morskiej obrony WybrzeŜa były powaŜnie ograniczone. kiedy Niemcy zaczęli wysuwać pod adresem Polski coraz bardziej natarczywe Ŝądania. Były to jednostki silne. Polska flota wojenna 1939 – 1959 na tle flot europejskich. pozbawiając ją szans współdziałania z ewentualnymi sojusznikami. sześć trałowców. Warszawa 1995. Doświadczenia I wojny światowej zostawiły głęboką rysę w świadomości społeczeństw Anglii i Francji. Ŝe zachodni sojusznicy Polski nie zdecydują się na jakąś większą akcję wojskową. Do działań na Bałtyku zorganizowano następujące siły i środki: cztery niszczyciele („Błyskawica”. T. Gdańsk 2001. Z jednej strony cieśniny duńskie izolowały polską flotę na Bałtyku. Lipiński. jeden torpedowiec. s. mógł zostać łatwo przez nieprzyjaciela przerwany. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie historia Plany obronne Polskiej Marynarki Wojennej w 1939 roku Wiosną 1939 r. Polski rząd wraz z zabiegami dyplomatycznymi prowadził przygotowania mające na celu odparcie ewentualnego najazdu. Największym problemem dla dowództwa floty było znalezienie sposobu wykorzystania dywizjonu niszczycieli. ponie1 2 J. okręty szkolne i pomocnicze oraz szereg innych mniejszych jednostek. Adolf Hitler słusznie przewidywał. „Grom”. o ile nie godziłoby to w suwerenność i nienaruszalność terytorialną Rzeczpospolitej. mogące walczyć z powodzeniem z okrętami tej samej klasy. Olbrzymie straty. „Sęp”. z drugiej zaś . ale w starciu z niemieckimi pancernikami nie miały Ŝadnych szans. s. „śbik”). „Ryś”. Druga wojna światowa na morzu. Ŝe starano się za wszelką cenę uniknąć konfrontacji zbrojnej z potęgą Niemiec. „Wicher”). by zapobiec stratom z poprzedniej wojny1. Ogólny tonaŜ floty wojennej osiągnął około 29 000 ton2. polskie władze zdały sobie sprawę z moŜliwości szybkiego wybuchu konfliktu.Górski. Kraj nie był przygotowany na taką ewentualność. „Wilk”. reorganizowano system dowodzenia i opracowywano plany obrony na morzu i lądzie. 44-45. jakie wtedy poniesiono spowodowały.wąski korytarz łączący WybrzeŜe z resztą kraju a oddzielający Rzeszę od Prus Wschodnich. jeden duŜy stawiacz min („Gryf”) pięć okrętów podwodnych („Orzeł”. Na wybrzeŜu podjęto starania o uzupełnienie jednostek obrony nadbrzeŜnej i lądowej. Rząd polski był gotowy pójść nawet na pewne ustępstwa..KRZYSZTOF SIEMION Akademia Pedagogiczna im. „Burza”. dwie kanonierki. więc starano się nie draŜnić Hitlera.

łatwym do przewidzenia ruchem Kriegsmarine musiała być blokada Zatoki Gdańskiej. komandor Henry Bernard Rawlings dawał odpowiedzi wymijające. Początkowo na pytanie czy angielska marynarka planuje jakiekolwiek działania na Morzu Bałtyckim. Całą nadzieje pokładano w pomocy Francji i Wielkiej Brytanii. 154 . szef Kierownictwa Marynarki Wojennej3.. co do daty odesłania okrętów. Odpowiedź wiceadmirała Darlana była odmowna. i z powodzeniem mogły zostać uŜyte do obrony nadbrzeŜa. okazały się prawie bezuŜyteczne w obronie wybrzeŜa. kontradmirał Jerzy Świrski przedstawił marszałkowi Rydzowi -Śmigłemu plan odesłania niszczycieli do Wielkiej Brytanii w chwili bezpośredniego zagroŜenia atakiem niemieckim. Ŝe jedynym rozwiązaniem jest odesłanie niszczycieli do któregoś z portów brytyjskiego sojusznika. budowane z tak duŜym wysiłkiem. Mógł się on równieŜ okazać przydatny podczas ewentualnej akcji zbrojnej na terenie Gdańska. Francja zainteresowana była tylko działaniami na Morzu Śródziemnym. WyraŜono równieŜ gotowość odstąpienia przez Francję dział 305mm. strona polska starała się uzyskać pomoc floty francuskiej na Bałtyku. która odbyła się w ParyŜu w dniach 15 – 17 maja. Nie mogły podjąć działań na liniach komunikacyjnych nieprzyjaciela z powodu swojej małej liczebności i silnej osłony transportów niemieckich. W takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniem było odesłanie niszczycieli do portów któregoś z państw sojuszniczych lub zapewnienie im osłony cięŜkich okrętów artyleryjskich. Został on wcześniej omówiony z dowódcą floty kontradmirałem Józefem Unrugiem. Ŝe nie ma mowy o wysłaniu brytyjskich okrętów na ten akwen. lecz po namyśle stwierdzono.waŜ pierwszym. którym Polska juŜ nie dysponowała. Komandor Rawlings stwierdził. zastrzegając sobie decyzję. Dopiero 24 maja oświadczył. była to jednak obietnica niemoŜliwa do spełnienia. jednak ostatniego dnia konferencji oświadczył. Ŝe przeznaczenie tych okrętów 3 Dalej: KMW.381mm. W czasie konferencji poruszano równieŜ sprawę odstąpienie Polsce dwóch z czterech posiadanych przez Anglię cięŜkich monitorów. Początkowo zamierzano odesłać wszystkie okręty tej klasy. Na międzysztabowej konferencji polsko – francuskiej. Szczegóły zostały omówione na polsko-brytyjskiej konferencji wojskowej. Ŝe taka opcja byłaby moŜliwa do zrealizowania. Jednostki te. gdyŜ na ich instalację potrzeba było bardzo duŜo czasu. będące chlubą polskiej floty. ale za to uzbrojone były w dwa działa kal. Okręty te wybudowane jeszcze w latach pierwszej wojny światowej miały ograniczone moŜliwości pływania. Obaj admirałowie na skutek negatywnych wyników rozmów z dowódcami francuskimi doszli do wniosku. z którymi łączyły Polskę układy sojusznicze i gwarancyjne. która odbyła się w dniach 23-30 maja 1939. Po zapoznaniu się z planem marszałek zatwierdził go. Ŝe w Zatoce Gdańskiej pozostanie ORP „Wicher” jako osłona minowców podczas stawiania zapór minowych. Polskiemu dowództwu zasugerowano oparcie obrony na uzbrojeniu przeciwlotniczym i minowaniu wód przybrzeŜnych. Po fiasku w rozmowach z Francuzami.

które zapewniłyby polskiej flocie moŜliwie jak największe bezpieczeństwo przy maksymalnym wykorzystaniu jej moŜliwości. poniewaŜ spełniająca dotąd tą funkcje Gdynia była w pierwszej kolejności zagroŜona atakiem niemieckim. co do obrony wybrzeŜa i działania polskiej floty5.jak najdłuŜej uniemoŜliwić nieprzyjacielowi swobodne korzystanie z szosy i linii kolejowej Wejherowo-Gdynia oraz nie dopuścić do umieszczenia artylerii dalekonośnej w rejonie Oksywia dla ostrzeliwania Helu. by: . Musiały być to plany.4 Do obrony wybrzeŜa w portach na Helu i w Gdyni postanowiono zosta wić 5 okrętów podwodnych. Zadania na wybrzeŜu: a) Bronić Helu jako zasadniczej bazy dla Marynarki Wojennej. s. które zostały ostatecznie sprecyzowane 26 lipca 1939 r. z 30 lipca 1939 r. określał je dokładnie: I. 6 trałowców. stawiacz min „Gryf”.nie jest mu znane. Flota Białego Orła. Zadania. Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej 1918 – 1946.. Kosiarz. . jakie ustalił dowódca wybrzeŜa okazały się zgodne oczekiwaniami i planami naczelnego dowództwa. 2 kanonierki oraz kilka jednostek specjalnych i pomocniczych. Kontradmirał Świrski natychmiast zareagował i oświadczył. DuŜą trudnością okazał się brak poleceń naczelnego dowództwa. I. Kontradmirał Unrug za główne zadanie uznał obronę wybrzeŜa. Był to fakt niewątpliwie wprowadzający atmosferę nerwowości w sztabie dowództwa floty. 4 5 S. Zadania na morzu: Przeszkadzać w komunikacji morskiej między Rzeszą a Prusami Wschodnimi. T. Jednocześnie zaproponował skorzystanie przez polską marynarkę z brytyjskich baz. . a głównym punktem obrony miał się stać Półwysep Helski. Rozkaz generalnego inspektora Sił Zbrojnych marszałka Rydza – Śmigłego. Ŝe w celu uniknięcia rozbrojenia niszczycieli w którymś z portów neutralnych nie widzi innego wyjścia jak wysłanie trzech najwartościowszych okrętów do portów brytyjskich jeszcze przed wybuchem wojny. Plan ten przesądzający o losie tych jednostek otrzymał kryptonim „Peking” i został ostatecznie opracowany w sierpniu 1939 r. E. s. Dla tych jednostek naleŜało jednak opracować plan działania na wypadek wybuchu wojny. II. na Hel. Piaskowski. ale nie hamujący prac nad wzmacnianiem obronności wybrzeŜa. Na Helu zamierzano równieŜ stworzyć główną bazę sił morskich. Albany 1990. 28. niszczyciel „Wicher”. Gdańsk 1984. 28-31. 155 .nie dopuścić do jego zaskoczenia. b) Bronić rejonu Gdyni w ten sposób.umoŜliwić mobilizację Floty i przesunięcie wyposaŜenia znajdującego się w Gdyni.

Drugi plan. Ŝe nie powodował przywiązania okrętów podwodnych do jakiegoś wydzielonego sektora. a niewielki obszar zatoki. Opracowując go brano pod uwagę domniemane plany i siły przeciwnika. Do wykonywania zadań na morzu w ówczesnych warunkach nadawały się przede wszystkim okręty podwodne. mogący zabrać 6 Z. Polska Marynarka Wojenna 1939-1947. Okręty podwodne miały tam zająć pozycje i atakować napotkane okręty wojenne oraz konwoje nieprzyjaciela. plan „Worek” nie zgadzał się z właściwościami polskich okrętów. odpowiadający postawionemu przez marszałka zadaniu. Małe głębokości ograniczały moŜliwość ich manewrów. Rudzki. Ŝe Gdynia i Hel zostaną zaatakowane przez znacznie większe siły wroga niŜ te. s. Trzy okręty podwodne miały być rozmieszczone w sektorach wzdłuŜ Półwyspu Helskiego. Gdynia 1999. jakim była Zatoka Gdańska. w mniejszym stopniu uwzględniał postawione przed flotą zadanie.c) Na pozostałej części przedpola utrudnić nieprzyjacielowi posuwanie się przy pomocy zniszczeń6. a nie liczono się z posiadaną ilością środków i wynikającymi z tego moŜliwościami własnymi. czwarty na wschód od cypla Helu. a piąty miał operować wewnątrz Zatoki Gdańskiej. Opracowując go przyjęto załoŜenie. przez co jego napór na nadbrzeŜe zostałby zmniejszony. Jeden z nich. 7 Cz. między Gdynią a Helem. Wybór dokumentów. którymi rozporządzała polska obrona. Polskie okręty podwodne 1926-1969. s. Zaliczały się do nich stawiacz min „Gryf”. T. Dowództwo dywizjonu po zapoznaniu się z dyrektywą naczelnego dowództwa opracowało swoje plany działania. dla osłony podejść do portu gdyńskiego. od Zatoki Gdańskiej aŜ do wyspy Bornholm. I. Plan ten miał charakter czysto obronny i był obliczony w głównej mierze na niedopuszczenie niemieckich jednostek w pobliŜe polskich portów. 20. przystosowanymi głównie do działań dalekomorskich z dala od swoich baz. Nie mogły wykorzystać w pełni swych walorów bojowych na płytkich wodach zamkniętego akwenu.100-117. mógł doprowadzić do ich osaczenia i zniszczenia. W takim wypadku przeciwnik zostałby zmuszony do zaangaŜowania znacznych sił do ochrony transportowców. Polskie okręty podwodne były jednostkami duŜymi. a jego konsekwentna realizacja przy odrobinie szczęścia mogła doprowadzić do zakłócenia ruchu jednostek niemieckich. Podsumowując. a takŜe pojedyncze statki transportowe z zapewnieniem moŜliwości ratunku ich załogom. 156 . zorganizowane w dywizjon pod dowództwem komandora porucznika Aleksandra Mohuczego. Wojciechowski. przewidywał działania okrętów podwodnych na niemieckich liniach komunikacyjnych w rejonie południowego Bałtyku. Plan ten był o tyle dobry. oznaczony kryptonimem „Worek”. co nie pozwalało na ich efektywne wykorzystanie7. Warszawa 1985. a miał na celu obronę Gdyni i Helu. DuŜą rolę w polskich planach miały odegrać okręty przystosowane do stawiania zagród minowych.

ale tak jak w przypadku planu „Peking” zastrzegł sobie decyzję.na pokład i postawić około 600 min oraz sześć trałowców. skrycie postawią miny tuŜ po wybuchu wojny. Ŝe Niemcy mogą taką akcję odebrać jako prowokację. Postawieniu min przed wojną sprzeciwiało się Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Dowództwo Morskiej Obrony WybrzeŜa zamierzało juŜ w czasie pokoju postawić na wodach terytorialnych. Rozkaz o jego wykonaniu. m. przewidywał. pas zapór minowych. Mniejszą wartość bojową przedstawiały kanonierki „Komendant Piłsudski” i „Generał Haller. in. Postawienie min było bardzo waŜne dla obrony polskiego wybrzeŜa. przez co została zaprzepaszczona jedna z szans powaŜnego wzmocnienia obrony wybrzeŜa. Dowództwo floty polskiej zadań tych jednak nie planowało. poniewaŜ trzymałyby one okręty niemieckie na dystans. Ŝe „Gryf” i trałowce. 130 mm. jednak ten nie zgodził się na to nawet w obliczu pewnej juŜ agresji Niemiec. oznaczony kryptonimem „Rurka”. które moŜna było stawiać z okrętów nawodnych. 120 mm. W wypadku pomyślnej realizacji planu flota niemiecka miałaby ograniczone moŜliwości ruchu na Zatoce Gdańskiej i korzystania z portu w Piławie. obawiające się. a po wybuchu wojny na wodach uczęszczanych przez nieprzyjaciela. a tym samym miny stanowiłyby powaŜną przeszkodę w komunikacji morskiej między Rzeszą a Prusami Wschodnimi. złoŜoną z 6 dział kal. licząc zapewne na ich improwizowanie podczas wojny. Postawionemu przed flotą przez generalnego inspektora Sił Zbrojnych zadaniu odpowiadał w pewnym stopniu plan postawienia ofensywno – obronnych zagród minowych pod Piławą. Uwzględniając to. walczy z jednostkami morskimi przeciwnika usiłującymi ostrzeliwać wybrzeŜe. Szef KMW prowadził na ten temat rozmowy z Józefem Beckiem. Do stawiania min przystosowane były równieŜ okręty podwodne „Wilk”. a takŜe wspiera ogniem własne oddziały w pasie nadmorskim. Nie dysponowało zresztą do tego dostatecznymi siłami. a moŜe nawet naraziłaby go na straty. ale jakakolwiek akcja minowa zmusiłaby przeciwnika do ostroŜniejszego poruszania się. Podobnie było z innymi zadaniami. z których kaŜdy mógł postawić po 20 min. W składach marynarki znajdowało się 1060 min. Plan ten. na wodach uczęszczanych przez jednostki niemieckie. Do wsparcia ogniem artylerii własnych wojsk lądowych na wybrzeŜu nadawał się „ Wicher”. Aby polskie okręty mogły przeprowadzić akcję ostrzeli157 . Dość silną artylerię. bo nie było do tego sił. dowództwo floty otrzymało za późno. osłania własne linie komunikacyjne. Marszałek Rydz Śmigły nie miał nic przeciwko postawieniu min jeszcze czasie pokoju. ale o osłonie transportowców prawdopodobnie nie myślano. uzbrojony w 4 działa kal. szczególnie ze Szwecją. co do terminu wykonania tego zadania. Przewidywano na przykład utrzymywanie komunikacji z państwami bałtyckimi. miał równieŜ stawiacz min "Gryf". Było to mało w porównaniu do potrzeb. „śbik” i „Ryś” – kaŜdy miał na pokładzie po 60 min. osłaniane przez niszczyciel „Wicher”. torpedowiec „Mazur” oraz trałowce. Flota morska podczas wojny spełnia wiele innych zadań. co nie pozwoliłyby im na zwiększenie skuteczności ostrzału portów wojennych RP.

8 E. 158 . 32-34. a o tym przy tak olbrzymiej dysproporcji sił nie mogło być nawet mowy. s. Flota…. musiałyby.wania wrogich wojsk lądowych. Biorąc to pod uwagę KMW nie planowało Ŝadnych akcji floty związanych z ostrzałem wybrzeŜa zajętego przez Niemców. chociaŜ na krótki czas zapewnić sobie panowanie na Zatoce Gdańskiej. Kosiarz. Ewentualne decyzje w tej sprawie miał podejmować doraźnie dowódca Morskiej Obrony WybrzeŜa8.

a 2 Niemcy. Pierwszy demokratycznie wybrany łódzki samorząd stanął przed ogromnymi problemami: bezrobociem. 3. W wyborach wystartowało 16 list kandydatów. demokratycznie wybranego samorządu międzywojennej Łodzi. 17 III 1923. szczególnie głośno omawiana była sprawa nielegalnej sprzedaŜy cukru. XXXI. Z drugiej jednak strony takie zachowanie społeczeństwa moŜna rozpatrywać jako wyraŜenie swoistego votum nieufności wobec lokalnej klasy politycznej. E. 103-105. s. nr 46. W kończącej pracę RM rządziła Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Łódź. 3 Łódź. Nartonowicz-Kot. Podzwonne.MICHAŁ TRĘBACZ Uniwersytet Łódzki historia „Czyn hańbiący” Izraela Lichtensteina i Szmula Milmana Wojewoda łódzki Marian Rembowski wybory do Rady Miejskiej (RM) Łodzi II kadencji wyznaczył na 13 maja 1923 r. T. Łódź 1929. rosnącym niezadowoleniem społecznym i waśniami narodowościowymi. który dzięki swojemu składowi politycznemu zyskał miano socjalistycznego. najpierw w sojuszu z Narodowym Związkiem Robotniczym (NZR). Rosset. WraŜenia tego w społeczeństwie nie zdołały zatrzeć niewątpliwe osiągnięcia samorządu w dziedzinie szkolnictwa. kłopotami z aprowizacją. gotowej do wypracowania kompleksowego programu społeczno-gospodarczego1. Do jeszcze większej róŜnorodności zgłoszonych list nie doszło jedynie w wyniku uniewaŜnienia 1 M. „Rozwój” (dalej: R). nie zaś narodu dominującego2. Prawica krytykowała dobór pracowników w Magistracie wedle klucza partyjnego oraz sprowadzenie Polaków do jednej z nacji zamieszkującej Łódź. 6 Polacy. 49-50. Ta statystyka pokazuje. czego wynikiem była niska frekwencja w wyborach. jak mocno rozbite były elektoraty Ŝydowski i polski na tle skonsolidowanych łódzkich Niemców. Oblicze polityczne samorządu miejskiego w Łodzi w latach 1919-1939. Tym samym ustalony został termin zakończenia pracy pierwszego. 2 . 1982. s. jaką łodzianie przykładali do spraw samorządowych. Nie naleŜy jednak przeceniać uwagi. Swoją działalność RM I kadencji kończyła mając niskie poparcie społeczne. wprowadziła przymus szkolny (30 czerwca 1919 r. oprac.)3. Członkom Magistratu zarzucano naduŜycia i nieprawidłowości. z czego 8 wystawili śydzi. „Rocznik Łódzki”. Miasto pracy. s. Sytuację pogarszała niemoŜność zbudowania silnej większości. jako pierwsza w Polsce. a po jego ustąpieniu samodzielnie.

które zdecydowały się oddać głos w wyborach moŜna uznać za poraŜkę całej lokalnej klasy politycznej. Najwięcej głosów stracili polscy socjaliści. Jedynie NPP. Wśród wyborców Ŝydowskich. jak i Ŝydowskich. Zmniejszyła się natomiast liczba śydów. 359-360. Ŝe zdecydowaną większość w RM II kadencji uzyskały ugrupowania prawicowe i centrowe. frekwencja zaś wyniosła 66. po parlamentarnej sprzed roku. poraŜką socjalistów. RóŜnice w poparciu dla tych ugrupowań były więc znikome. 25. Dokładny podział mandatów przedstawia tab. zaś 20. które przypadły łódzkim Niemcom. 27. Wybory odbyły się 13 maja 1923 roku. s. zdobywając 5 z 7 mandatów. Taki niski. ale dzieliła je przepaść ideologiczna. 1. Samusia. jak dla międzywojennej Łodzi.Związek Proletariatu Miast i Wsi (ZPMW). Jedynie komuniści na większą skalę próbowali rozwinąć działalność wśród robotników wszystkich narodowości. pod red. na którą swoje głosy oddało ponad 80% wyborców polskich. do głosowania uprawnionych było 269 675 osób. tak polskich. Starcie pomiędzy tymi blokami przyniosło zdecydowane zwycięstwo prawicy. jednak ich lista. Co godne podkreślenia obie zabiegały o poparcie róŜnego elektoratu. Wybory okazały się kolejną. niŜ w poprzedniej. największe poparcie uzyskały trzy z nich. którzy zgłosili aŜ 8 list. takŜe walka pomiędzy nimi ni przybrała ostrzejszego charakteru4. czego przyczyn naleŜy dopatrywać się w złym wizerunku poprzedniej RM. Łódź 1962. O mandaty walczyły dwie listy – Niemieckiej Partii Pracy (NPP) i Niemieckiej Partii Mieszczańskiej. Wśród elektoratu polskiego walka toczyła się pomiędzy ChrześcijańskoDemokratycznym Komitetem Jedności Narodowej (zawiązanym z porozumienia Chrześcijańskiej Demokracji – ChD i Koła Narodowego) i Narodową Partią Robotniczą (NPR) z jednej strony. jak i w wybranej RM.9% socjalistyczny Bund. Sąsiedzi dalecy i bliscy. jak wiemy. J. odsetek osób.4%. 21. Łódź 1997. P. którzy stracili 4 miejsca w „miejskim parlamen- 4 5 M.przez Głównego Komisarza Wyborczego listy komunistycznej. czyli głosować poszło 179 150 wyborców. która uniemoŜliwiła współpracę zarówno w kampanii wyborczej. a PPS z drugiej. śydzi i Niemcy w samorządzie Łodzi lat 1917-1939 [w:] Polacy-Niemcy-śydzi w XIX-XX w. Walka wyborcza toczyła się właściwie w ramach poszczególnych grup narodowościowych.5% głosów zdobyli ortodoksi. Walicki. zgłoszonej pod nazwą . s. Powiększyła się reprezentacja Polaków w Radzie. Wynika z niej jasno. która startowała po raz pierwszy w wyborach osiągnęła dobry wynik. Liczba głosów oddana na te listy oscylowała w okolicach odsetka ludności ewangelickiej w Łodzi5. Cygański. których było o 4 więcej.6% syjoniści. 160 . podczas gdy PPS nieznacznie tylko przekroczyła próg 16%. nie została dopuszczona do głosowania. Zupełnie odmiennie wyglądała sytuacja wśród partii niemieckich. Mniejszość niemiecka w Polsce centralnej w latach 1918-1939.

Co spowodowane było rozproszeniem głosów Ŝydowskich. 19 V 1923.cie”. 12418. AmŁ. Było jednak pierwszym z serii. Łódź 2007. pos. Ŝe dla uzyskania większości. nr 20 (400). członków Magistratu i przewodniczącego RM. na których swoją opozycyjność w sposób manifestacyjny przedstawiły ugrupowania lewicowe (PPS. Pierwsze posiedzenie RM II kadencji odbyło się 24 lipca 1923 r. op. np. RM 1923. Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ).) 1 (I) RM z dn. AmŁ. 7. 21411. które zdobyły największą liczbę mandatów – NPR oraz ChD i Kołem Narodowym. „Łodzianin” (dalej: Ł). s. zaś o głosy robotników Ŝydowskich walczyły Poalej Syjon (PS) i Bund. Samorząd miejski Łodzi (1923-1927) w świetle prasy. Bund wybrał taktykę bojkotu wyborów prezydentów i ławników11. 49-51. s. Nie było to łatwy do osiągnięcia kompromis poniewaŜ oba bloki w wyborach szły z innymi hasłami. RM 1923. Podkreślić moŜna równieŜ fakt. konieczne stało się zawarcie koalicji.. 27. 16. k. NPP i PS). s. pos. Protokół (dalej: Prot. 12415. 105-108. pos. We wniosku jego frakcji znalazło się Ŝądanie rozwiązania rady i ogłoszenia nowych wyborów. 7 6 161 . Stanowisko takie argumentował Lichtenstein faktem. 8 (I) z dn. 12419. Prot. 8 Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ). w czasie kampanii wyborczej zdezorganizowało ją. Najdalej idący z nich przedstawił radny Bundu – Izrael Lichtenstein. której efektem było wybranie na zastępcę przewodniczącego RM – Stanisława Rapalskiego z PPS. „Dziennik Zarządu miasta Łodzi” (dalej: DZmŁ). k. Rada Miejska (dalej: RM) 1923. s. 5 (I) z dn. 11 APŁ. 9. 1 (I) z dn. Prot. 12411. Nartonowicz-Kot. AmŁ. RM 1923. 9 APŁ. nr 33. Prot. M. Bund. Ŝe do RM wybranych zostało o ponad 20% mniej robotników. 5 IX 1923. 5. było przejawem tłamszenia wolności politycznej i krokiem skierowanym przeciwko robotnikom8. w czym swój udział miał równieŜ bp łódzki Wincenty Tymieniecki. M. 31. 24 VII 1923. Prot. pos. rozpoczął współpracę z pozostałymi partiami socjalistycznymi. 7 VIII 1923. iŜ skasowanie listy. To wystąpienie było początkiem działalności frakcji Bundu w łódzkiej RM II kadencji. 12 Protokół 2 (I sesji) posiedzenia Rady Miejskiej. k. czy domagające się utworzenia programu pomocy dla bezrobotnych10. jednak pragmatyzm wziął górę nad programem i do układu doszło. 10 APŁ. AmŁ. część ortodoksyjna wybierała pomiędzy komitetem wyborczym śydów Ortodoksów a Komitetem śydów Bezpartyjnych. Właściwie jedyną moŜliwą kombinacją było porozumienie pomiędzy ugrupowaniami. Miało podczas niego dojść do wyborów nowego prezydenta. zgłaszając wnioski przeciwko uniewaŜnieniu listy nr 5 (ZPMW). które łącznie dysponowały 44 mandatami z 75. 9 (I) z dn. a udział inteligencji wzrósł do niemal 70%6. Wyniki wyborów do Rady Miejskiej. k. i tak. [Praca magisterska w zbiorach Katedry Historii Najnowszej Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego].) posiedzenia (dalej: pos. k. RM 1923. który pełnił rolę mediatora w rozmowach pomiędzy przedsta-wicielami partii7. 77-80. Wynik wyborów spowodował jednak.cit. którego sekretarzami zostali Otto Grass (NPP) i Chaim Lejb Poznański (Bund)12. 25 X 1923. 11 X 1923. W dalszej kolejności pojawiły się wnioski broniące robotników przed agresją policji9. APŁ. 24 VII 1923. Kaźmierczak.

14 13 162 . 46. APŁ. k. k. Ŝe domagali się uznania polskości Chełmszczyzny. 9 II 1920.Członkami frakcji Bundu byli wspomniani Chaim Lejb Poznański i Izrael Lichtenstein oraz Szmul Milman. k. W RM I kadencji walczył z dyskryminacją śydów. 13167. 29-37. ale przeciwko decydowaniu o takich sprawach jak przynaleŜność państwowa przez rządy. pos. Warszawa 1965. Zapamiętane zostało szczególnie wystąpienie obu radnych przeciwko przyłączeniu wschodnich ziem Polski do Ukrainy. Di geshikhte fun bund in lodzsh. Za szczególnie trudną uznać naleŜy sytuację frakcji Bundu. Materiały i dokumenty. Prot. a przedłoŜyli własny wniosek.S. APŁ. 10. nr 21. Był on jednym z agitatorów partyjnych w wyborach do Sejmu Ustawodawczego16 i kandydatem do sejmu I kadencji. 5. był dobrze znany łodzianom dzięki swej działalności w RM wybranej podczas niemieckiej okupacji. oraz przeciwko organizowanym wykładom prof. po wojnie był delegatem w Łódzkiej Radzie Robotniczej i sekretarzem śydowskich Związków Zawodowych15. Z niewiadomych powodów nie znalazł się na liście kandydatów Bundu do RM I kadencji17. Jaxy-Chamca19. 17 APŁ Zbiór druków i pism ulotnych 575/261. Ŝe powtórnie został wybrany na radnego w 1919 r. k. Herts. 24-26. 13161. 13015. protestujący przeciwko antysemickim afiszom rozlepianym przez Towarzystwo „Rozwój” w Łodzi. Te pierwsze miesiące działania łódzkiego „lokalnego parlamentu” pokazują. 3 (I) z dn. s. s. ZaŜydzenie wojska i urzędów” – APŁ. ale przede wszystkim był jednym z najbardziej zagorzałych krytyków socjalistycznego samorządu14. Jednak szybko włączył się w tok prac RM i juŜ na posiedzeniach w sierpniu 1923 r. RM 1923. 16 VIII 1923. 15 AmŁ. RM 1920. AmŁ. która zmuszona została do obrony interesów robotniczych i narodowych. Protestowali nie dlatego. AmŁ. 16 J. k. Prot. AmŁ. w jakiej atmosferze przyszło funkcjonować nowo wybranym radnym. który był z zawodu malarzem. New York 1958. Jako działacz łódzkiej organizacji Bundu pojawia się w latach niemieckiej okupacji. 18 APŁ. 7 (II) z dn. AmŁ. DuŜo mniej informacji mamy o Szmulu Milmanie. Posiadał on więc duŜo mniejsze doświadczenie w pracy w ciałach samorządowych. Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 19181919. Akta osobiste byłych radnych. 321. I. k. 12413. 12262. „Głos Polski” (dalej: GP) 22 I 1919. 270. s. z zawodu nauczyciel. 19 Temat jednego z takich wykładów brzmiał: „My a śydzi. z pomięciem woli mieszkających tam ludzi13. Lista Kandydatów. pos. zgłaszał w imieniu swojej frakcji wniosek18. Tom II. Taka bezkompromisowa postawa zmusiła obu do ucieczki z miasta w celu uniknięcia aresztowania przez władze niemieckie. 7. Jednak nie poparli oni wtedy protestu wystosowanego przez RM. Dodatkowo Ŝadna ze stron nie zamierzała złagodzić stosowanej retoryki i zmienić kierunku swojej polityki. Lichtensteina (1883-1933). 436. Działalność ta przyniosła Lichtensteinowi duŜą popularność wśród Ŝydowskich robotników Łodzi i zaowocowała tym. Na jej forum występował razem z przedstawicielem PPS-Lewicy – Ignacym Gralakiem.

21 20 163 . nr 324. Milman. Kurek i S. GP. Jednocześnie zaczęli się oni domagać aby przedstawiciele Bundu opuścili salę obrad. Prot. DZmŁ. a gdy ci sprzeciwili się temu wybuchł ponownie hałas. jako kolejna prowokacja.S. W sukurs poszli mu kolejni radni. New York 1956. Grossowi i M. B. 23. Z trzech radnych Bundu na posiedzeniu stawiło się dwóch Milman i Lichtenstein. który kurczowo trzymał się stołu. 11 XII 1923. która wydłuŜyła się do pół godziny23. Przewodniczący nie mogąc doprowadzić do opanowania sytuacji i chcąc uspokoić emocje zarządził pięciominutową przerwę. 30 XI 1923. Na swoich miejscach pozostali jedynie I. Lichtenstein i Sz. 4. 5. s. poniewaŜ Ch. Ŝe zachowanie to było „obrazą dla Polski”. Lichtenstein. któremu przewodniczył Jerzy Rosenbaltt – syjonista20. Shefner. Poznański był w tym czasie chory21. 12423.cit. pos. Rosenshalowi24. jak i publiczność. Herts. 23 APŁ. której tym razem siłą starali przeciwstawić się radni NPR-u pod przewodnictwem Józefa Zuberta – tkacza z fabryki Bennicha. Milman22. Rozneblatt wygłosił okolicznościową mowę z okazji 83. red. Zygmunt Fiedler i Leon Dębowski. s. 12-13. W wyniku szamotaniny i bijatyki usunięty z sali został I. udało się uspokoić publikę. vol. O. Zachowanie zapewne potraktowane zostało przez część obecnych. który stwierdził. Po wznowieniu obrad przewodniczący wyraził jedynie ub o le wa n ie zachowaniem wszystkich zebranych i przywołał do porządku. zaczęło się gwizdanie i walenie w pulpity. AmŁ. nr 323. a radni Maksymilian Nowacki. rocznicy powstania listopadowego. nr 51. na sali pozostał jedynie Sz. Na sali natomiast zaatakowanych radnych Bundu starał się obronić Lew Holenderski z PS.Uderzenie w godność Narodu. zarówno radnych. Nie posunął się jednak do wykluczenia z posiedzenia publiczności. Radni chcąc oddać hołd powstali z miejsc. 29 XI 1923. 2. słowa te podziałały jak katalizator. by J. Putto domagał się wykluczenia obu bundowców z posiedzenia. dołączyła się galeria. J. do czego podŜegać miały ją radne Wiktoria Credowa i Anna Bińkowska. 2. Mincbergowi. s. s.„manifestacyjnie siedzą i triumfująco patrzą wokół” . Putto. zachęcona zapewne zachowaniem na sali.L. Sytuację udało się opanować dopiero L. Przerwa nie uspokoiła jednak emocji wzburzonych radnych i zebranych na galerii widzów. Israel Lichtenstein [w:] Doires bundistin. Przed przystąpieniem do porządku dziennego J. Część członków frakcji prawicowych rozpoczęła zbieranie podpisów pod wnioskiem o wykluczenie Milmana i Lichtensteina z RM. op.S. 24 Skandal w Radzie Miejskiej. Pomagali mu radni F. Putto. ale został uderzony przez Zuberta. 304. Pierwszy zauwaŜył to radny S. zaczęła bić przybyłych na posiedzenie śydów. „Kurier Łódzki” (dalej KŁ). RM 1923... 13 (I) z dn. zaŜądali wpisania ich nazwisk do protokołu. Protokół 13 (I sesji) posiedzenia Rady Miejskiej.Kulminacją tej wzajemnej walki Bundu z centrowoprawicową większością były wydarzenia z posiedzenia RM z dnia 29 listopada 1923 r. Zgromadzona na galerii publiczność zaś. 22 Lub jak wolał „Kurier Łódzki” . Po interwencji radnych Ŝydowskich w asyście wiceprezydenta Wacława Wojewódzkiego. s. k. Herts. 30 XI 1923.

Milman „dla zamanifestowania swojego wrogiego do Powstania Listopadowego stosunku nie powstali z miejsc podczas 25 Art. Rosenblatt chciał przejść do procedowania ustalonego porządku obrad. Jednak radni prawicy zdecydowali się nie dopuścić go do przedstawienia stanowiska swojej frakcji. jak my mamy postępować i zgodnie z naszym stanowiskiem zasadniczym zawsze we wszystkich sprawach przemawiać będziemy i nie ulegniemy nawet chociaŜby takiemu terrorowi. jedyne na co się zdobył to ogłoszenie kolejnej przerwy. jak naleŜy uczcić bohaterów tych. my sobie nigdy nie damy dyktować. za dokonanie „czynu hańbiącego” zgodnie z art. uniemoŜliwili mu to jednak radni koalicji. w związku z czym zaŜądał skierowania tej sprawy do odpowiedniej komisji. Rosenblatt musiał ponownie przywoływać wszystkich do porządku. właśnie my wiemy. Ŝe zachowanie się galerii oraz radnych NPR było „skandaliczne”. Ponownie nie pomogła interwencja i groźby przewodniczącego. Te słowa wywołały kolejną Ŝywą reakcję galerii oraz hałas i tupanie w części sali zajmowanej przez radnych NPR. Po wygłoszeniu przez bundowca oświadczenia na salę wrócili radni ChD. Ŝeby w imieniu naszych wyborców przemawiać tak. jaki jest wywarty na nas na dzisiejszym posiedzeniu”. posiedzenie zostanie przerwane. zagroził równieŜ. Ja i nasza frakcja zostaliśmy tutaj wybrani tak samo jak i obecna większość. Ŝe jeśli radni nie dopuszczą do głosu Milmana. 164 . Następnie przemawiał L. Holenderski. Ŝe „zdrajcom sprawy polskiej głosu nie daje się”. który oskarŜył radnego Zuberta o uderzenie go. Lichtenstein i Sz.25 Zgłoszony wniosek mówił. Bialer próbował kontynuować swoje przemówienie. 28 dekretu o samorządzie miejskim z 4 lutego 1919 r. Ŝe zachowanie takie ukarane zostanie wykluczeniem z obrad. Ŝe I. a o spowodowanie całego zajścia oskarŜył radnego Zuberta. ale nie pozwalała mu na to publiczność. 28 brzmiał: „Rada Miejska moŜe wykluczyć członka ze swego grona za czyn hańbiący większością 2/3 głosów”. który zabrał głos. Radny Bundu stwierdził: „Myśmy nie powstali z miejsc nie dlatego. był Izaak Bialer. Ŝe to jest nasze zasadnicze stanowisko i my z innymi ugrupowaniami. Ŝe my nie bierzemy nigdy udziału w ogólnonarodowych manifestacjach.” Zachowanie się radnych koalicji uznał za „niesłychany gwałt na prawa radnych. Przywódca łódzkich syjonistów ponownie nie wykazał się odwagą Ŝeby groźby swoje spełnić.Pierwszym radnym. Ŝeby nie uczcić bohaterów wolności. Milmanowi. J. którzy postawili wniosek o wykluczenie obu bundowców z RM. aby wsłuchać oświadczenia radnego Milmana. W końcu głos został oddany jednemu z głównych bohaterów zajścia – Sz. myśmy zostali wybrani. NPR i Koła Narodowego. myśmy nie powstali z miejsc dlatego. takiego udziału nie bierzemy. myśmy z miejsc nie powstali dlatego. Po przerwie radni koalicji rządzącej nie weszli na salę. Przemawiał więc jedynie do radnych opozycji. który stwierdził. jak my to uwaŜamy. Od radnego Klemensa Dworznieckiego usłyszał . Ŝeby utworzyć fikcyjną jedność narodową.

który stwierdził. Uznali jednak. dla którego frakcja syjonistyczna nie wzięła udziału w głosowaniu. 5. którzy „co dnia i co godziny poniewierają idee wolności. który by nie odczuwał czci i szacunku dla tych. godnego tego imienia. APŁ. Przedstawili jej działaczy jako ludzi. TakŜe przedstawiciel ortodoksyjnej Agudy. do prezydium RM wpłynął list od Lichtensteina i Milmana wyjaśniający ich postępowanie. Swoje zachowanie na posiedzeniu skomentowali. Ze skruchą przyznali. JuŜ wtedy po raz pierwszy poruszona została sprawa słuszności podjętej decyzji. jako niezaplanowaną. co bohatersko polegli w nierównej walce o wolność narodową i demokrację”. Ŝe swym zachowaniem Milman i Lichtenstein „publicznie zadokumentowali. 13 (I) z dn. pos. Pomimo to wniosek uzyskał wymaganą większość. te słowa wywołały oklaski.tego uroczystego aktu [tj. Radni Bundu tłumaczyli. 29 XI 1923. jak i Ŝydowskiej”. Prot. 11 XII 1923. 12423. w momencie uczczenia przez RM pamięci powstańców] i manifestacyjnie siedzieli”26. równości i demokracji”. Ŝe zastosowanie art. 17-18. Sprawa wykluczenia obu radnych stała się przedmiotem obrad konwentu seniorów. 28 do powyŜszej sytuacji stoi w sprzeczności z regulaminem. nr 51. Przed głosowaniem wniosku nastąpiła przerwa. w imieniu frakcji syjonistycznej. k. Pisali. s. Bolesław Fichna odpierał jednak wszelkie zastrzeŜenia zgłaszane przez radnych. który miał miejsce 5 grudnia 1923 r. Mincberg. uznał zachowanie bundowców za „antypaństwowe”. 28 APŁ. AmŁ. po niej głos zabrał. iŜ w kaŜdej chwili są gotowi stanąć w szeregach zdrajców państwa polskiego i pomóc wrogowi zewnętrznemu do odebrania nam krwawo zdobytej niepodległości”. RM 1923. 13033. która miała na celu „podtrzymanie fikcji narodowej harmonii interesów”. W liście stwierdzali. której przedstawicielom odmówili prawa występowania jako spadkobiercy idei powstańczych. Ŝe przyłączenie się do manifestacji ku czci bohaterów zainicjowanej przez przedstawicieli „reakcji zarówno polskiej. co podnieśli sztandar buntu przeciwko przemocy. było dla nich „rzeczą psychologicznie niemoŜliwą”. Ŝe jako socjaliści. 165 . k. Przedstawiciele pozostałych frakcji zaprezentowali podobną argumentację i retorykę. AmŁ. Ŝe nie moŜe być „socjalisty. z prośbą o odczytanie na najbliŜszym posiedzeniu RM. Jedynie 26 27 Protokół 13 (I sesji) posiedzenia Rady Miejskiej. nie mogli wziąć udziału w ogólnonarodowej demonstracji. Ŝe nie chcieli pokazać pogardy dla powstańców listopadowych. w uzasadnieniu wniosku o wykluczeniu radnych z RM. Ŝe drugi raz nie wybrali by takiej formy protestu za odpowiednią drogę do zamani-festowania swoich przekonań28. DZmŁ. względnie ustawą o samorządzie miejskim. Rajmund Wojakowski. O godzinie 22:30 przewodniczący zamknął to jedno z najbardziej burzliwych posiedzeń w historii „lokalnego parlamentu”27. Gerszon Praszkier. której efektów jednakŜe Ŝałują. 4 grudnia 1923 r. 8. To właśnie było powodem. stwierdził. Jednocześnie zaatakowali prawicę. spontaniczną akcję.

„Rozwój”. s. Na posiedzeniu RM 6 grudnia podano decyzję. Ŝe naleŜy przede wszystkim dbać o zachowanie autorytetu RM. Mówił. 20. w której stanowisko większości prawicowocentrowej zaprezentował Jan Stypułkowski. 5. a sytuacja taka nie zaistniała w omawianym przypadku. celem złoŜenia stosownych wyjaśnień. GP. k. 31 APŁ. Swoją decyzję wojewoda Rembowski ogłosił dopiero 10 kwietnia 1924 r. AmŁ.33. który za swoją walkę z okupacją niemiecką przypłacił więzieniem. 1921. 11 XII 1923. Stanął na stanowisku. Decyzja wywołała oŜywioną dyskusję. którego przedstawili jako propagatora języka polskiego. Ŝe wojewoda nie miał prawa kasować uchwał ze względu na ich celowość. 34 APŁ. Ŝe nie brali w nim udziału socjaliści31. lecz jedynie sprzeczność z obowiązującymi przepisami prawa. 1. który jednak nigdy nie stawił się na posiedzeniu30. dlatego naleŜało dobrze się 29 30 Prawomocna. 1. Protokół 13 (I sesji) posiedzenia Rady Miejskiej. Milmanem doszło 23 lutego 1924 r. 22-23. Do spotkania pomiędzy wicewojewodą a I.członkowie frakcji socjalistycznych i syjoniści poddawali w wątpliwość zasadność zastosowania art. który omawiał identyczny zapis dekretu o tymczasowej ordynacji powiatowej z dnia 4 lutego 1919 r. s. UniewaŜnił uchwałę podjętą 29 listopada 1923 r. s. Ŝe UW uzna nieprawomocność decyzji o wykluczeniu bundowców z łódzkiej RM. Jednak spotkanie to nie przyniosło zmiany stanowiska większości RM29. 13033. nr 49. Lichtensteinem i Sz. 33 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. a orzeczenie województwa powaŜało samodzielność samorządu. k. Od decyzji tej przysługiwał 14-dniowy termin odwołania34. anr 1. czy nieprawomocna?. nr 51. Ŝe za wykluczonych radnych Bundu w jej skład wchodzi Aleksander Margolis. w których miała wymaganą do tego większość32. WaŜniejszą częścią uzasadnienia było powołanie się na okólnik Ministra Spraw Wewnętrznych z 6 grudnia 1920 r. Ŝe ich zamiarem nie było obraŜanie uczuć narodu polskiego ani powstańców. nr 331. 32 My albo oni. AmŁ. Przecząco odpowiedzieli teŜ na zarzut jakoby kwestionowali wartość powstania przez fakt. Ŝe RM musi bronić podjętych przez siebie decyzji. R. Efektem tego było zaproszenie obu radnych do Urzędu Wojewódzkiego (UW). i Milmana. DZmŁ. Jako argumentację podał oświadczenie obu radnych. Bundowcy zaprzeczyli jakoby celem ich zachowania było obraŜenie uczuć narodu polskiego i pamięci poległych powstańców. 166 . 7 XII 1923. 5. Powodem takiej decyzji miał być szantaŜ zastosowany przez PPS. Uznał. Odmienne stanowisko w imieniu frakcji PPS zajął Kempner. 13033. 19 II 1924. która zagroziła usunięciem radnych frakcji narodowych z rad miejskich. Sami usunięci radni złoŜyli zaś odwołanie od decyzji RM do wojewody łódzkiego. 28 wobec Lichtensteina. jeszcze przed tą konferencją donosił. poz.

Sprawa ta dotyczyła według niego spraw najwaŜniejszych: wolności sumienia i przekonań. Ł. pos. 2. 38 Z rady Miejskiej. Przebieg posiedzenia. który stwierdzał. Ŝe RM nie dała upowaŜnienia do prowadzenia takich pertraktacji40. 4 XI 1924. od komentarza w powyŜszej sprawie powstrzymał się prawicowy „Rozwój”. Ŝeby do tego nie dopuścić. Prot. 26 IV 1924. 11 IV 1924. AmŁ. Ŝe frakcje opozycyjne zabiegały o uchylenie uchwały RM i wcześniej wiedziały o treści wydanej przez wojewodę decyzji. a na sali pozostał jedynie Poznański. RM 1924. 10 IV 1924. 11 IV 1924. Ŝe „uchwała. s. aby pozwolić radnym powrócić. AmŁ. Jednak lewica i frakcje Ŝydowskie postanowiły zrobić wszystko. czyli próba zerwania quorum38. s. 5. 24. Dlatego właśnie uznał. urzędnicy z Urzędu Wojewódzkiego zwrócili się do prezydium RM z propozycją polubownego załatwienia zatargu. aby odwołać się od decyzji wojewody36. nr 101. udało się sprowadzić na posiedzenie wystarczającą liczbę członków RM. przed wydaniem orzeczenia przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW). 12440. 11 IV 1924. W tym celu radni zaczęli udawać się do bufetu. przesłana nam przez Województwo jest wkraczaniem w atrybuty Rady Miejskiej. Łódzka Rada Miejska na wózku. 6. nr 45. 37 APŁ. KŁ. a do wykluczenia doprowadziły walki partyjne. Uzyskali jednak odpowiedź odmowną. k. s. PowyŜsze zajścia były Ŝywo komentowane przez łódzką prasę. 4. 14 (II) z dn. Ŝe Polska jest Polską. których zadaniem było doprowadzenie do powrotu radnych na salę. ale przewodniczący obradom Władysław Garliński nie przerwał posiedzenia. argumentowaną faktem. I uwaŜam.. Rzeczywiście zaś posłano do miasta gońców. 5. Pismo to wpłynęło do RM na ostatnim przed feriami posiedzeniu i wniosek o odwołanie się od tego orzeczenia musiał być na nim przyjęty. 3. Dyskusję ostrym wystąpieniem zamknął radny Aleksander Knor. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podjęło 35 36 APŁ. 167 . Dziwić moŜe fakt Ŝe. s. W uchwale RM wzywała Magistrat do zaskarŜenia tej decyzji „w wyŜszych instancjach. który zamieścił jedynie informację o decyzji wojewody i odwołaniu się od niej przez RM39. nie wyłączając NajwyŜszego Trybunału Administracyjnego”37. k. 24 X 1924. Quorum oczywiście nie było. W październiku 1924 r. GP. Ŝe nie naleŜały odwoływać się od orzeczenia UW. Ŝe nie naleŜy przeciwko nam występować. ale przeciwko zachowaniu się mniejszości i na najbliŜszym posiedzeniu dać poznać. 30-38. 13033. DZmŁ. s. który zgłosił wniosek o stwierdzenie quorum. 39 Z Rady Miejskiej. s. R. który powiedział. nr 101. Ostatecznie jednak. a nie Judeo-Polską”35. tylko ogłosił przerwę w obradach. Wczorajsze posiedzenie Rady Miejskiej. nr 101. a planowana pięciominutowa przerwa wydłuŜyła się do dwóch godzin. 40 Protokół 32 (II sesji) posiedzenia Rady Miejskiej.zastanowić przed podjęciem decyzji o odwołaniu. GP. Do najdalej idących wniosków doszedł „Kurier Łódzki”. Świadczyć o tym miała przyjęta przez nie taktyka postępowania na posiedzeniu RM. nr 17. nr 292.

s. 47 Art. obaj radni zostali zaproszeni45. 42 41 168 . czy politycznych. Ł. o ile przez to nie narusza przepisów prawa. nr 314. 16 XI 1924. nie wskazali z którymi. k. RM 1924. 13033. Ŝe I. 45 APŁ. nie tylko nie jest przewidziany w Ŝadnym przepisie obowiązującego ustawodawstwa.. a następnie wystosował prośbę do MSW. ani MSW. stwierdzając. 36 (II) z dn. a później. ale przeciwnie przepis art. AmŁ. AmŁ. 68 dekretu o samorządzie miejskim z dn. o ile decyzja Pana Ministra uległa uchyleniu. Milmana i Lichtensteina do udziału w posiedzeniach Rady. Magistrat zaskarŜył decyzję MSW do NTA. Postępując zgodnie z uchwałą RM Łodzi z dnia 10 kwietnia 1924 r. 42-43. Argumentowano to chęcią uniknięcia „spodziewanego rozdraŜnienia w Radzie w razie dopuszczenia pp. Ŝe ani wojewoda. Jednocześnie podkreślał. aby decyzję tę wstrzymać do czasu wydania orzeczenia przez NajwyŜszy Trybunał Administracyjny (NTA). 28 dekretu o samorządzie miejskim46. k. Prot. oraz art. AmŁ. Lichtenstein i Sz. AmŁ. które to przyznawały wojewodzie prawo do anulowania. W orzeczeniu stwierdzano. 13 listopada 1919 r. APŁ. 12. GP. ponownego ich wyłączenia”44. pos. Zabiegi te nie przyniosły skutku i na posiedzenie RM z dnia 4 grudnia 1924 r. ale równieŜ ta propozycja spotkała się z odmową Magistratu41. Wyrokiem ostatniej instancji odwoławczej skarga Magistratu miasta Łodzi została oddalona jako nieuzasadniona. Na orzeczenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Zbigniewa Hübnera przyszło radnym czekać do 14 listopada 1924 r. Ŝe uchwała była sprzeczna z obowiązującymi przepisami. 104 konstytucji mówił. 37-39. niezgodnych z prawem. k. 12464. 4 lutego 1919 r. 17 Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 33-34. bowiem zachowanie się radnych Bundu nie spełniano znamion czynu hańbiącego „w rozumieniu art. 28 dekretu o samorządzie miejskim. z drugiej zaś strony przymus brania udziału w jakichkolwiek manifestacjach narodowych. 104 Konstytucji47 przymus taki wyklucza”48. Milman zostają przywróceni na stanowiska radnych. 29 XI 1924. Ŝe RM przyjął uchwałę zgodnie z litera art. 48 APŁ. 46 APŁ. k. Podtrzymał on w mocy decyzję wojewody łódzkiego. Zarząd Miejski chcąc nie dopuścić do powrotu obu radnych najpierw odłoŜył posiedzenie RM43. 43 Dlaczego odłoŜono posiedzenie Rady Miejskiej. W uzasadnieniu powoływał się na fakt. nr 48. 4 XII 1924. Na wynik rozpatrzenia skargi przyszło łódzkim radnym czekać aŜ do 28 grudnia 1925 r.jeszcze próbę skłonienia rady do wycofania swojego odwołania. uchwał organów sobie podległych42. Sprawy komunalne. 3. Ŝe argumentacja Zarządu Miasta była niesłuszna. AmŁ. powołał się przy tym na art. gdyŜ z jednej strony nie obraŜa w niczym ogólnie przyjętych zasad etyki i moralności. Pełnomocnikiem Lichtensteina podczas głównej rozprawy w NTA był Herman Lieberman. 13033. 31. 3 44 APŁ. k. 13033. Ŝe :KaŜdy obywatel ma prawo swobodnego wyraŜania swoich myśli i przekonań. 13033. s. Orzeczenie to oznaczało.

jak się okazało. nr 327. Ŝe były inaczej relacjonowane przez dzienniki prawicowe. oprócz PS. 5. 49 Uderzenie w godność Narodu. 30 XI 1923. a inaczej przez sympatyzujący z lewicą „Głos Polski”. zajmowali syjoniści. Wydarzenia te były jednym z Ŝywiej komentowanych wydarzeń Ŝycia samorządowego. która odrzucała propozycje mediacji składane jej przez UW i MSW. Ŝe obaj bundowcy w grudniu 1924 r. a ostatecznie nie podano nawet informacji o tym. Te odmienne podejścia do sprawy wykluczenia bundowców pokazują. „Rozwój”. 50 Skandal w Radzie Miejskiej. których zachowanie było „pluciem na kraj. jak złoŜony problem stanął przed łódzkimi politykami. Warto równieŜ wskazać stanowisko zajęte w tym sporze przez główne ugrupowania RM. Zupełnie inaczej przedstawiał całe zajście „Głos Polski”. nr 323. Bieg wypadków. Nie trudno przewidzieć. który protest frakcji Bundu uznał za „nieświadomą prowokację” i ostrzejszych słów uŜywał w stosunku do radnych centroprawicy. Mogła to być bowiem zachęta do uŜywania art. świadczył właściwie o niemoŜności wypracowania kompromisowego stanowiska.Orzeczenie było ostatnim aktem „sprawy Milmana i Lichtensteina”. przyniosło rezultaty inne niŜ zakładano. 7. zawierały ostre ataki w kierunku rządzącej większości. GP. Z odkrytą przyłbicą…. a więc oświadczenie Milmana podczas posiedzenia. zaś łódzcy ortodoksi poparli stanowisko rządzącej większości. Zachowanie Milmana i Lichtensteina było zdecydowanie nieodpowiedzialne i. która ciągnęła się przez ponad dwa lata. Dla tych pierwszych Milman i Lichtenstein byli „prowokatorami” i „wstrętnymi pasoŜytami”. Spośród frakcji Ŝydowskich stanowisko im przychylne. KŁ . s. nr 324. który uchwałę tę anulował. a potem list do prezydium RM. Jednak nie usprawiedliwiało pochopnie i w afekcie podjętej decyzji o wykluczeniu bundowców. Cały blok socjalistyczny stanął w obronie wykluczonych radnych. 30 listopad 1923. 169 . których zachowanie „stawia pod znakiem zapytania ich poziom kultury”50. Takie formułowanie oświadczeń przyczyniło się prawdopodobnie do umocnienia swojego stanowiska przez centroprawicę. takie jak „Rozwój” i „Kurier Łódzki”. 2. 28 do walki politycznej i temu zapobiec wszystkie instancje przyznały słuszność wojewodzie łódzkiemu. Jednak w miarę upływy czasu prasa coraz rzadziej komentowała te wydarzenia. 30 XI 1923. wrócili do grona radnych. s. oprócz ubolewania z powodu zaistniałej sytuacji. s. który ich przygarnął i toleruje”49. Wszystkie gesty Bundu.

s. Nr listy Nazwa listy Liczba głosów Liczba radnych 8 7 2 10 17 16 4 12 11 20 6 Chrześcijańsko-Demokratyczny Komitet Wyborczy Jedności Narodowej Narodowo-Robotniczy Komitet Wyborczy Polska Partia Socjalistyczna Niemiecka Partia Pracy w Polsce śydzi-Ortodoksi Centralny Syjonistyczny Komitet Wyborczy Łódzki Komitet Wyborczy Ogólnośydowskiego Związku Robotniczego „Bund” Niemiecka Partia Mieszczańska Komitet Wyborczy Zrzeszenia śydów Bezpartyjnych w Polsce śydowski Demokratyczny Ludowy Komitet Wyborczy (Folkiści) śydowski Robotniczy Komitet Wyborczy „Poalej-Syjon” 50 777 42 882 19 004 11 722 9884 8375 8081 5581 4635 3920 2910 24 20 9 5 4 4 3 2 2 1 1 Źródło: M.. Podział mandatów i liczba uzyskanych głosów w wyborach do Rady Miejskiej w 1923 r.Tabela 1. 170 . 105-108. op. Nartonowicz-Kot. cit.

Powołano takŜe specjalne organizacje. lubawskiego i rypińskiego w latach 1920-1939 Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zarysu działalności polskich i niemieckich organizacji paramilitarnych oraz tzw. Szerzej zainteresowanych odsyłam do literatury. a w szczególności w Związku Strzeleckim (dalej ZS). W pracy zawarte są takŜe informacje dotyczące powiatu działdowskiego. z której korzystałem przy opracowywaniu tego materiału. np. Koordynacją szkoleń z PW zajmował się utworzony w 1923 roku Wydział Przysposobienia Rezerw działający w ramach Oddziału III Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. a tym samym miały juŜ kontakt z PW. Z niemieckich organizacji paramilitarnych przedstawiłem działalność Selbstschutzu na jesieni 1939 roku. Ze względu na ograniczona ilość stron zawarte w tekście zagadnienia są przedstawione w sposób skrótowy. Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. które na kolei i poczcie prowadziły szkolenia wojskowe – Kolejowe i Pocztowe Przysposobienie Wojskowe. Przeszkolenie dywersyjne przechodziły najczęściej osoby.SZYMON WIŚNIEWSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu historia Polskie organizacje paramilitarne i dywersja pozafrontowa oraz niemiecka działalność dywersyjna na terenie powiatów: brodnickiego. dywersji pozafrontowej na terenie powiatów: brodnickiego. Aby zminimalizować róŜnice w potencjale wojskowym zdecydowano się na wprowadzanie szkoleń z przysposobienia wojskowego (dalej PW) w organizacjach społecznych i paramilitarnych. Od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku władze wojskowe zdawały sobie sprawę z dysproporcji sił w porównaniu z naszymi sąsiadami: Republiką Weimarską oraz Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Natomiast w powiatach byli to instruktorzy PW przy Powiatowych Komendach Uzupełnień. Związek Osadników Wojskowych. W terenie przedstawicielami tego wydziału byli referenci PW w poszczególnych Dowództwach Okręgów Korpusów (dalej DOK). które wywodziły się z wyŜej wymienionych organizacji. dywersja pozafrontowa. iŜ cześć organizacji w Działdowie i okolicach. które skupiały byłych wojskowych: Związek Powstańców i Wojskowych. czy Nowym Miastem Lubawskim. . Polski Związek Obrońców Ojczyzny i inne. Nie zapomniano takŜe o innych organizacjach. lubawskiego i rypińskiego. Przysposobieniu Wojskowym Kobiet (dalej PWK). Drugą formą zmniejszenia róŜnic w potencjale z naszymi sąsiadami miała być tzw. Związane to jest z tym. Związek Harcerstwa Polskiego (dalej ZHP) miało powiązana z Brodnica. ZHP.

Wojciechowski. W powiecie brodnickim z organizacji. gdzie najprawdopodobniej zginał. Warszawa 1987. [w:] Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej. 17-26. Gdańsk 1993. 172 . które brały czynny udział w PW naleŜy wymienić przede wszystkim Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Rezmer i M. podległym pod Pułkowy Rejon PW w Modlinie (32 pp). s. W ówczesnej prasie brodnickiej tak pisano o „Sokole”: 1 K.. 59-60. Rybka. 24. s. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniu 18 listopada 1995 roku. lubawskiego i działdowskiego. Leksykon. W 1940 roku związała się z inna organizacją – Komenda Obrońców Polski. w powiecie rypińskim – por. Stan na dzień 23 marca 1939. 61-65. Konspiracja Pomorska 1939-1947. 680. Podlegały im powiaty brodnicki. W związku z tym. A. red. s. Przy poszczególnych DOK działały Okręgowe Urzędy WF i PW.. następnie ppor. która jako jedna z pierwszych organizacji zaczęła działalność konspiracyjną na Pomorzu w 1939 roku. Rocznik Oficerski 1939. Mimo przejścia na emeryturę włączył się w prace nad dywersja pozafrontową na Pomorzu. Dodatkowo przy kaŜdym województwie utworzono Wojewódzkie Komitety Społeczne WF i PW. Zarys genezy. Komorowski. lubawski i rypiński. Toruń 1996. Gąsiorowski. Natomiast w powiecie działdowskim. Celem poszczególnych komitetów było organizowanie pomocy w postaci subsydiowania obozów czy budowy obiektów szkoleniowych. W. 2 Mjr Marceli Cerklewicz do 1935 roku pełnił funkcję Komendanta Rejonu PW przy 67 pp. Stepan. K. iŜ w Brodnicy stacjonował 67 pułk piechoty (dalej pp) komendantem tego rejonu PW był do 1935 roku mjr Marceli Cerklewicz2. Kazimierz Mordzewski3. Na szczeblu garnizonu przy poszczególnych pułkach piechoty powoływano Komendanta Pułkowego Rejonu PW. W 1941 roku została aresztowany przez Gestapo i osadzony w obozie w Oświęcimiu. Organizacja Orła Białego. Jan Dulęba. K. Gdańsk 2005. s. K. Steyer. komendantem powiatowym PW był w 1939 roku kpt. Podlegały im Powiatowe Komitety WF i PW. a po nim mjr Adam Fleszar. 3 R. Struktury terenowe Państwowego Urzędu WF i PW na Pomorzu w latach 1927-1939 oraz ich rola w przygotowaniu kadr konspiracji zbrojnej. Edward Busza. Gąsiorowski. Został kierownikiem Tajnej Organizacji Konspiracyjnej „Grunwald”. Kraków 2006. A. a w Nowym Mieście Lubawskim – kpt. W całym kraju urząd miał rozbudowaną strukturę. s.W 1927 roku nastąpiła zmiana w strukturach zarządzających szkoleniem i przysposobieniem wojskowym. B. 675. Na miejsce wspomnianego wyŜej wydziału utworzono Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (dalej PU WF i PW) przy MSWojsk1. który kierował i prowadził pozakoszarowe szkolenia wojskowe dla grup stowarzyszonych z PW. A. Pluta – Czechowicz. Gąsiorowski. W drugiej połowie lat 30-tych komendantami powiatowymi byli: w powiecie brodnickim – kpt. organizacji i działalności. Szerzej zob.. Polska Podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945. Chrzanowski. Wacław Nowicki. Struktury. Rejon ten obejmowała obszar 3 powiatów: brodnickiego. Brodnickie gniazdo liczyło przed wybuchem II wojny światowej (łącznie oddziały męskie i Ŝeńskie) 116 osób. Wincenty Warszawski.

[w:] Szkice Brodnickie. Dygdała. »Sokół« jest twardą szkołą hartu ciała i duszy. 1. red. Od 1934 roku ZHP otrzymał. Natomiast wspomniana wyŜej organizacja „Sokół” w Jabłonowie liczyła w tym samym czasie 28 członków. Porada. 2. który w Brodnicy miał szereg członków i sympatyków wśród uczniów i absolwentów miejscowego gimnazjum. a jej miejscowym prezesem był Franciszek Szerka7. Wultański.. jeŜeli chodzi o szkolenie z PW. Durczewski.. Wojciechowski. GrąŜawski. harcerze z Brodnicy zorganizowani zostali w specjalny oddział. K. s. Siedem wieków miasta. 124 – 125. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Brodnicy. W 1933 roku posiadał on 3 świetlice oraz liczył 30 członków w wieku 18 – 20 lat. Harcerska kartka z wojennego Ŝyciorysu. Lidzbarka. Od 1929 roku w powiecie lubawskim działały 3 druŜyny ZS. red. Nowego Miasta Lubawskiego. Zarys dziejów. [w:] Brodnica. Jesteśmy za to w stanie podać liczbę członków ZS w Jabłonowie i okolicach. Brodnica 1998. 9 A. Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Brodnicy (dalej KPPPB). prawo do samodzielnego prowadzenia szkolenia z PW oraz tworzenia harcerskich oddziałów PW składających się ze starszych harcerzy. Niestety brak jest źródeł i materiałów. Brodnica 1993. Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920 – 1939). aby szerzej przedstawić działalność ZS w Brodnicy... związki. [w:] Nowe Miasto Lubawskie. 277. 249. Związek Hallerczyków. sygn. s. Brodnica – Toruń 1988. Nowe Miasto Lubawskie 1992. 104. NaleŜy wspomnieć takŜe o ZHP. Korecki.) »Sokół« brodnicki. Na zbiórkach tego oddziału przeprowadzano ćwiczenia i zajęcia typowo wojskowe5. Miesiączkowa. red. s. stopień Ŝycia ludzi). J. oprócz druŜyn z Brodnicy. Do brodnickiego hufca harcerzy w latach 20 – tych naleŜały. to jedno z najŜywotniejszych towarzystw sportowych na naszym terenie. Lubawy. Dane dotyczące powiatu Brodnica (ilość mieszkańców. Organizacja ta liczyła 31 jeźdźców i jej zadaniem było szkolenie młodzieŜy do przyszłej słuŜby w jednostkach kawalerii WP9. Cyt. Brodnica – Toruń 1988. „Krakusi”. M. s. 5 J. W 1939 roku związek liczył na tym terenie 78 członków. J. t. takŜe druŜyny z Górzna. red. 8 S. i Działdowa. 193.„(. Wierzchosławski. który pomagał w przygotowaniu stanowisk obronnych w miejscowości Tama Brodzka. t. [w:] Szkice Brodnickie. Harcerstwo Ziemi Michałowskiej w latach 1914 – 1939. Jankowski.)”4. czy Związek Oficerów Rezerwy Ziem Zachodnich8. s. Bilski. Dodatkowo w Nowym Mieście Lubawskim powstało w tym roku Przysposobienie Wojskowe Konne – tzw.. zakłady przemysłowe. od PU WF i PW. S. Właśnie takim harcerskim plutonem PW dowodził w Brodnicy por. za: J. 4 173 . [w:] Szkice Brodnickie. Jabłonowa. s. red. 243. W szkoleniu wojskowym brał udział takŜe utworzony w Brodnicy w latach 30-tych ZS. 111. 6 K. S. rez. [w:] Organizacj . Brodnica w okresie międzywojennym (1920 – 1939). »Sokół« dla armii dostarcza najlepszego bo zdyscyplinowanego Ŝołnierza (. 7 APT.. 204. Oddziałem tym dowodził Konrad Porada6. Bilski.. Nie moŜna równieŜ zapomnieć o organizacjach skupiających byłych Ŝołnierzy takich jak: Stowarzyszenie Byłych Powstańców i Wojaków. Pogotowie Harcerskie Chorągwi Pomorskiej ZHP (geneza – załoŜenia – realizacja). W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku. Feliks Peto.

124. s. czy Czesława Gretkowska. codzienną łączność między Powiatowym Sztabem Wojskowym w Nowym Mieście Lubawskim a nadgranicznymi placówkami 67 pp w: Bratianie. dokładnie czy harcerkami kierowała Gertrud Wiśniewska. Durczewski..cit. Chroślu. W 1938 roku na Walnym Zjeździe Okręgu Pomorskiego ZHP w Toruniu ówczesny Komendant Hufca ZHP w Lubawie – hm. s. Były to: • • • • Towarzystwo Powstańców i Wojaków (70 osób). Zaś harcerki pod komendą Gertrudy Wiśniewskiej lub Czesławy Gretkowskiej13 pełniły słuŜbę sanitarną i łączności. 124 – 125. W pierwszych dniach września 1939 roku harcerze z Nowe Miasta pełnili wspomnianą wcześniej słuŜbę łączności. Harcerze naleŜący do tego związku mieli razem z jednostkami wojska (67 pp) uniemoŜliwić nieprzyjacielowi przekroczenie granicy. 66. J. Ich słuŜba miała na celu przewoŜenie meldunków i utrzymywanie rezerwowej łączności na wypadek zerwania linii telefonicznych12. s. Ŝe związek ten nie powstała harcerze nawiązali kontakt z 67 pp i odbywali razem ćwiczenia wojskowe. Jana Dulębe11. Część harcerzy zgłosiła się ochotniczo do 67 pp i przeszła z nim szlak bojowy15. RównieŜ harcerze i harcerki z Brodnicy zorganizowani zostali z Pogotowie Wojenne. 11 10 174 . Następnie wstąpili do 67 pp. gdyŜ juŜ 1 września oddziały niemieckie zajęły miasto14.. Kujawski. op. 15 J. Grzymowicz zaproponował stworzenie Harcerskiego Związku Jaszczurczego. Na tym kończyła się słuŜba harcerzy i harcerek z Nowego Miasta Lubawskiego. który obejmowałaby teren powiatów: brodnickiego.. Toruń 2002. TuŜ przed wybuchem wojny utrzymywali dodatkową. a część z nich pełniła w sierpniu i na początku września słuŜbę na placówkach granicznych.W powiecie lubawskim swoje oddziały miały takŜe inne organizacje o charakterze paramilitarnym.cit. 114 – 115. Związek Hallerczyków (nie przejawiał większej aktywności). s.cit. W ostatnich miesiącach pokoju w 1939 roku harcerze z powiatu lubawskiego. Ibidem. Durczewski. op. Kujawski. 66. Mimo. s.. Zatartym tropem. 13 Niestety nie wiadomo. 193. Kierowali nimi podharcmistrz Bolesław Jastrzębski i hm Maria Cichońska. Nowym Dworze i Radomnie. Harcerstwo i konspiracja we wspomnieniach nowomieszczanina. B. zorganizowani w Harcerskim Pogotowiu Wojennym przez ppor. Związek Podoficerów Rezerwy RP (60 członków w Nowym Mieście Lubawskim). grudziądzkiego i lubawskiego. 14 J. odbyli szkolenie harcersko – wojskowe pod kierunkiem Komendanta Hufca harcmistrza (dalej hm) Bronisława Grzymowicza i kpt. GryŜlinach. Związek Weteranów Powstań Narodowych RP 1914 – 1919 (działał od 1935 roku)10. Antoniego Cetkowskiego. do których naleŜeli byli Ŝołnierze. 12 J. op.. Dodatkowo pomagali niszczyć tory kolejowe na linii Nowe Miasto Lubawskie – Brodnica oraz naprawiali inne na linii Brodnica – Sierpc.

P. 175 . Jej początki sięgają III Powstania Śląskiego i działalności tzw. PW przeprowadzono: „(. ppłk. Sziling. Pluta – Czechowicz op. W. Toruń. Dokument 49. 46.118.TakŜe w powiecie rypińskim odbywało się PW w róŜnych organizacjach paramilitarnych i społecznych. s. Stawecki. Idem. 193 – 194. Geneza i początki ruchu oporu na Pomorzu Gdańskim. dywersja pozafrontowa. Tadeuszem Puszczyńskim. Toruń 1992.cit. 1933. a w 1929 roku na Ekspozyturę 2 Oddziału II Sztabu Głównego WP18. Gąsiorowski. 118. w którym uwzględnione organizacje o charakterze paramilitarnym i odbywające PW przedstawia tabela nr 1. politycznych i narodowościowych. s. szkolnictwa i wychowania młodzieŜy. Rezmer. Grupy Wawelberga. Zawacka i M.... Kolejna zmiana nastąpiła w 1927 roku. Inną formą zmniejszenia róŜnic w potencjale wojskowym była tzw. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniach 14 – 15 listopada 1992 r. jakie odniosła spowodowały. 13. s.) w oddziałach Związku Strzeleckiego. [w:] Armia Krajowa na Pomorzu. Sukcesy. dla Dowództwa Okręgu Korpusu w Toruniu dotyczące połoŜenia powiatu rypińskiego. s. Na tym terenie ZS liczył. Toruń 1993.. 17 Ibidem. Franciszka Rataja. statystyka ludności. – Opracowanie komendanta Powiatowej komendy Uzupełnień. red. którymi kierowali oficerowie bądź podoficerowie rezerwy17. M. wrzesień. Załącznik nr 1 – Statystyka Narodowościowa powiatu rypińskiego. Związku Podoficerów Rezerwy oraz w Legionie Młodych. Spis organizacji powiatu rypińskiego. Ŝe Sztab Generalny Wojska Polskiego na początku lat dwudziestych zdecydował się na utworzenie specjalnej komórki dywersji pozafrontowej – Referat A1 przy Oddziale II Sztabu Generalnego WP na czele z kpt. Toruń 1994. 16 Sytuacja społeczno – polityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach 1933 – 1937. Wybór źródeł. Materiały sesji naukowej w Toruniu w dniach 6 – 7 listopada 1993 r. red. w 1933 roku. wyd. kiedy Referat U przemianowano na Ekspozyturę nr 6. 8. S. około 870 członków i był zorganizowany w plutony. Inspirująca rola dywersji pozafrontowej w ruchu oporu na Pomorzu.. A. E. Inne organizacje uchylają się od współpracy (. w hufcach szkolnych. Wojciechowski.. Jak podaje wspomniany wyŜej ppłk Franciszek Rataj. 18 K. Starczewski.)”16. s. Członkowie dywersji pozafrontowej i ich udział w ZWZ – AK. [w:] Pomorskie organizacje konspiracyjne (poza AK) 1939 – 1945. 39 – 41. s. W 1925 roku Referat A1 przemianowano na Referat U. stosunków gospodarczych.. Gdańsk 1991. Salmonowicz i J.

Celem powstania dywersji pozafrontowej było zmniejszenie róŜnic w potencjale wojskowym przeciwnika na wypadek wojny. 176 . Członkowie. Rypin. Na terenach przygranicznych zamierzano stworzyć ściśle zakonspirowane struktury specjalnego przeznaczenia. Toruń 1992. po 1 lutego. Starczewski. wyd. – Stan niemieckich organizacji politycznych według stanu z dnia 30 lipca 1936 r. 10.Tabela nr 1: Organizacje paramilitarne odbywające przysposobienie wojskowe w powiecie rypiński. W. 3.. 6. 2. s.polityczna i gospodarcza obszaru Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu w latach 1933-1937.. Wybór źródeł.. Lp 1. 7. s.. sporządzony przez starostwo powiatowe. Nazwa organizacji Związek Strzelecki Związek Harcerstwa Polskiego Legion Młodych Związek Legionistów Związek Peowiaków Związek Inwalidów Wojennych Związek Rezerwistów Związek Oficerów Rezerwy Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Liczba jednostek 16 3 1 1 1 11 1 1 Liczba członków 833 75 4 60 38 559 37 45 Kierownictwo Prezes – Zenobiusz Chojnowski Komendant – Bonifacy Łukowski Prezes – Dudrewicz Prezes – Stanisław Makowski Prezes – Kazimierz Strycharzewski - Źródło: Sytuacja społeczno. 1937. 8. 4. 194. P. 129-130. 5. W latach 30-tych władze wojskowe zdecydowały się na rozbudowanie sieci dywersji takŜe na kraje ościenne.. Stan z 1937 rok. Pierwsze takie struktury powstały na Śląsku oraz na terenie Wolnego Miasta Gdańsk19. których głównym zadaniem miało być działanie sabotaŜowo – dywersyjne w przypadku wojny i konieczności tymczasowego opuszczenia danych obszarów przez regularne jednostki WP. Dokument 56. Rezmer. Stawecki. gdzie mieszkała ludność polska. W tym celu 19 M. uzupełniony zmianami do dnia 1 lutego 1937 r.

Górnego i Dolnego Śląska oraz tereny Rzeszy (poza Prusami Wschodnimi).. Dzielił się on dodatkowo na podreferaty. Ŝe struktury dywersji pozafrontowej są za słabo rozbudowane i naleŜy je rozwinąć w szczególności na najbardziej zagroŜonych kierunkach.. W kwietniu 1934 roku powołano kierownictwo nowej struktury pod nazwą „Komitet Siedmiu”. Mimo takiej działalności. W skład tej grupy wchodzili: mjr F.. Geneza. Starczewski. W celu sprawniejszego koordynowania działań grup dywersyjnych w kraju jak i za granicą Ekspozytura 2 powołała specjalny organ – Referat Terenowy z kpt. Utworzono wówczas na Pomorzu. która obejmowała obszar kraju. 47. Wspomniany Referat Terenowy organizował szkolenia dla Polonii. M. Gąsiorowski. gdzie miały toczyć się działania wojenne. 20 21 A.. na podreferat – Rzesza Niemiecka. Podzielono równieŜ zakres dywersji na: • • dywersję płytką. a w szczególności kierunek strategiczny. Ankerstein. s. Po utworzeniu przy DOK VIII struktur armii. s.. s. którym kierował bezpośrednio kpt. s. której celem było stworzenie dodatkowych struktur sieci dywersji pozafrontowej. która obejmowała teren nieprzyjaciela. in. W tym celu wysłano na teren województwa pomorskiego trzy osobową grupę. które zachowały autonomiczność i mogły podejmować akcje na własną odpowiedzialność jednak ukierunkowane przez Oddział II DOK VIII i Sztab Główny WP. Ankerstein. działać tu miały patrole dywersyjne... dwie lokalne sieci dywersyjne o pseudonimach: • „Odra”. 199 177 . Członkowie.. a za taki uznano Pomorze. W 1938 roku w ramach Ekspozytury 2 oraz na szczeblu Oddziału II przy poszczególnych DOK (równieŜ DOK VIII) powołano Referaty Dywersyjne B. kierował nią Tadeusz Odrowski. ZHP. F. mjr A. Franciszkiem Ankersteinem. dywersję głęboką. M. 22 Ibidem.). Jabłoński i A. m. wiosną 1939 roku władze wojskowe stwierdziły. niemieckiego Pomorza. 195-197. Utworzono tu placówki dywersyjne. funkcje Oddziału II przejął Oddział II Armii „Pomorze”22. Wspomniany podreferat obejmował swoimi wpływami obszary: Pomorza Gdańskiego. PU WF i PW i itp. Lis (urzędnik kontraktowy)..nawiązano ścisłą współpracę z MSZ. Starczewski. z których szeregów werbowano członków do grup dywersyjnych21. pod kryptonimem „K – 7”20. 195. Natomiast w kraju pozyskano do współpracy szereg róŜnych organizacji społecznych i paramilitarnych (ZS. Członkowie.

•

„Grunwald”, która występowała równieŜ pod nazwą Tajna Organizacja Konspiracyjna, na czele z mjr rez. Marcelim Cerklewiczem (były komendant PW w Brodnicy) oraz chor. rez. Edwardem Schneiderem.

Sieć tworzyły zakonspirowane „trójki”. Ich celem działania było paraliŜowanie w czasie działań wojennych poczynań wroga (niszczenie komunikacji kolejowej, magazynów nieprzyjaciela, itp.). W ścisłej tajemnicy werbowano do niej członków wyŜej wspomnianych organizacji społecznych i paramilitarnych. Najczęściej były to osoby mało znane i niewyróŜniające się swoją aktywnością społeczną. Miało to na celu uniknięcie rozbicia tej organizacji. Mieli oni stanowić szkielet przyszłej konspiracji na Pomorzu, w tym na terenie powiatów brodnickiego, lubawskiego, działdowskiego i rypińskiego23. Struktury „Grunwaldu” powstały równieŜ na terenie powiatów: brodnickiego, lubawskiego i działdowskiego. Niestety nie jest moŜliwe ustalenie pełnej listy wszystkich członków dywersji pozafrontowej na Pomorzu, a tym samym na interesującym nas terenie. A. Gąsiorowski w pracy dotyczącej początków konspiracji na Pomorzu podaje jednak, Ŝe na terenie powiatu brodnickiego do „Grunwaldu” naleŜeli: Marian Dębski, Paweł Kuleszewski, Alfred Piskorowski i Alfred Kreft24. W powiecie lubawskim, a dokładniej w Lubawie komórki tej organizacji utworzył hm. Bronisław Grzymnowicz, który ukończył w lipcu 1939 roku specjalny kursy dywersyjny w Toruniu. W skład jego grupy weszli: Bronisław Gorczyński, Bolesław Wasilewski oraz kilku harcerzy, m. in.: Franciszek Wielgomas, Karczewski i Dominik Pater. Według relacji tego ostatniego został on zaprzysięŜony w lipcu lub sierpniu 1939 roku przez wspomnianego wyŜej kpt. Jana Dulębę. Materiały dywersyjne dla grupy ukryto w róŜnych miejscach powiatu. Działalność sabotaŜowo – dywersyjną miano rozpocząć po przybyciu specjalnego łącznika z rozkazami25. W powiecie działdowskim, przeszkoleni przed wojną i wyposaŜeni do działań dywersyjnych zostali m. in.: Kazimierz Radaszkinwizy, Bronisław Włodarczyk, Józef Madinski oraz Aleksander Pol. W pierwszych dniach września dokonali oni szeregu akcji w postaci wysadzenia torów na linii kolejowej biegnącej do Szczytna oraz podłoŜenia gwoździ na okolicznych drogach. Pierwszych trzech wymienioA. Gąsiorowski, Geneza..., s. 48-49; M. Starczewski, Członkowie..., s. 201; idem, Inspirująca..., s. 19. A. Gąsiorowski, Geneza..., s. 51; B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, op.cit., przypis 78, s. 36. 25 Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej SłuŜby Polek w Toruniu (dalej FAPAK), Inspektorat Brodnica (dalej IB), teczka osobowa Pater Dominik, sygn. M: 225/834 Pom, Relacja; J. Durczewski, op.cit., s. 115; A. Gąsiorowski, Szare Szeregi na Pomorzu (1939 – 1945), Toruń 1998, s. 45 – 46; J. Kujawski, op.cit., s. 64-65. W relacji o Dominiku Paterze sporządzonej przez jego córkę Marię Tarnowską napisano, iŜ był on „komendantem tajnej grupy dywersyjnej małych patroli K – 7 o kryptonimie „Grunwald”. Wynika z tego, Ŝe w Lubawie połączono dwie struktury dywersyjne „K – 7” i „Grunwald”.
24 23

178

nych zostało jednak złapanych przez niemieckie oddziały policyjne26. Kolejne nazwiska członków „Grunwaldu”, którzy takŜe zostali wyposaŜeni w materiały dywersyjne podaje były członek AK z Lidzbarka – Józef Szalla, który w czasie okupacji nawiązał z nimi kontakt. Byli to: Czesław i Franciszek Ćwikliński, Jan Krzemiński oraz Czesław Lampart. Jednak nie zachowały się informacje o ich działalności w pierwszym okresie wojny27. Mimo działalności w konspiracji i zachowania szczególnych zasad bezpieczeństwa, wywiadowi niemieckiemu udało się w połowie 1939 roku zdekonspirować sieć powstałą w Brodnicy, Jabłonowie i Górznie. W lipcu w niemieckich źródłach napisano:
„(...) Dla terenu Brodnicy materiał [dywersyjny – S. W.] wydaje emerytowany komendant tajnej policji – ZielaŜyński, ulica Drwęcka 3. Dalsi terroryści to pomocnik magistracki w Górznie za Brodnicą i 70 letni rządca majątku Piecewo koło Jabłonowa Pomorskiego. Sekretarz starostwa w Brodnicy Pongowski wyszukuje ludzi do organizacji, która rozciągać się ma od Górnego Śląska po Litwę (...) W Brodnicy składa się taka grupa z siedmiu osób, mająca za zadanie werbować dalszych terrorystów (...)”28.

Niemcom udało się ustalić kilka nazwisk członków dywersji. Byli to: z Brodnicy – emerytowany komendant policji ZielaŜyński, sekretarz starostwa Pongowski, stolarz Betlejewski, stolarz Jarmulewski, kamieniarz Daniszewski, kamieniarz Barnicki, stolarz Antoni Choznowski, szewc Władysław Zbykowski; pracownik magistratu Lucjusz Bendyk z Górzna; inspektor Górski z Piecewa k. Jabłonowa oraz lekarz weterynarii Kobus z Jabłonowa. Według niemieckich ustaleń temu ostatniemu podlegać miało pięciu członków grupy dywersyjnej29. Dodatkowo Ekspozytura nr 3 Oddziału 2 Sztabu Głównego WP zorganizowała na terenie Pomorza osobną sieć wywiadowczą – wojenną sieć agencyjną. Jej celem było inwigilowanie komórek wspomnianego „Grunwaldu”, oraz w razie opuszczenia terenu przez wojsko, prowadzenie wywiadu strategicznego. W raporcie organizacyjnym tej sieci z czerwca 1939 roku stwierdzono, Ŝe sieć ta posiada w terenie 9 agentów na wypadek wycofania, oraz 22 agentów za granicą. W Brodnicy takim agentem był Alfred Kreft30, ps. Ignacy Golub (numer agenta – 5218), natomiast w Rypinie byli to: Stanisław Góral, ps. Wojciech Sierp (numer – 5214), oraz Józef Głogolewski, ps. Głowacki (numer – 5220)31.

26 M. Starczewski, Tajna Organizacja Konspiracyjna, Wojskowy Przegląd Historyczny (dalej WPH), 1987, nr 3, s. 169-170; idem, Inspirująca..., s. 22 – 23. 27 J. Szalla, Przez okupacyjne lata 1934 - 1945, s. 103 (zbiory FAPAK). 28 Cyt. za M. Starczewski, Tajna..., s. 168. 29 M. Starczewski, Tajna..., s 168; A. Gąsiorowski, Geneza..., s. 52 i przypis 152; M. Starczewski, Członkowie..., s. 202; B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, op.cit., przypis 96, s. 39. 30 Wynika z tego, Ŝe Alfred Kreft działał zarówno w „Grunwaldzie” jak i był agentem specjalnym sieci wywiadu strategicznego. 31 FAPAK, teczka Dywersja Pozafrontowa, Raport organizacyjny nr 2 – wojenna sieć agenturalna zestaw na 20 maja 1939; K. Ciechanowski, Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939-1945, Warszawa

179

W celu uzupełnienia wywiadu utworzono takŜe Społeczną Sieć Informacyjna (dalej SSI), której agenci byli bezpośrednio podporządkowani najbliŜszym jednostkom wojskowym na danym obszarze. Do SSI werbowano młodzieŜ do lat 18 zarówno zorganizowaną (np. w ZHP) jak i indywidualne osoby. W szczególności opierano się na organach PW oraz OUWF i PW32. Najprawdopodobniej taka sieć istniała równieŜ na terenie wspomnianych wyŜej powiatów, jednak nie zachowały się dokumenty świadczące o tym. Zapewne jak twierdzi A. Gąsiorowski władze wojskowe zdecydowały się dodatkowo utworzyć niezaleŜną sieć dywersyjną, którą miał kierować Referat Dywersyjny Oddziału II Armii Pomorze. W celu sprawniejszej organizacji dywersji Oddział II Sztabu Głównego WP opracował specjalny dokument – Regulamin Pracy Dla Referatów Dywersyjnych Oddziałów II Sztabów Armii. Na czele wspomnianego referatu stał kierownik odpowiedzialny za zorganizowanie oddziałów dywersyjnych (selekcje, szkolenie i wyposaŜenie kandydatów). Miał on takŜe przygotowywać specjalne magazyny, w których zamierzano ukryć broń i materiały wybuchowe. Niestety w dostępnych materiałach brak jest informacji, czy komórki tej sieci działały na interesującym nas terenie33. W miarę narastania konfliktu polsko-niemieckiego w latach 1938-1939 nastąpił proces konsolidacji mniejszości niemieckiej na terenie Pomorza w tym powiatów brodnickiego, lubawskiego, działdowskiego i rypińskiego. Szczególnym sygnałem dla miejscowych Niemców, iŜ naleŜy się spodziewać rychłej agresji III Rzeszy na Polskę był zabór Sudetów w 1938 roku. W drugiej połowie tego roku polska policja wykryła na Pomorzu Gdańskim istnienie dodatkowych nielegalnych struktur NSDAP (niezaleŜnych od uznanych przez władze), Hitlerjugend, Bund Deutscher Mädel. Komórki nielegalnej NSDAP koordynowały legalnie działające JDP i DV. Jednak głównym celem działania tej partii w Polsce było zorganizowanie i przygotowanie mniejszości niemieckiej do działań w grupach dywersyjnych34. Przyszli dywersanci byli szkoleni w specjalnych obozach na terenie Niemiec. Trwało ono od dwóch tygodni do trzech miesięcy. Uczestników dzielono na dwie grupy. Do pierwszej naleŜały osoby znające bardzo dobrze język polski i mające działać na tyłach wojsk polskich. Celem drugiej grupy było działanie w grupach polskich uciekinierów. Na szkoleniach uczono posługiwania się bronią oraz środkami wybuchowymi35.
1972, s. 18; A. Gąsiorowski, Geneza..., s. 59; B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, op.cit., s. 31 – 32. 32 B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, op.cit., s. 32 – 33. 33 W. Rezmer, Dywersja pozafrontowa w 1939 r. Nieznany dokument, WPH, 1989, nr 1, s. 232-243; A. Gąsiorowski, Geneza..., s. 60-64; B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, K. Steyer, op.cit., s. 26-28. 34 S. Osiński, V kolumna na Pomorzu Gdańskim, Warszawa 1965, s. 234 - 235. 35 Ibidem, s. 235 – 236.

180

S. opuszczała Polskę36. s. 40 Ibidem. Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII. bryg. 38 Cyt.cit. było obserwowanie jednostek Wojska Polskiego i stanu przygotowania do wojny.Niemcy skupieni w okolicach Jabłonowa Pomorskiego. 130. s. iŜ na terenie Pomorza nastąpił wzrost zainteresowania wywiadu niemieckiego o 60%.. za: S. s. Bilski.. NaleŜy równieŜ wspomnieć o narastaniu „pewności siebie” wśród ludności niemieckiej i wystąpieniach przeciwko Polakom. 237. W Brodnicy miały one ustalić: • • • • • • czy jeden z batalionów 67 pp został przetransportowany do Torunia. 1. piekarz z powiatu brodnickiego38. [w:] Szkice brodnickie. a tym samym byli zobowiązani do odbycia słuŜby wojskowej w jednostkach Wojska Polskiego uciekali zgodnie z dyrektywami III Rzeszy na teren Prus Wschodnich. Turowski.) – Emma Komasowa z Brodnicy. Michał Karaszewicz – Tokarzewski w rozkazie z 17 kwietnia 1939 roku stwierdził. właścicielka hotelu w Jabłonowie Pomorskim37.. czy w mieście znajduje się Szkoła PodchorąŜych Rezerwy. 39 Ibidem. ile pułków piechoty było na ćwiczeniach w okolicach Brodnicy i kiedy się one kończyły. (.) Przeklęci Polacy. Rozkaz.. Samodzielny Referat Informacyjny. gdzie odbywali szkolenie wojskowe. Brodnica – Toruń 1988. iŜ miejscowi Niemcy dopuszczali się aktów agresji wobec swoich współtowarzyszy za to. red.. Świadczą o tym meldunki DOK VIII z 1939 roku: • • (. RównieŜ młodzieŜ.) śeby ten Hitler juŜ nareszcie przyszedł na Pomorze (. czy przebudowano gmach seminarium na koszary wojskowe40. Dowódca DOK VIII gen. Przejawiało się to równieŜ w tym. czy wybudowano nowe koszary w okolicach dworca kolejowego. Miejscowi Niemcy takŜe wyjeŜdŜali do wspomnianych Prus Wschodnich po instrukcje. in takie podróŜe odbywała ElŜbieta Paul. gdzie został pobity Albin Krüger39. s. przypis 133. bo gdy przyjdzie Hitler. która nie była zobowiązana do słuŜby wojskowej. Mniejszość niemiecka na terenie miasta i powiatu brodnickiego w latach 1920 – 1939. 236.. Podobne rozkazy widniały dla garnizonu w Lubawie: czy w mieście nadal znajduje się Szkoła Podoficerska dla Małoletnich. to wam pokaŜe (. m. 36 181 . Głównym celem działania dywersyjnego ludności niemieckiej przed wybuchem wojny. 37 Ibidem. 130. Podał przykłady przechwyconych rozkazów dla niemieckich grup wywiadowczych.237. w jaki sposób naleŜy się organizować. op. Osiński. s. przypis 131. Zadania wywiadowcze na oddziały. Tak było w miejscowości Wędzyn w powiecie Brodnickim.) – Kurt Rechdanz. Ŝe ci nie witali się pozdrowieniem „Heil Hitler”. S. którzy posiadali kategorię zdrowia „A”... t. niedługo będziecie musieli stąd uciekać. 298-308..

Sziling. Tak jak wspomniałem wyŜej początki Selbstschutzu sięgają lat wcześniejszych (1938 rok). Pomorski Selbstschutz tworzył okręg północny. t. Stronie polskiej udała się wyprzeć dywersantów z powrotem do Prus Wschodnich42..W kwietniu tego roku udało się złapać niemieckiego szpiega. SS-Hauptsturmführer Wilhelm Wardemann (od 1 X do rozwiązania 26 X 1939 roku). Torunia. J. Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939-1945. XIX. 1979. JuŜ wtedy Niemcy Ŝyjący na terenach województwa pomorskiego prowadzili szkolenia wojskowe w swoich majątkach. Informacje te dotyczyły przygotowań obronnych z rejonu Grudziądza. 43 B. jako formacja podległa policji porządkowej. Jedyne zbrojne wystąpienia V kolumny na terenie wspomnianych powiatów. 139. 248-249. 42 41 182 . Jastrzębski. Ŝe Selbstschutz powstał oficjalnie dopiero w październiku. Główną niemiecką organizacją paramilitarną. jednak oficjalnie został powołany po agresji III Rzeszy na Polskę 7 października 1939 roku.cit. Bojarska. Na Pomorzu Gdańskim przyjmuje się. Mimo. Inspektorat I obejmował powiaty: brodnicki. Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. s. Skupiał on Niemców mieszkających na terenie Polski. Doszła wtedy do potyczki między placówkami granicznymi 67 pp w Radomnie. J. wąbrzeski). Ŝe powstał dokładnie 15 września tego roku44. rypiński i działdowski. Na jego czele stali funkcjonariusze SS przysłani z terenów III Rzeszy. s. Obejmował swoim działaniem obszar Okręgu Wojskowego Prusy Zachodnie (bez Gdańska) oraz kilka powiatów z Okręgu Wojskowego Poznań. Chrośle i Nowym Dworze a uzbrojoną grupa około 60 – ciu Niemców. SS-Obersturmführer Karl Heinz Paulsen (25 IX – końca IX 1939 roku). Jego początki sięgają 1938 roku. Gdańsk 1979. s. juŜ we wrześniu 1939 roku został zatwierdzony. op. Kujawski. którzy przekroczyli granicę. który przyznał się. Na interesującym obszarze kierownikami inspektoratu (Inspektionsführer des Selbstschutzes) byli kolejno: • • • SS-Standartenführer Aleksander von Woedtke (około 10 IX– 24 IX1939 roku). która działała na Pomorzu był Selbstschutz. Bydgoszczy. Selbstschutz w Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie. lubawski. 64. w majątku Kriesa43. w nocy z 29 na 30 sierpnia 1939 roku. miało miejsce na kilka godzin przed agresją Niemiec na Polskę. oraz Brodnicy41. Wiemy. s. Ŝe w okolicach Brodnicy takie szkolenia odbywały się w miejscowości Chełmonie (pow. Tym zaś podlegało kilka powiatów. Ŝe dostarczał informacji dla niemieckiego wywiadu. 67. Ibidem. 44 W. Pomorze Gdańskie zostało podzielone na 6 inspektoratów.

: August Nikolai. W powiecie organizacją kierował inspektor powiatowy (Kreisfüher des Selbstschutzes). Warszawa 1986.W terenie organizacja dzieliła się na mniejsze komórki. J. Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945). W powiecie rypińskim miejscem gdzie znęcano się i mordowano był tzw. Morgestern i Modro. m.. R. zastępca Knieafalla47 Aktywność Selbstschutzu przejawiała się przede wszystkim w zbrodniach. Z. op. s. op.cit.. a następnie SS-Oberführer Ludolf Herman von Alvensleben sprawował władzę niczym nie skrępowaną.. J. Krajewski. Ziemia dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej (1939 – 1945). Śliwiński. s. Kierownikiem powiatu brodnickiego był SS-Untersturmführer Kurt Kortas45. to jednak jego pomorski dowódca SS-Oberführer Wilhelm Langleist. będący jej powiatowym kierownikiem. oraz Heinrich Schlieske. op. ChociaŜ formalnie Selbstschutz podlegał policji porządkowej. Piotrowski. Nikolai. Ponadto powiecie do organizacji naleŜeli jeszcze: Georg i Herbert Schneider. Ostateczna likwidacja nastąpiła w grudniu 1939 Ibidem. Rypin 1994. J. Piotrowski. który zorganizował struktury organizacji i został mianowany Kreisfüher rem organizacji na ten powiat. Mimo tego istniał jeszcze przez pewien czas. 46 45 183 . jakie popełnili jego członkowie na Polakach. Brodnica pod okupacją niemiecką (1939 – 1945). s. Godfried i Erwin Achillius. [w:] Rypin. Jagusch46. J. s.cit. Karpus. Olsztyn 1982. Najbardziej okrutnym funkcjonariuszem był A.. Z dziejów miasta i okolic. Z Lubawy naleŜeli m.cit.in.. s. B.cit. [w:] Nowe. R.. 47 B. Szkice z dziejów miasta. 281. Bojarska.. op. Brodnica. M. [w:] Brodnica.: J. Lubawa. s. Sziling. 162.. J. 64 – 65. Warszawa – Poznań – Toruń 1987. Skorzyński. obecnie Dom Kaźni przy ulicy Warszawskiej oraz lasy wokół miejscowości Skrwilno. Bojarska.in. Z.. Ziemia.cit. Selbstschutz w powiecie rypińskim powstał w drugiej połowie września 1939 roku. red. op.. [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV – XX wiek. 207-208.cit. A. Bojarska. bądź inspektor miejscowy (Orstführer des Selbstschutzes)... Sziling. Mordercy z Selbstschutzu.cit. s. op. a dokładniej willa przy ulicy Ogrodowej. Natomiast dla mieszkańców powiatu brodnickiego takim miejscem były Łopatki w powiecie wąbrzeskim. Selbstschutz został oficjalnie rozwiązany 26 listopada 1939 roku. Witkowski. Śliwiński.Polaków48. którzy często byli ich sąsiadami. Rypin w dniach wojny polskiej 1939 roku. J.. 178.: Maks i Horst Eggertowie. Po nim funkcję tą sprawowali kolejno: Ziesmer i Issbrücker. Sziling. 142-143. s.. Sziling.. 143. W terenie pomagali im miejscowi Niemcy. Karpus. B. Albert Zismer. W powiecie lubawskim do organizacji naleŜał Reinhold Hartwig. RównieŜ w miastach powiatu lubawskiego dokonano rozstrzeliwań mieszkańców . 48 Więcej o działalności Selbstschutzu zob. którymi dowodzili miejscowi Niemcy – volksdeutsche.. op. Karol Wichman i R. Siedzibą Selbstschutzu w Inspektoracie I była Brodnica. 335-336... To wtedy z siedziby inspektoratu w Brodnicy przybył do Rypina oficer SS – Kniefall.

49 B. Udział róŜnych organizacji w przysposobieniu wojskowym na terenie powiatów: brodnickiego. Bojarska.. NaleŜy równieŜ pamiętać o działalność dywersyjnej prowadzonej przez Oddziału II Sztabu Głównego WP w okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej. policji pomocniczej. lubawskiego i rypińskiego miał wpływ na późniejsze tworzenie się struktur konspiracyjnych na tym obszarze.. Mimo tego. 155. Często volksdeutsche na jesieni 1939 roku dokonywali mordów na swoich sąsiadach.. Selbstschutz. Członkowie organizacji zostali następni przyjęci w części do SS. porządkowej i Ŝandarmerii49.roku. s. Przede wszystkim było to widoczne na przykładzie harcerzy z Brodnicy i Nowego Miasta Lubawskiego. 184 . iŜ miała ona charakter kadrowy wpłynęła takŜe na powstanie i rozwój róŜnych organizacji konspiracyjnych na terenie wspomnianych powiatów. Działalność dywersyjna Niemców mieszkających na tym terenie przejawiła się przede wszystkim w udziale w organizacji paramilitarnej Selbstschutz. z którymi Ŝyli przed wojną w jednej miejscowości. którzy włączyli się do Związku Jaszczurczego oraz Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej w okresie okupacji hitlerowskiej.