تهران _ 25 اردیبهشت 1384 _ میراث خبر


گروه فرهنگ، فائزه توکلی: زمانی دختران قوچانی به علت فقر خانواده شان فروخته می شدند. دختران ایل باشقانلو در زمان حکمرانی آصف الادوله به جای مالیات گندم به ارامنه عشق آباد و ترکمانان واگذار می شدند.


اگرچه فقر رعیت و ظلم حکومت و حتی دختر فروشی ناشی از این دو، واقعه‌ای بی‌سابقه نبود. شرایط سیاسی زمان بازگویی، این دو حادثه را به سرعت تبدیل به یکی از داستان‌های تظلم «ملت» علیه دولت کرد؛ داستان فروش دختران قوچان حکایتی شد که دهان به دهان گشت، از سر منبرها نقل شد، در «شبنامه»‌ها و «انتباه‌نامه»‌ها، رساله‌های «سوال و جواب» و مناظرات، کاریکاتورها و تضعیف‌های سیاسی، به شعر و طنز و طرح بازنگاری شد. (نجم‌آبادی، حکایت دختران قوچان، ص 4)

دختران قوچان به ترکمانان و ارامنه عشق‌آباد در بهار 1323 ه.ق در دوران حکومت آصف‌الدوله خراسان فروخته می شدند. به اسارت رفتن زنان باشقانلو، در ماه رمضان همان سال (نوامبر 1905) در حمله ترکمانان به ناحیه بجنورد در زمان حکمرانی سالار مفخّم نیز رخ داد. حکایت دختران قوچان حاوی چندین مضمون آشنای فرهنگ زمانه خود بود: ترکمن غارتگر علیه رعیت ده‌نشین، تخاصم سنی و شیعه، فقر رعیت و فروش دختران جوان به کیفری، تخاصم ترک و فارس.


اهمیت ملی این داستان، چنان شد که از نخستین ماه‌های تشکیل مجلس اول، رسیدگی به «ماجرای دختران قوچان» یکی از موارد تظلم‌خواهی ملت علیه استبداد کهن و یکی از راه‌های آفرینش قدرت ملی شد.حتی برای بررسی موضوع کمسیونی در مجلس وظیفه تشکیل شد.


«ماجرای فروش دختران قوچان و به اسارت رفتن زنان باشقانلو، بخش عمده‌ای از مذاکرات مجلس و بحث جراید و انجمن‌ها را به خود اختصاص داد. مذاکرات مجلس در این زمینه، اغلب به شکل «سوال» وکلا از وزیر داخله و یا وزیر عدلیه که قرار بود اقدامی را دنبال کرده باشند غالبا هیچ کار نکرده بودند شروع می‌شد و اغلب به سرعت از «سوال» به «استنطاق» تبدیل شده، صحنه کشاکش قدرت را بین وکلا، «صدای ملت»، وزرا که تابع محمد علیشاه داشته می‌شدند فراهم می‌آورد. این مذاکرات، مرتب در نشریاتی چون حبل‌المتین، مجلس، ندای وطن، تمدن، صبح صادق، صور اسرافیل، مساوات، وطن، الجمال، روح‌القدس و نشریات طنزی چون کشکول و آذربایجان گزارش می شد. قرائت روزنامه‌ها در قهوه‌خانه‌ها و کنار خیابان‌ها و جلسات انجمن‌ها بحث «دختران قوچان» را بحث روز ملت کرده بود و از راه خواندن و شنیدن و گفت و گوی این داستان، احساس همدلی و همبستگی ملی، احساس «ملت بودن» می‌آفرید. (نجم‌آبادی، حکایت دختران قوچان، ص 26)


نخستین اثر این مذاکرات مجلس و بحث‌های ملت، عزل آصف‌الدوله از حکومت خراسان و احضار او به تهران بود. محیط مافی در این باره نوشت:


«در واقع ملت در این کار خوب ایستادگی کردند. انجمن‌های ملی هم متحدا با ملت همراهی و مساعدت می‌نمودند. وکلای مجلس نیز مساعدت خودشان را ابراز می‌داشتند. علاوه بر استرداد اسرا، مجازات مرتکبین را هم از صدارت تقاضا می‌نمودند، تا در اواخر ذیحجه مراتب را حضور اعلیحضرت معروض داشتند. بعد از استحضار از قضیه، اواخر ذیحجه 1324 ق. دستخط ملوکانه شرف صدور یافت که آصف‌الدوله از حکومت خراسان معزول و به طهران احضار شد. چون خبر معزولی آصف‌الدوله در خراسان شهرت یافت، اهالی خراسان جشن گرفتند؛ ولی ملت انتظار اسرا و استرداد دختران قوچانی را دارند. (محیط مافی، مقدمات مشروطیت، ص 236)


پس از دو ماه بحث در مجلس، سرانجام در تاریخ 8 جمادی‌الاول 1325 / 20 ژوئن 1907 «کمیسیون رسیدگی به ماجرای فروش دختران قوچان و اسارت زنان باشقانلو»، در وزارت عدلیه شروع به کار کرد. اهمیت این محاکمه چنان بود که روزنامه محاکمات نوشت: «به عموم هموطنان بشارت می‌دهیم که بحمدالله و المنه این اول مجلس محاکمه قانونی بود که در ایران ایجاد شده و هموطنان عظام را لازم است که این روز فیروز را عید ملی قرار بدهند و همه ساله تاریخ هشتم جمادی‌الاولی را به یادگار این فرخنده روز، جشن ملی ترتیب بدهند. («محاکمه در خصوص اسرای قوچان» محاکمات، 2 ]13 جمادی‌الاولی 1325 / 25 1907[: 1_4. نقل از ص 1)


در عرض کمتر از دو هفته، کمیسیون به کار خود پایان داد و در روز 20 جمادی‌الاول / 2 ژوئیه 1907 رای خود را صادر کرد. بنابراین رای تمام شئونات نظامی سالار مفخم از او سلب شد، از حکومت بجنورد عزل و محکوم به پرداخت جریمه نقدی و کوشش برای استرداد اسرا شد. قرار شد تا زمان استرداد در توقیف بماند. سردار مفخم که حاکم وقت استرآباد بود یک درجه از مرتبه نظامی خود را از دست داد و به پرداخت پنج هزار تومان جزای نقدی و محرومیت یک سال از خدمات دولتی محکوم شد. امیر حسین‌خان به پرداخت سه هزار تومان جریمه نقدی و محرومیت دو سال از ماموریت دولتی محکوم شد. آصف‌الدوله «تقریبا تبرئه» شد، ولی به پرداخت دو هزار تومان به خاطر قصور در اقدام محکوم شد.


نخستین گام‌ها برای استرداد اسرا در پاییز 1907 یعنی دو سال تمام پس از به اسارت رفتن زنان باشقانلو و آنهم نه در نتیجه قدرت مجلس که به خاطر حملات جدید ترکمان‌ها به نواحی استرآباد و شاهرود، برداشته شد. سردار سپهبد تنکابنی در تاریخ 5 شوال عازم شمال شد و در تاریخ 27 شوال 1325 به استرآباد رسید. سپهدار در گزارش‌های خود شمار دقیقی از اسرای آزاد شده را می‌داد. برخی جراید اکنون از ملت می‌خواستند که از خدمات سپهدار قدردانی کنند.


در تاریخ‌نگاریی‌های که معاصر انقلاب مشروطه بودند چون احمد کسروی و حسن تقی‌زاده، از حکایت دختران قوچان، به عنوان یکی از حکایات جور استبداد و از علل و اسباب جنبش یاد شده است اما اهمیت این داستان در زمان خود با مناسبات زن و مرد در فرهنگ آن زمان پیوند داشت، فراموش شدن آن نیز از خاطره‌ها بیانی از مناسبات زن و مرد در جامعه ما نشانی از آن گونه تاریخ‌نگاری است که مردم‌دار و مردستا بوده، ارزشی برای ثبت آنچه به زنان مربوط باشد قایل نیست. بازنگاری حکایت «دختران قوچان» در داستان انقلاب مشروطه تلاشی است برای شناخت زنورانه تاریخ و ضرورت نگارش زنان بر صفحه تاریخ؛ نگارش گونه دیگری تاریخ که هم زنان در آن جای دارند و هم به جای ارایه تاریخی مردم‌دار، گونمندی بسیاری از مهم‌ترین مفاهیم تاریخ معاصر به جای حواله به حاشیه متن، در مرکز توجه تاریخ‌نگار قرار گیرد. شاید که به یاد آوردن و بازگویی در حکایت دختران قوچان، آغازی برای جبران مردنگاری تاریخ‌های کنونی انقلاب مشروطیت باشد و توجه پژوهشگران و تاریخ‌نگاران را به گونه دیگری از تاریخ‌نگاری معطوف دارد که زنان دیگر حاشیه‌ای بر متن، چند صفحه‌ای ضمیمه بر اصل، نباشند و با توجه به گونه‌مندی فرهنگ و تاریخ دریچه‌های تازه‌ای به شناخت فرهنگ و تاریخ گشوده شود.