Barbara Kochańska
KALENDARIUM MIASTA ZIELONEJ GÓRY cd.
Wrzesień/październik 1900 - uroczyste obchody 750-lecia uprawy winorośli w
Zielonej Górze.
23 maja 1900 - w Domu Koncertowym Wilhelma Mietzke (Mietzkes Konzerthaus) przy
ówczesnej Berlinerstraße (dziś skrzyżowanie ulic: Dąbrówki, Łużyckiej, Jedności)
odbył się koncert słynnej wiedeńskiej kapeli pod dyrekcją Johanna Straussa
juniora, zwanego w literaturze muzycznej „królem walca”.
24 października 1900 - w Domu Koncertowym W. Mietzke odbył się koncert polskiego
skrzypka Ryszarda Czerwonki, ucznia Henryka Wieniawskiego.
1900 - Zielona Góra liczy 20 983 mieszkańców.
1 lipca 1901 - w wyniku ogłoszonego przez Radę Miejską konkursu, burmistrzem
Zielonej Góry zostaje prawnik (sędzia Sądu Rejonowego z Krosna Odrzańskiego) dr
Ernest Ouvrier. Odpowiedzialny był między innymi za sprawy społeczno-socjalne
mieszkańców miasta: działalność publicznej służby zdrowia, opieki socjalnej,
oświaty, kultury, organizacji oraz stowarzyszeń kulturalnych i społecznych. E.
Ouvrier na emeryturę odszedł w 1926 r.
5 listopada 1901 - rejestracja Zielonogórskiego Ewangelickiego Zgromadzenia
Sióstr Samarytanek „Bethesda”.
1902 - zielonogórski kompozytor, dyrygent i pedagog Hermann Suckel zostaje
jednym z trzech głównych dyrygentów niemieckich Festiwali Chórów
Nieprofesjonalnych (odbywały się one corocznie, zawsze w innym mieście.
W 1915 r. planowany był kolejny Festiwal w Zielonej Górze, jednak wybuch
pierwszej wojny światowej uniemożliwił jego realizację).
1903 - zdecydowaną większość mieszkańców miasta, liczącego 21 408 osób, stanowią
ewangelicy (17 733), katolików było 2 747, poza tym w Zielonej Górze mieszkały
osoby wyznania staroluterańskiego, reformowanego, mojżeszowego, a także baptyści
i metodyści.
1 sierpnia 1904 - uruchomiono połączenie kolejowe z Żarami przez Nowogród
Bobrzański. Wcześniej pociągi kursowały okrężną trasą przez Nową Sól, Kożuchów,
Stypułów, Żagań.
1904 - z inicjatywy dr. Ernesta Ouvriera (przyjaciela i współpracownika
dr. Roberta Kocha - sławnego lekarza i bakteriologa) powstało w mieście, jedno z
pierwszych w Niemczech, Stowarzyszenie do Walki z Tuberkulozą. Bazą działalności
stowarzyszenia była Fundacja „Bethesda”, której prezesem został w tym samym roku
dr E. Ouvrier.
1904-1905 - Zgromadzenie „Bethesda”, ze środków własnych, dotacji miejskiej i
składek społecznych wybudowało neogotycki kompleks budynków służby zdrowia
(autorem projektu był wrocławski architekt Hans Schuetz) przy ówczesnej ulicy
Grünerweg (dziś Wazów), w skład którego wchodził szpital św. Jana Chrzciciela
wraz z kaplicą, przedszkole, szkoła gospodarstwa domowego dla dziewcząt i
seminarium nauczycielskie dla wychowawczyń przedszkoli. Kierownictwo
pedagogiczne nad sierocińcem, przedszkolem i seminarium powierzono Annie
Borchers, pedagogowi i teoretykowi wychowania przedszkolnego, która na potrzeby
seminarium opracowała wiele pism teoretycznych i podręczników praktycznego
działania w pracy wychowawczej i dy-daktycznej (Prace ręczne w procesie
wychowawczym wieku przedszkolnego, Praktyczny przewodnik metodyczny pracy
przedszkolnej, czy też Z pokoju dziecięcego w szeroki świat zostały uznane za
obowiązujące w systemie kształcenia przedszkolnego na obszarze Niemiec). Zasługą
A. Borchers było uznanie zielonogórskiego Seminarium Wychowawczyń Przedszkoli 1
września 1914 r. za placówkę naukową o statusie państwowym.
2 maja 1905 - zmarł Hugo Söderström, zielonogórski przemysłowiec, filantrop i
wydawca. Założyciel pierwszego w branży fachowego, ilustrowanego miesięcznika
„Deutsche Wollengewerbe” („Niemiecki Przemysł Wełniany”), wysyłanego do Anglii i
krajów skandynawskich, a także ośrodków produkcji wełny w Królestwie Polskim.
Wydawał także pismo dla kadry urzędniczej
pt. „Deutsche Beamtenwelt” („Niemiecki Świat Urzędniczy”). W 1877 r. przejął
redakcję i wydawnictwo „Grűnberger Tageblatt” („Dziennika Zielonogórskiego”).
Wspierał finansowo Miejskie Gimnazjum im. Fryderyka Wilhelma, bibliotekę
miejską, szpital i sierociniec Fundacji „Bethesda”, Miejski Fundusz dla Ubogich,
był fundatorem stypendiów dla uzdolnionej młodzieży, finanso-wał imprezy
kulturalne (m.in. występ Kapeli Straussów, recital Eugene d’Alberta).
1905 - Zielona Góra liczy 21 630 mieszkańców; Polacy stanowią niewielką ok.
400-osobową kolonię.
1907-1910 - Georg Beuchelt (założyciel fabryki wagonów i mostów „Fabrik Für
Brückenbau und Eisenkonstruktionen Beuchelt” - dziś „Zastal”) jako poseł partii
konserwatywnej reprezentuje w niemieckim Reichstagu okręg wyborczy Kożuchów -
Zielona Góra.
1909-1911 - budowa kościoła ewangelicko-augsburskiego przy dzisiejszym placu
Bohaterów.
1 lutego 1910 - w Dreźnie zmarł Otto Julius Bierbaum - poeta, prozaik i kry-tyk
literacki urodzony w Zielonej Górze 28 czerwca 1865 r. (przy ul. Kupieckiej 25).
Redaktor i wydawca pisma „Mocerner Musealmanach”, a następnie literackiego pisma
„Pan”, teoretycznego organu ekspresjonistów niemieckich. Przyjaciel Stanisława
Przybyszewskiego, autor bestsellerowego zbioru repor-taży z podróży po Stanach
Zjednoczonych Die Yankee-Doodle Fahrt (Podróże z Yankee-Doodle), drukowanych
także w zielonogórskiej gazecie „Grün-berger Wochenblatt” („Tygodnik
Zielonogórski”). Jako pisarz zdobył popularność skandalizującą powieścią z życia
berlińskiej i monachijskiej bohemy
pt. Stilpe, wydaną w 1906 r. Opublikował też zbiory poezji Spowiedź studencka,
Kobieta - wąż oraz bardzo popularne w Niemczech pieśni biesiadne Trinklieder.
Przyjaźń łączyła go także z Juliuszem Lichtensteinem, znanym poetą i satyrykiem,
popularnym w Zielonej Górze dzięki kupletom o miejscowym winie.
1910 - Zielona Góra liczy 23 168 mieszkańców.
1910 - uruchomiona została międzymiastowa centrala telefoniczna.
1911 - staraniem firmy „Lenz a Comp.” z Berlina powstała linia kolejowa łącząca
Zieloną Górę z Kożuchowem i Szprotawą.
17 sierpnia 1913 - w wieku 61 lat zmarł inż. Georg Beuchelt. Fabryka Konstrukcji
Żelaznych zatrudniała wówczas ponad 2 000 pracowników i należała do największych
tego typu w Niemczech. Jego majątek przejęła siostra Liddy.
Październik 1913 - dr Ernest Ouvrier uruchamia w Zielonej Górze oddział
Ogólnoniemieckiego Towarzystwa do Walki z Alkoholizmem.
1913 - Polak z pochodzenia inż. Ernest Babrowski założył fabrykę maszyn
i odlewnię żelaza „Babrowsky Maschinen-Fabrik” (później
„Eisenhüttenwerk-Babrowsky).
1913 - na czele zielonogórskiej gminy ewangelickiej staje pastor dr Friedrich
Böhm, od 1927 do czerwca 1945 pełnił jednocześnie funkcję zwierzchnika kościoła
w powiecie.
1914 - wybuch I wojny światowej; powiat zielonogórski stracił na frontach
1 400 mieszkańców.
1915-1916 - budowa kościoła pw. Najświętszego Zbawiciela według projektu
architektów berlińskich Wilhelma Osfelda i Wolfganga Wagnera. Powstał on dzięki
Georgowi Beucheltowi, który w swoim testamencie zapisał
50 000 marek w złocie na potrzeby wzniesienia kościoła ewangelickiego. Pierwsze
nabożeństwo, połączone z uroczystym wyświęceniem kościoła odbyło się 3 stycznia
1917 r.
20 stycznia 1916 - zmarł Herman Suckel - kompozytor, dyrygent i pedagog,
założyciel pierwszego w Zielonej Górze Stowarzyszenia Muzyczno-Koncer-towego
(1890 r.), rozwiązanego w lipcu 1933 r.
1917 - urząd starosty powiatowego (landrata) obejmuje Hermann Ercklenz (pełni go
do 1934 r.). Mimo że sprawował go w najtrudniejszych latach w dzie-jach miasta
(koniec wojny i pierwsze lata powojenne, okres hiperinflacji a następnie
wielkiego kryzysu), to jednak mógł się poszczycić wieloma osiągnięciami w
dziedzinie kultury i gospodarki.
6 października 1918 - zmarła Anna Borchers, pedagog, założycielka
zielonogórskiego Seminarium Wychowawczyń Przedszkoli.
12 listopada 1918 - władzę w mieście przejęła Rada Robotniczo-Żołnierska, która
żądała ośmiogodzinnego dnia pracy i przekształcenia Niemiec w republikę
socjalistyczną.
Listopad 1918 - na mocy rozporządzenia starosty zielonogórskiego von Les-singa
rozwiązano najstarsze w mieście mieszczańskie stowarzyszenie samorządowe -
Zielonogórską Gildę Strzelecką (powstałą w 1578 r.).
1 grudnia 1918 - w zielonogórskich liceach (męskim i żeńskim) podjął pracę jako
nauczyciel muzyki, dyrygent i kompozytor Armin Haag. Dzięki jego staraniom
odbudowane zostało życie muzyczne w międzywojennej Zielonej Górze.
1918-1939 - władze miejskie miały swoją siedzibę w ratuszu oraz tzw. Domu
Miejskim (Stadthaus), przy dzisiejszej ul. Sikorskiego (wówczas Breiterstrasse).
W ratuszu mieściły się następujące urzędy Magistratu: osobowy, komunikacji,
finansowy, prawny, ubezpieczeń, kasa miejska, urząd podatkowy, rolnictwa,
kultury i sztuki, stanu cywilnego. W Domu Miejskim: budownictwa wraz z policją
budowlaną, miar, wód i kanalizacji, zdrowia i opieki społecznej, opieki nad
kombatantami oraz do spraw ludności żydowskiej. Magistrat zarządzał miejskim
archiwum, biblioteką, salą miejską, domem żydowskim, ochronką, żłobkiem,
szpitalem, domem starców, miejskim schroniskiem, pływalnią, winnicami, ogrodem
botanicznym i strażą pożarną. Wyspecjalizowanymi jednostkami podległymi
Magistratowi były też przedsiębiorstwa gazu i wody, gospodarki elektrycznością,
zarząd ogródków i winnic, rzeźnia, zarząd zdrowia, sieć szkół, kościół, placówka
niemieckiego Czerwonego Krzyża, urząd ochrony środowiska, zarządy rzemiosła i
wyżywienia, spółdzielczość.
12 lutego 1919 - w kościele pw. Najświętszego Zbawiciela wykonano oratorium
Eliasz F. Mendelsohna. W koncercie wzięły udział miejscowe chóry, miejska kapela
oraz muzycy z Frankfurtu nad Menem, Berlina i Głogowa.
1919-1925 - budowa nowych hal zakładów przemysłu włókienniczego Deutsche
Wollen-Waren przy ul. Wrocławskiej.
1920 - w Zielonej Górze zamieszkał Ernest Clauss; podjął tu pracę jako
nauczyciel. Jednocześnie pisał recenzje teatralne, był autorem zdjęć do
miejskich gazet „Grünberger Wochenblatt” i „Grünberger Tageblatt”. Redagował
specjalistyczne pismo „Blätter der Volksbühne”. Opracował historię
zielonogórskiego rodu Főrsterów. Czynnie uczestniczył w organizacji dorocznych
dni winorośli w czerwcu i świąt winobrania we wrześniu, przyczynił się do budowy
miejscowego teatru i nieistniejącego już dziś pomnika winiarki. W 1928 r. wydał
przewodnik po Zielonej Górze (drugie wydanie w 1938 r.)
18 stycznia 1921 - w Bornim k. Poczdamu zmarł Wilhelm Julius Főrster (urodzony
16 grudnia 1832 r. w Zielonej Górze) wybitny astronom, rektor Uniwersytetu
Berlińskiego w latach 1891/1892 (następnie wykładowca), organizator i dyrektor
Obserwatorium Astrofizycznego w Poczdamie (funkcję dyrektora pełnił do 1903 r.).
W 1894 r. W. Főrster otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w
Oksfordzie w zakresie prawa, w 1895 r. przewod-niczył w Paryżu pierwszej
konferencji generalnej Międzynarodowego Komitetu Miar i Wag. Badał planetoidy,
komety i zaćmienia gwiazd, współtworzył stopniową siatkę geograficzną Europy,
należał do organizatorów Państwowego Instytutu Fizyki i Techniki oraz
Towarzystwa „Urania”. W latach 1867-1881 wydawał „Berlińskie Roczniki
Astronomiczne”, był jednym z założycieli Niemieckiego Towarzystwa
Astronomicznego i wydawanego przez nie kwartalnika. W latach 1876-1896
opublikował cykl popularnonaukowych opracowań i książek nt. astronomii.
1922 - uroczystości z okazji obchodów 700-lecia Zielonej Góry. W roku
jubileuszowym wydana została monografia Zielonej Góry Geschichte der Stadt
Grünberg Schlesien (licząca 1119 stron). Napisał ją nauczyciel Hugo Schmidt na
podstawie miejscowych archiwaliów oraz dotychczasowych prac o historii miasta.
Książka wzbogacona została o aneks w postaci omówienia ok. 950 dokumentów z lat
1302-1740, pochodzących z zielonogórskiego archiwum. Hugo Schmidt był członkiem
rzeczywistym Komisji Historycznej Śląska z siedzibą we Wrocławiu, członkiem
korespondentem Śląskiego Towarzystwa Kultury Ojczystej i członkiem
korespondentem Związku Entomologii Śląskiej.
1 kwietnia 1922 - reorganizacja samorządu miejskiego; Zieloną Górę wydzie-lono z
powiatu i przekształcono w oddzielny powiat grodzki. Rada Miejska
w latach 20. składała się z ośmiu członków wyłonionych w drodze wyborów.
1922 - Towarzystwo Pielęgnacji Tradycji Regionalnej Miasta i Powiatu Zielona
Góra powierzyło dr. Martinowi Klose zorganizowanie muzeum (Heimatmuseum) w byłej
kaplicy staroluterańskiej (dopiero w 1936 r. muzeum stopniowo zaczęto przenosić
do budynku dawnej szkoły fryderycjańskiej przy obecnej ul. Lisowskiego, gdzie
mieściło się również archiwum miejskie oraz uniwersytet ludowy). Dr Klose
kierował zielonogórskim muzeum do 1945 r.
2 stycznia 1923 - w Zielonej Górze powstał oddział Związku Polaków w Niemczech,
którego prezesem został Walenty Kliks, a Kazimierz Lisowski (długoletni prezes
Towarzystwa Rzemieślników Polskich) - wiceprezesem. Z ich inicjatywy oddział
zielonogórski utrzymywał żywe kontakty z I Dzielnicą Związku Polaków w Niemczech
we Wrocławiu. W 1932 r. podjęto próbę założenia w Zielonej Górze szkoły
polskiej, na co jednak władze niemieckie nie wyraziły zgody.
26 marca 1923 - w kościele pw. Najświętszego Zbawiciela z udziałem miejscowych
chórów wykonano oratorium Saul G.F. Händla.
1925 - liczba mieszkańców wzrosła do 25 221.
1925 - winorośl w Zielonej Górze uprawiana jest na powierzchni 150 ha. Zebrano
136 tys. kilogramów winogron, co wystarczyło na wyprodukowanie 115 tys. litrów
wina.
3 listopada 1926 - z inicjatywy Towarzystwa Koncertowego Armina Haaga w kościele
pw. Najświętszego Zbawiciela odbył się koncert oratoryjny Quo Vadis z udziałem
kompozytora Feliksa Nowowiejskiego. 70-osobowym zespołem zielonogórskiego
Stowarzyszenia Muzycznego „Suckelbund” dyrygował szef filharmoników wrocławskich
prof. Dorhn, na organach grał sławny organista berliński dr Haagen, a partie
solowe wykonali najlepsi soliści
z Berlina i Wrocławia, zaś Armin Haag dyrygował miejscowym chórem.
13 stycznia 1927 - zgromadzenie deputowanych miasta jednogłośnie wybrało na
nadburmistrza Zielonej Góry podskarbiego miejskiego i radcę dr. Ernesta Busse z
Elbląga (o urząd ten ubiegało się aż 83. kandydatów). To za jego kadencji
wybudowano Halę Miejską (teatr), urząd skarbowy, halę sportową oraz szkołę
ogrodniczo-winiarską. Dr E. Busse był jednocześnie przewodniczącym komisji
miasta: finansowej, muzeum miejskiego, ds. szpitali, majątkowej, kształcenia
rzemieślników, zarządu instytucji oszczędnościowych,
ds. ubezpieczeń, ds. weterynaryjnych. Po dojściu Hitlera do władzy został
29 października 1933 r. przeniesiony do Berlina.
1927 - z inicjatywy dr. Friedricha Battiga otwarto w Zielonej Górze ogród
botaniczny.
1 kwietnia 1928 - otwarcie szkoły ogrodniczej kształcącej winiarzy, ogrodników i
sadowników. Była ona instytutem Izby Rolnej Dolnego Śląska we Wrocławiu i
znajdowała się pod nadzorem głównym Pruskiego Ministerstwa Rolnictwa, Majątków
Ziemskich i Leśnictwa. Administracja miejska poczyniła znaczne starania, aby
uruchomić tę szkołę i aby wesprzeć tradycyjną uprawę winorośli, sadownictwo i
ogrodnictwo. Izbie Rolnej przekazano ok. 100 morgów ugorów do bezpłatnego
użytkowania, w celu utworzenia gospodarstwa wzorcowego. Były to tereny położone
przy ówczesnej Bismarckstraße (dziś ul. Chrobrego): grunt „Cesarza
Austriackiego” i część gruntów folwarku miejskiego. Na terenie położonym przy
Ochelhermsdorferstraße (dziś ul. Botaniczna) Izba Rolna zbudowała według wzoru
holenderskiego urządzenia przeznaczone do uprawy drzew owocowych i warzyw (w tym
250 m² pod szkłem).
1928 - urząd proboszcza parafii Św. Jadwigi i zielonogórskiego dziekana
(po ks. Sappelcie, zasłużonym proboszczu, który kierował parafią przez 36 lat)
obejmuje ksiądz Georg Gottwald - ostatni niemiecki proboszcz zielonogórski
(wielokrotnie zatrzymywany i przesłuchiwany przez UB, zmuszony został
w lutym 1946 r. do opuszczenia miasta).
1928-1930 - budowa kanalizacji w Zielonej Górze; przepływający przez miasto
potok przekształcono w ogólnospławny kolektor. W 1930 r. zbudowano też
oczyszczalnię ścieków typu mechanicznego.
1929 - Izba Rolna Dolnego Śląska we Wrocławiu utworzyła w Zielonej Górze szkołę
rolniczą.
1929 - w kościele pw. Najświętszego Zbawiciela wykonano oratorium Pory roku J.
Haydna. Był to ostatni przed wojną koncert, ponieważ w latach 1933-1945 zakazano
organizowania koncertów publicznych w kościołach.
5 maja 1930 - otwarcie miejskiej hali sportowej na Lipowym Wzgórzu (dziś ul.
Chopina).
1 kwietnia 1931 - otwarcie Teatru Miejskiego. Projektantem był Oskar Kaufmann z
Berlina (ówczesny twórca projektów wielu teatrów europejskich), rzeźby wykonał
Gerard Schliepstein. Uroczystość uświetniła Opera Wrocławska, wystawiając Madame
Butterfly G. Pucciniego. Teatr zielonogórski jako jeden z pierwszych w Niemczech
dysponował dźwiękową aparaturą filmową.
3 kwietnia 1932 - otwarcie Hali Miejskiej przy ul. Wrocławskiej, której
centralną częścią była uprofilowana amfiteatralnie sala widowiskowa na 723
miejsca. Hala powstała według projektu Oskara Kaufmanna, wystrojem wnętrza zajął
się współpracujący z nim rzeźbiarz i dekorator Gerard Schliepstein. Uroczystość
otwarcia uświetnił Teatr Dramatyczny im. A. Gryphiusa z Głogowa prezentacją
farsy scenicznej Karla von Holteia Trzydzieści trzy minuty w Zielonej Górze albo
w połowie drogi.
1932 - przewodniczącym Towarzystwa Lekarskiego Marchii Wschodniej został
zielonogórski lekarz i działacz polityczny dr Walter Bergemann (od 1919 r.
chirurg naczelny i lekarz chorób kobiecych w szpitalu „Bethesdy”), autor wielu
publikacji o tematyce medycznej.
1933 - kolejna reforma samorządu miejskiego. Zniesiono wybieralność organów
samorządowych oraz odrębność organów uchwalających oraz wykonawczych.
Kierownictwo administracji objął burmistrz, wyznaczany przez władze państwowe w
porozumieniu z partyjnymi. Również ławnicy powoływani byli przez władze
państwowe. 1 czerwca ponownie włączono miasto Zielona Góra do powiatu
ziemskiego.
1933 - w mieście funkcjonuje 26 restauracji (m.in. „Piastenhöhe”, „Waldschloss”,
„Luisenthal”,Grünbergerhöhe”, „Schillerhöhe”, „Viktoriagerten”, „Ressourse”), 6
hoteli, 23 winiarnie i 20 kawiarni.
6 stycznia 1935 - w Zielonej Górze zmarł dr Ernest Ouvrier (w latach 1901-1926
pełnił funkcję burmistrza miasta).
1 września 1935 - rozwiązanie Towarzystwa Rzemieślników Polskich.
25 września 1935 - w wieku 72 lat, w biurze Wydziału Kryminalnego
zielonogórskiego gestapo zmarł na atak serca Kazimierz Lisowski.
1937 - upaństwowienie zakładów Georga Beuchelta. Zakłady produkujące dotąd
konstrukcje mostowe i budowlane oraz wagony, zaczęły otrzymywać poważne
zamówienia wojskowe (m.in. ciągniki saperskie, kadłuby łodzi pod-wodnych,
elementy konstrukcji samolotów).W latach 1939-1944 zakłady zatrudniały
cudzoziemskich robotników przymusowych i jeńców wojennych (Polaków, Rosjan,
Francuzów, Włochów i Żydów).
1937 - Rada Miejska Zielonej Góry przyznała honorowe obywatelstwo miasta
pisarzowi i dramaturgowi Eberhardowi Königowi (urodzonemu w 1871 r. w Zielonej
Górze), któremu największy rozgłos przyniosły sztuki Kőnig Saul (Król Saul) z
1903 r. i Klytemnestra z 1904 r. Najczęściej grywanym na scenach niemieckich był
dramat Kőniga z 1915 r. Teukros. Zielonej Górze poświęcił cykl opowiadań
historycznych z epoki Fryderyka II. Jest także autorem wielu pieśni biesiadnych
poświęconych zielonogórskiemu winu.
1939 - Zielona Góra liczy 26 076 mieszkańców.
1939-1945 - podczas II wojny na terenie miasta istniały 44 obozy (w tym dwie
filie obozów koncentracyjnych: Gross Rosen i Ravensbrück) oraz 4 obozy
jenieckie.
21 stycznia 1941 - w Kőln zmarł Paul Petras, poeta, regionalista, dziennikarz
(ur. 10 października 1860 r. w Zielonej Górze). Miesiąc później urna z jego
prochami złożona została w grobie ojca w Chynowie. Z jego bogatego dorobku
najbardziej znane są wiersze i opowiadania z dwóch zbiorów Aus der Heimat zum
Lobe Grűnberg (1910) oraz Auf Grűnberger Rebenhűgeln (1926). W ostatnim zbiorze
zamieścił 63 utwory, wiele z nich przez dziesięciolecia były prawdziwymi
szlagierami (Grűnberg ist ein schőnes Städtchen, Stosset an, Stosset an den
Grünberger Wein, czy An den Rhein, a przede wszystkim najgłośniejszy i
najczęściej drukowany Oderstromes Welle Schlessien grüsst zum letzten Mal), do
czego przyczyniły się melodie, najczęściej przejęte z innych utworów. Teksty
jego pieśni drukowane były w wydaniach „Grünberger Wein = u.Heimatlieder”. Autor
wspomnień, opowiadań i legend (pisał je w śląskiej i zielonogórskiej gwarze).
Zieloną Górę po raz ostatni odwiedził w 1939 r.
1941 - rozwiązanie Zielonogórskiego Zgromadzenia Sióstr Samarytanek „Bethesda”.
Majątek zgromadzenia przeszedł na własność skarbu państwa niemieckiego.
29 czerwca 1944 - zmarł Armin Haag, zielonogórski dyrygent i kompozytor.
12 lutego 1945 - ewakuacja miasta: ludności, urządzeń przemysłowych oraz
zapasów. Ewakuację ludności utrudniały kłopoty komunikacyjne; jedyną dostępną
drogą był most na Bobrze w Bobrowicach, na południe od Krosna Odrzańskiego. 14
lutego specjalny oddział SS przystąpił do wysadzania urządzeń kolejowych, mostów
i wiaduktów wokół miasta, niszczył fabryki, gazownie, wodociągi i elektrownie.
14 lutego 1945 - zdobycie Zielonej Góry przez 3. Armię Gwardii Pierwszego Frontu
Ukraińskiego pod dowództwem gen. Wasilija Gordowa i współdziałający z nią 7.
Korpus kawalerii Gwardii.
W mieście przebywało wówczas ok. 4 tysiące mieszkańców. Formalną władzę
sprawowała radziecka Komendantura Wojenna. Pierwszym komendantem był pochodzący
z Kijowa Demian S. Wieochoturow. Faktyczną władzę miał jednak oddział NKWD,
którym dowodził pułkownik Szedow. Komendant wojenny w lutym tymczasową funkcję
burmistrza powierzył Karlowi Laube - miejscowemu antyfaszyście, działaczowi
Komunistycznej Partii Niemiec.
W Zarządzie Miasta znalazł się także Max Ludwig, kronikarz ostatnich dni
przedwojennej Zielonej Góry, członek zielonogórskiej loży wolnomularskiej.
26 lutego 1945 - utworzono Oddział Ruchowo-Handlowy PKP w Zielonej Górze z
tymczasową siedzibą w Wolsztynie. Jego naczelnikiem został inż. Wacław
Andrzejewski.
Marzec 1945 - zgodnie z pierwszymi decyzjami państwowymi w sprawie podziału
administracyjnego Ziem Odzyskanych - Zielona Góra, jako Obwód Nr 20, znalazła
się w obrębie Dolnego Śląska. Urząd Pełnomocnika Rządu na okręg dolnośląski
został zorganizowany do końca kwietnia w Trzebnicy, a później Legnicy.
8 maja 1945 przybyła do Zielonej Góry grupa operacyjna Komitetu Ekonomicznego
Rady Ministrów z inżynierem Kazimierzem Paszyńskim na czele, która przez blisko
miesiąc była jedynym w mieście reprezentantem władz polskich (tj. pełnomocnika
rządu na Dolny Śląsk). Grupa operacyjna KERM przej-mowała od władz wojskowych
oraz zabezpieczała fabryki i przedsiębiorstwa, opiekowała się polską ludnością,
pilnowała porządku w mieście, organizowała życie społeczno-polityczne,
reprezentowała cywilne władze polskie wobec władz wojskowych, przygotowywała
warunki dla polskiego osadnictwa. 25 ma-ja grupie przydzielono na biuro hotel
„Kaiserhof” (dziś „Śródmiejski”).
12 maja 1945 - do miasta przybyła pierwsza zawodowa, zorganizowana grupa
Polaków; byli to kolejarze z Wolsztyna.
4 czerwca 1945 - w Trzebnicy, przez Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Dolnego
Śląska, Jan Klementowski został mianowany pełnomocnikiem Obwodu nr 20 w Zielonej
Górze; jednocześnie - pierwszym polskim starostą zielonogórskim.
6 czerwca 1945 - akt przejęcia administracji miasta Zielona Góra przez polskiego
burmistrza Tomasza Sobkowiaka, którego zastępcą został Klemens Mikulski, a
sekretarzem Czesław Wielgosz. T. Sobkowiak pełnił tę funkcję do 1947 r.
10 czerwca 1945 - Zielona Góra liczy ok. 10 000 mieszkańców (1 000 Rosjan,
kilkudziesięciu Polaków, ok. 8 000 Niemców).
19 czerwca 1945 - otwarcie kina „Nysa”.
24 czerwca 1945 - władze wojskowe przeprowadziły pierwsze przesiedlenie z
Zielonej Góry i powiatu zielonogórskiego ludności niemieckiej za Nysę.
W rezultacie w sierpniu 1945 r. pozostało w mieście tylko ok. 2 000 Niemców.
28 czerwca 1945 - uruchomienie zielonogórskiego Obwodowego Urzędu Pocztowo -
Telekomunikacyjnego.
30 czerwca 1945 - w Zielonej Górze mieszka 566 Polaków.
Czerwiec 1945 - utworzono placówkę Państwowego Urzędu Repatriacyjnego oraz
referat Osiedleńczy przy Urzędzie Pełnomocnika.
Czerwiec 1945 - Alfons Bogaczyk z Leszna Wlkp. przy pl. Pocztowym uruchomił
pierwszą drukarnię, która powielała nie tylko obwieszczenia władz polskich, ale
także etykiety do win i pierwszych towarów produkowanych
w mieście, czy cegiełek na rozbudowę szkolnictwa. Pod koniec 1945 r.
przystąpiono do druku pierwszej polskiej książki. Była nią praca prof. Józefa
Kostrzewskiego Prasłowiańszczyzna. Wydrukowany został także Informator miasta
Zielonej Góry wraz z planem ulic. W 1946 r. drukowano tu podręczniki, a w 1947
r. klasykę literatury polskiej. Przez kilka lat drukowano tu dwumiesięcznik „Z
otchłani wieków”. A. Bogaczyk przy dzis. ul. Żeromskiego 14 założył księgarnię
„Dom Słowa Polskiego”.
5 lipca 1945 - otwarcie Oddziału Narodowego Banku Polskiego przy ul. Bankowej.
7 lipca 1945 - na podstawie uchwały Rady Ministrów obwód zielonogórski (wraz z
Ziemią Lubuską) został wyłączony z okręgu dolnośląskiego i powierzony w
administrację wojewodzie poznańskiemu. Przejęcie powiatu zielonogórskiego
nastąpiło z dniem 25 lipca. Równolegle z organizującą się polską władzą
powstawały w Zielonej Górze komórki organizacyjne: Polskiej Partii Robotniczej
(3 lipca), Polskiej Partii Socjalistycznej (15 lipca), Stronnictwa Ludowego (po
15 lipca), Polskiego Stronnictwa Ludowego (20 września), Stronnictwa
Demokratycznego (28 sierpnia) i Stronnictwa Pracy. W drugiej połowie 1945 r.
powstają organizacje społeczne: Związek Walki Młodych, Organizacja Młodzieżowa
Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych, Powiatowa Rada Związków Zawodowych,
„Wici”, Związek Samopomocy Chłopskiej, Powiatowy Związek Cechów Rzemieślniczych.
15 lipca 1945 - w Zielonej Górze mieszka 1 162 Polaków.
18 lipca 1945 - urodził się Tadeusz Piłat, pierwszy zielonogórzanin.
Lipiec 1945 - na bazie „Eisenhüttenwerk - Babrowsky” przy ul. Dąbrówki powstała
Odlewnia Żeliwa i Fabryka Maszyn Rolniczych „Żeliwo”. W lutym 1946 wyprodukowano
pierwszą młockarnię. W 1948 r. zakład, już jako Fabryka Zgrzeblarek
Bawełnianych, rozpoczął produkcję maszyn odlewniczych oraz części do
zgrzeblarek.
1 sierpnia 1945 - w Zielonej Górze mieszka 2 670 Polaków.
10 sierpnia 1945 - w budynku byłej prywatnej kliniki kobiecej dr. Bruksa przy
al. Niepodległości 3 /4 otwarto pierwszy szpital w mieście. Utworzono cztery
oddziały: wewnętrzny, chirurgiczny, położniczo-ginekologiczny i zakaźny. Do
końca 1945 r. leczono tu 933 osoby. W 1946 r. szpital przejęło państwo i
otrzymał on nazwę Szpitala Powiatowego. Oddział ginekologiczno-położniczy
przetrwał w swojej starej siedzibie przy al. Niepodległości do końca 1974 r.
16 sierpnia 1945 - rozpoczęły się zajęcia w Publicznej Szkole Podstawowej Nr 1
przy pl. Słowiańskim (9 nauczycieli na 288 uczniów; do września liczba dzieci
wzrosła do 364).
31 sierpnia 1945 - Zieloną Górę zamieszkuje 5 669 Polaków i 2 798 Niemców.
17 września 1945 - otwarcie czteroletniego Miejskiego Gimnazjum i dwuletniego
Liceum Ogólnokształcącego (typu matematyczno-fizycznego) przy pl. Słowiańskim.
Naukę rozpoczęło 270 uczniów.
28 września 1945 - powstanie KS „Zieloni” - pierwszego wielosekcyjnego klubu
sportowego, wspieranego finansowo przez kupców i rzemieślników zielonogórskich.
29 września 1945 - wojewoda poznański Feliks Teodor Widy-Wirski zarządził
przymusowe wysiedlenie Niemców z terenu województwa poznańskiego, a tym samym z
Ziemi Lubuskiej. Z Zielonej Góry pierwszy transport z 1 808. osobami został
wysłany na zachód 4 listopada.
31 września 1945 - w Zielonej Górze mieszka 8 562 Polaków i 2 927 Niemców.
Wrzesień 1945 - rozpoczęcie produkcji polskiego szampana o nazwie „Polskie wino
musujące” w Państwowej Wytwórni Win Musujących, powstałej na bazie Fabryki Win i
Szampanów Gremplera. W fabryce pozostało ok. pół miliona litrów win gronowych
(pochodzących głównie z Francji), stanowiących półfabrykat do produkcji
szampana, którego produkcja przetrwała aż do 1947 r., tj. do wyczerpania
zapasów, po czym zakład przeszedł na produkcję win owocowych.
Na terenach dawnych zakładów stolarskich powstały Zielonogórskie Fabryki Mebli,
które produkowały początkowo transportery do butelek i parkiet podłogowy.
Wrzesień 1945 - z inicjatywy drukarza i księgarza Alfonsa Bogaczyka odbyły się
obchody Winobrania.
1 października 1945 - utworzono pierwszą w Zielonej Górze szkołę zawodową -
Publiczną Szkołę Dokształcania Zawodowego.
Uruchomienie dwóch szpitali dla ludności cywilnej i szpitala wojskowego.
14 października 1945 - rozpoczęcie roku szkolnego w Szkole Powszechnej na pl.
Słowiańskim. Naukę rozpoczęło 490 uczniów.
22 października 1945 - do Zielonej Góry przybywa ksiądz profesor Kazimierz
Michalski, pierwszy powojenny polski proboszcz parafii Św. Jadwigi
i dziekan zielonogórski. Funkcje te sprawował do 1960 r. W końcu 1945 r. ks.
Michalski w poewangelickim domu parafialnym przy pl. Powstańców Wielkopolskich
utworzył Katolicki Dom Społeczny, w którym uruchomiono bibliotekę parafialną
wraz z czytelnią, oddział „Caritasu” z kuchnią dla ubogich, przedszkole, a także
liczne organizacje katolickie. Od 1946 r. organizowane tu były koncerty
religijne z udziałem chórów i artystów z Poznania
i Wrocławia.
31 października 1945 - w Zielonej Górze mieszka 10 168 Polaków i 3 015 Niemców.
Październik 1945 - rozpoczęcie pracy w Zaodrzańskich Zakładach Budowy Mostów i
Wagonów „Wagmo”. W końcu grudnia 1945 r. zakład zatrudniał 568 pracowników. W
czerwcu 1946 r. wyprodukowano tu 25 węglarek i 10 cys-tern, zaś w lipcu
produkcja została podwojona. Zatrudnienie w lipcu wyniosło 1 270 osób. W
styczniu 1947 r. wyprodukowano konstrukcję pierwszego mostu (na Odrze w
Cigacicach). W tym samym roku rozpoczęto też produkcję eksportową cystern i
wagonów.
3 listopada 1945 - w Teatrze Miejskim odbyło się „otwarcie sezonu”. Zespół
amatorski pod kierunkiem Cezarego Julskiego (powołanego 5 listopada 1945 r. na
stanowisko kierownika Teatru Miejskiego) wystawił komedię Baron - rekrut Józefa
Czaporowskiego.
25 listopada 1945 - otwarcie Domu Rzemieślnika Polskiego.
30 listopada 1945 - w Zielonej Górze mieszka 11 311 Polaków.
6 grudnia 1945 - powołanie pierwszej Tymczasowej Miejskiej Rady Narodowej,
której przewodniczącym został Tomasz Sobkowiak, a następnie Powiatowej Rady
Narodowej.
15 grudnia 1945 - przy ul. Kasprowicza uruchomiono pierwsze przedszkole. Kilka
dni później przy ul. Kazimierza Wielkiego otwarto Przedszkole „Caritas”.
W końcu 1945 w Zielonej Górze mieszka 12 346 Polaków i 2 671 Niemców. Czynnych
było 300 zakładów rzemieślniczych, 150 sklepów i 26 restauracji, piwiarni,
kawiarni i herbaciarni.
15 stycznia 1946 - rozpoczęcie produkcji w zielonogórskim „Polmosie”. Początkowo
produkowano starowin i wiśniówkę, a od maja 1946 - wódkę czystą. W fabryce
zatrudniono 150 osób.
Styczeń 1946 - powstaje amatorski zespół teatralny „Pionier”, składający się z
członków organizacji młodzieżowych OMTUR i ZMW. W skład zespołu wchodzili
również kolejarze.
Luty 1946 - prapremiera Prawdziwego oblicza na scenie Teatru Miejskiego.
Autorami sztuki, wystawionej siłami młodzieżowego zespołu „Pionier” byli
zielonogórzanie Piotr Kłuciński i Janina Ertner. Prawdziwe oblicze było
pierwszym pełnospektaklowym przedstawieniem polskim, jakie miało miejsce w
teatrze zielonogórskim.
Po udanych występach „Pioniera” szybko zawiązywały się w Zielonej Górze następne
kółka amatorskie, różne namiastki teatru i estrady, a nawet kabaretu
literackiego, które stały się ważnym przyczynkiem do dziejów sceny polskiej na
Ziemi Lubuskiej. Powstaje ochotniczy amatorski zespół nauczycielski przy
referacie „Oświata Dorosłych”, kabaret „Zielony Kot”, Teatr „Kolejarza” i Teatr
„Polskiej Wełny”. Cezary Julski, który pierwszy rzucił hasło uruchomienia
teatru, udziela się w zespole kolejarskim. Filar zespołu „Polskiej Wełny”
sta-nowił Stanisław Cynarski. Sukcesy artystyczne kolejarzy i włókniarzy
spowodowały połączenie tych zespołów i po uzupełnieniu o uzdolnionych amatorów z
pozostałych grup, utworzono jeden stały teatr, który przyjął nazwę „Nowa
Reduta”, nawiązującą symboliczną łączność z działalnością słynnej
eksperymentalnej sceny Juliusza Osterwy. Zielonogórska publiczność miała okazję
po raz pierwszy podziwiać zespół „Reduty” na premierze komedii Romana
Niewiarowicza Gdzie diabeł nie może 14 czerwca 1946 r.
Marzec 1946 - w budynku przy dzis. al. Niepodległości 36 rozpoczęła pracę
Miejska Szkoła Muzyczna (upaństwowiona z dniem 1 stycznia 1950 r.).
Marzec 1946 - uruchomiono gazownię miejską.
25-26 maja 1946 - spektakle Grube Ryby M. Bałuckiego z udziałem Ludwika
Solskiego, nestora scen polskich w Teatrze Miejskim (w ramach jubileuszu
70-lecia pracy artystycznej artysty).
14 czerwca 1946 - burmistrz Tomasz Sobkowiak został zawieszony w czynnościach
służbowych z powodu dochodzenia, jakie wobec niego podjął Urząd Bezpieczeństwa.
14 czerwca 1946 - premiera komedii Romana Niewiarowicza Gdzie diabeł nie może,
wystawionej przez robotniczy zespół teatralny „Reduta” (założony przez
S.Cynarskiego i Józefa Żmudę przy „Polskiej Wełnie”.
Lipiec 1946 - rozpoczęcie produkcji w „Polskiej Wełnie”. Pierwsze tkaniny
przeznaczone zostały na płaszcze dla pracowników PKP. W 1947 r. „Polska Wełna”
wyprodukowała 709,8 tys. mb. tkanin, przy zatrudnieniu 1280 pracowników.
Lipiec 1946 - uruchomiono szpital Św. Jana przy pl. Powstańców Wielkopolskich.
Szpital był własnością Sióstr Elżbietanek (upaństwowiono go w 1949 r. jako
Szpital Powiatowy Nr 2). Jego organizatorem był chirurg dr Albin Bandurski.
21-22 września 1946 - pierwsze powojenne, oficjalnie zorganizowane uroczystości
winobraniowe.
7 listopada 1946 - Tomasz Sobkowiak zrezygnował z funkcji burmistrza Zielonej
Góry.
27 listopada 1946 - utworzenie Ekspozytury Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego z
siedzibą w Gorzowie, która objęła zakresem swojego działania także miasto i
powiat zielonogórski.
31 grudnia 1946 - według danych Zarządu Miejskiego, skład mieszkańców Zielonej
Góry pod względem pochodzenia regionalnego przedstawiał się następująco:
przesiedleńcy z województwa poznańskiego - 40%, repatrianci ze Wschodu - 30%,
inni przesiedleńcy - 25%, autochtoni - 5%.
1946 - powstają szkoły i gimnazja zawodowe: Szkoła Przemysłowa przy „Polskiej
Wełnie”, Szkoła Przemysłowa przy Zaodrzańskich Zakładach Budowy Wagonów i
Mostów, Państwowa Szkoła Przysposobienia Krawiecko - Bieliźniarskiego, Państwowa
Szkoła Przysposobienia w Gospodarstwie Rodzinnym, Gimnazjum Handlowe.
3 maja 1947 - otwarto miejską wypożyczalnię książek (dysponującą wówczas
księgozbiorem liczącym zaledwie 328 tomów), która dała początek wyodrębnionej w
1949 r. Miejskiej Bibliotece Publicznej.
3 maja 1947 - z inicjatywy Związku Byłych Więźniów Obozów Hitlerowskich
odrestaurowano i poświęcono kaplicę „Na Winnicy” pw. Matki Boskiej Nieustającej
Pomocy.
22 lipca 1947 - przy Zaodrzańskich Zakładach Budowy Mostów i Wagonów powstaje
orkiestra dęta (dziś „Zastal”).
31 sierpnia 1947 - miasto liczy 27 069 mieszkańców.
16 września 1947 - Jan Klementowski, w związku z działaniami zmierzającymi do
jego odwołania, został przeniesiony do Ekspozytury Urzędu Wojewódzkiego w
Gorzowie Wlkp. (funkcję starosty zielonogórskiego pełnił dwa
i pół roku).
1947 - otwarcie Powszechnego Domu Towarowego (w dzisiejszych „Delikatesach” na
Starym Rynku, przeniesionego później do budynku, rozebranego w 1990) i
Rolniczego Domu Towarowego.
1947-1948 - funkcję burmistrza miasta pełnił Mikołaj Mesza.
1947 - powstają kolejne szkoły i gimnazja zawodowe: Szkoły Przysposobienia
Przemysłowego o specjalności włókienniczej i metalowej, Gimnazjum Krawieckie,
Gimnazjum Sadowniczo -Winiarskie.
1948 - powstaje Gimnazjum Przemysłowe przy Zakładach Budowy Wagonów i Mostów.
1948 - rozpoczęła działalność Grupa Zielonogórskich Plastyków, stworzona przez
Wiesława Müldnera-Nieckowskiego (rzeźbiarza i medaliera), Stefana Słockiego
(malarza) i Wandę Sokołowską-Majerską (rzeźbiarkę). Organizowali oni w gmachu
teatru wystawy, wspólne malowanie, byli współinicjatorami kabaretu „Zielony
Kot”.
1948-1950 - w Zielonej Górze funkcjonuje oddział „Gazety Zachodniej”
(wychodzącej od 1947 r. w Bydgoszczy, a później w Poznaniu). Wydawał on także
mutację pt. „Gazeta Lubuska”, zawierającą między innymi Kronikę Zielonej Góry i
repertuar kin.
1 stycznia 1949 - Zarząd Miejski uzyskał uprawnienia władzy powiatowej
i przeszedł spod kompetencji starosty zielonogórskiego pod kompetencje wojewody
poznańskiego. Zarządzenie ministra ziem odzyskanych z 31 grudnia 1948 r.
ustanowiło urząd prezydenta miasta, który objął dotychczasowy burmistrz Mikołaj
Mesza - i nadało mu uprawnienia starosty grodzkiego.
18 lutego 1949 - w Mphome w Afryce Płd. zmarł urodzony 1 kwietnia 1888 r. w
Zielonej Górze) misjonarz i pisarz pastor Martin Jäckel, autor powieści
I dzwony słyszę z daleka (1919), Murzyniątko, Mój błękitny rumak Kometa, Biała
lilia z Mumphuku, Talitha Kumi, Płonący busz.
20 lutego 1949 - w Zielonej Górze utworzono drugą parafię - pw. Najświętszego
Zbawiciela; jej proboszczem został ksiądz Wincenty Kowalski, dotychczasowy
dyrektor księgarni diecezjalnej w Gorzowie.
Luty 1949 - miasto liczy 31 889 mieszkańców (31 810 - wyznania
rzymskokatolickiego, 50 ewangelickiego, 20 prawosławnego, 1 mahometanin, 8
luterańskiego). Domów mieszkalnych jest 2 859, izb mieszkalnych - 18 440.
Powierzchnia lasów miejskich wynosi 133 ha. W „Polskiej Wełnie”, zatrudnionych
jest ponad 2 000 pracowników, a produkcja roczna wynosi 1 100 000 m materiałów
ubraniowych. Produkcja dzienna „Wagmo” wynosi 15 węglarek, cystern i chłodni
oraz 10 ton konstrukcji mostowych, zatrudnionych jest tu
2 200 pracowników.
29 marca 1949 - przy „Zgrzeblarkach” powstaje orkiestra dęta.
31 marca 1949 - zmarł Tomasz Sobkowiak, pierwszy powojenny burmistrz Zielonej
Góry.
Marzec 1949 - oddanie do użytku pierwszej zgrzeblarki, skonstruowanej i
wy-konanej w Zielonej Górze.
23 kwietnia 1949 - Miejska Rada Narodowa nadała godność honorowego obywatelstwa
Zielonej Góry marszałkowi Polski Michałowi Roli-Żymierskie-mu, który gościł w
tym czasie w mieście na uroczystości wręczenia 22. pułkowi artylerii lekkiej
sztandaru, ufundowanego przez mieszkańców.
Listopad 1949 - otwarcie Banku Inwestycyjnego.
Grudzień 1949 - uruchomienie linii kolejowej Wrocław - Zielona Góra - Szczecin.
28 czerwca 1950 - powołanie województwa zielonogórskiego (w skład którego weszło
12 powiatów z dawnego województwa poznańskiego i 5 z dolnośląskiego) z siedzibą
Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze.
8 lipca 1950 - inauguracyjna sesja Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze
z udziałem wicepremiera Aleksandra Zawadzkiego.