Марціновіч – аўтар, які за пяць гадоў з моманту свайго літаратурнага дэбюту зрабіў сябе – і працягвае, крок за крокам, рабіць – сам. Ягоны раман «Параноя» напрыканцы верасня выходзіць у нямецкім перакладзе, і з гэтай нагоды аўтар хутка выпраўляецца ў міні-тур па гарадах Германіі. Афіцыйная прэзентацыя кнігі адбудзецца падчас Франкфурцкага кніжнага кірмашу – найбуйнейшага выдавецкага форуму ў свеце.

 

Калі шчыра, то якая, блін, паспяховасць? Калі мы гаворым пра тыраж або пра колькасць запамповак рамана… Што такое 4000 запамповак? Гэта бясплатная кніжка, вось – бярыце (гаворка ідзе пра раманы «Сцюдзёны вырай» і «Сфагнум», якія былі прадстаўленыя для бясплатнай запампоўкі на мультылэйбле «Пяршак» – 34mag). Бясплатную кніжку не бярэ ніхто. 4000 – гэта эпік фейл наогул. Я разумею, што ёсць аўтары, якіх чытаюць яшчэ менш, але гэта слабое суцяшэнне. Пераклады за мяжой? Насамрэч усе больш-менш за мяжой перакладаюцца. Мы проста мала гаворым у нашым коле пра тое, што, напрыклад, вельмі крута перакладаецца Някляеў. Калі мы з ім пяць хвілін пагаворым, то даведаемся, што яго геаграфія перакладаў значна большая за маю. Калі запытацца ў Клінава – то ў яго таксама ўсё паспяхова. То бок мы ўсе прыкладна ў аднолькавай дупе. Мяне чамусьці лічаць трохі больш паспяховым, але гэта ўсё роўна паспяховасць у маштабах той жа самай дупы.

У мяне ёсць тры прыяцелі ва ўзросце «45+». Яны ўсе прыкладна тым жа, чым я, займаюцца. Трохі выкладаюць, трохі тэксты пішуць. Я ад іх атрымліваю вельмі недвухсэнсоўныя сігналы. Адзін з іх, напрыклад, напісаў мне нядаўна: «Чувак, мне 50, і маё жыццё не атрымалася. Усё, што я планаваў, скончылася нічым». Другі кажа, што ён на ўзбочыне. І я думаю, што гэта тое, да чаго я плаўненька імкнуся, куды мы ўсе імкнемся. Пачынаючы ад Куллінковіча і заканчваючы Міхалком – мы ўсе там будзем. У Міхалка цяпер – ту-ду-дух! – ёсць нейкае адчуванне драйву. Сярога, мы ўсе там будзем. У 50 мы ўсе будзем у аднолькавай дупе. Калі нешта не зменіцца глабальна. <

А што павінна змяніцца?

Можна падумаць, што тое, што мы маем цяпер – калі бясплатны тэкст спампоўвае 4000 чалавек, а ў краіне жыве 10 мільёнаў – ёсць вынікам таго, што Беларусь з’яўляецца посткаланіяльнай краінай. Што людзям здаецца, быццам сапраўдная літаратура ляжыць недзе ў Расіі. Але праблема посткаланіялізму толькі часткова апісвае сітуацыю. Я цяпер вельмі моцна паглыбіўся ў біяграфію Шагала. У яго было роўна тое ж самае. Гэты парадокс можна вызначыць наступным чынам. Альбо ты робішся кімсьці за межамі Беларусі, і тут аб цябе выціраюць ногі, сруць на цябе так, як сралі на Шагала з 1920-га па 2012-й. То бок яго забаранілі тут у 1987 годзе, калі ў Маскве яго ўжо дазволілі і адбылася першая выстава. А ў Беларусі ў гэты момант шэраг таварышаў у часопісе «Палітычны суразмоўца» даводзілі, што Шагал раскраў мэблю з асабняка Вішняка, у якім знаходзілася яго школа. Больш за тое, з выставы маладых мастакоў вясной 1987-га фігуру Шагала проста выпілавалі: там было тры бюсты заснавальнікаў «Віцебскай школы»: Малевіч, Шагал і чамусьці Рэпін. І Шагала мясцовыя ўлады проста на хер выпілавалі. А ў Маскве ў гэты час выйшаў першы яго альбом!

Дык вось, альбо ты робішся кімсьці за межамі Беларусі, альбо дасягаеш нечага тут – і ў такім выпадку за мяжой з цябе будуць проста ржаць. Таму што ты ніхто.

Разрыў паміж Беларуссю і ўсім астатнім светам носіць характар культурнай прорвы. Ты альбо тут, альбо там. А жаданне некага тут чамусьці навучыць з часоў Шагала, які прыехаў з Парыжа ў Віцебск і адкрыў там мастацкую вучэльню, куды запрасіў дзяцей крамнікаў, заканчваецца вельмі херова. Яно заканчваецца тым, што гэтыя дзеці крамнікаў пачынаюць пакланяцца, як богу, маскоўскім знакамітасцям, а жывапіс Шагала цягаюць з шафы і замалёўваць сваімі эцюдамі, бо ім жа палотны патрэбныя.

У мяне раней было адчуванне, што можна сваім прыкладам нешта давесці. Што можна тактыкай сваіх паводзінаў нечага дасягнуць. Але па меры сталення я даведваюся ўсё больш жахлівых прыкладаў таго, як людзі гэтым займаліся ўсё жыццё і ўсё роўна дрэнна сканчалі. Быў такі публіцыст Алесь Адамовіч. Паводле яго сцэнару быў пастаўлены фільм «Ідзі і глядзі», які ўваходзіць у 100 лепшых фільмаў пра вайну ўсіх часоў і народаў. Ён пісаў пранізлівыя артыкулы ў канцы 1980-х – на пачатку 1990-х. Дык вось, у 1987-м годзе за артыкул, у якім ён растлумачыў, што Беларусь з’яўляецца Вандэяй (Вандэя – гэта такая правінцыя ў Францыі, якая, калі здарылася Вялікая французская рэвалюцыя, сказала: не, нам гэта не трэба. Караля ўжо не было, але яны заставаліся манархістамі)… Дык вось, ён назваў Беларусь Вандэяй, і за гэты факт яго, акадэміка, выціснулі з Менску. Ён вымушаны быў дажываць свае гады ў Маскве, дзе паспяхова ўладкаваўся дырэктарам інстытута кінематаграфіі. Ён памёр у 1994-м, і яго, як ён прасіў, пахавалі ў Глушы. Вы ведаеце, што адбываецца ў Глушы? Там яго магілу час ад часу апаганьваюць. 

Мне здаецца, што гэтая кніга – не толькі тэкст. Што гэта яшчэ, я пакуль не магу зразумець сам. Можна ўспрымаць яе як спробу перапазіцыянаваць увесь свет, звязаны з беларускай мовай.

Ты працуеш з беларускім матэрыялам. Наколькі ўсім тым, хто нешта піша альбо здымае, пашанцавала тут нарадзіцца? Наколькі Беларусь – багатая прастора для чалавека творчага?

Апошні раз згадаю Шагала, больш не буду. Шагал за перыяд да 1920 году, да моманту ад’езду, сфармаваў усю тую вобразнасць, якую потым выкарыстоўваў усё жыццё. У 1920-м ён з'ехаў і яшчэ 65 гадоў пасля гэтага маляваў віцебскія плоты, віцебскія дахі, віцебскія вуліцы, віцебскіх габрэяў, віцебскіх казлоў. Тут фантан сюжэтаў, вобразаў, людзей, нейкіх задвігаў, якія ў Еўропе адбыцца не маглі. Дыялогаў у тралейбусах, пачуўшы якія, ты выпадаеш у асадак. Але калі ты апісваеш гэта ў форме тэксту, які табе здаецца ёмістым і выразным, ты сутыкаешся з глыбокай абыякавасцю.

Тут ёсць два варыянты. Першы – ты канцэнтравана накіроўваеш свае інтэнцыі на Захад, і ў гэтым выпадку, вось шчыра, выходзіць херня. Таму што калі ты пачынаеш гэтую краіну прадаваць, з моманту, калі ты першае слова пішаш, атрымліваецца лухта. Каб пісаць, трэба мець іншы рухаючы фактар.

«Разрыў паміж Беларуссю і ўсім астатнім светам носіць характар культурнай прорвы» 

Дагэтуль такім фактарам у мяне было жаданне стаць беларускім пісьменнікам. Чалавекам, якога чытаюць і слухаюць беларусы. І нешта, магчыма, дзякуючы гэтаму разумеюць. «Мову» я напісаў ужо досыць даўно, і да сённяшняга моманту ў мяне ёсць адчуванне, што з гэтай нагоды я сказаў усё, што мог. У дадзенай стылістыцы, пра гэтую краіну. У мяне ёсць адчуванне глабальна пастаўленай кропкі. Я не магу сказаць, што я больш пісаць не буду. Я, напэўна, буду спрабаваць яшчэ нешта пісаць. Але ў мяне ёсць разуменне, што трэба рухацца ў іншы бок. Таму што на гэтую тэму без самапаўтораў ужо не атрымаецца.

Усё пачыналася з «Параноі», з тэксту, у якім нейкі задрочаны на Набокаве аўтар квазінабокаўскай мовай распавядае сваю наіўную гісторыю. У рэцэнзіі ў New York Times Book Review гэта было прынята за чыстую манету. Відавочна, што з майго боку гэта была стылізацыя! Вядома ж, я прыкалваўся з таго, што любы малады аўтар на постсавецкай прасторы косіць пад Набокава. Але там гэта прачыталі ў лоб, і нават мяне гэтым пад’ябнулі.

Дык вось, усё пачыналася, як наіўны, вельмі сумленны тэкст чалавека, які не задаецца пытаннем «Хто я?», а проста расказвае сваю кранальную гісторыю. Потым быў «Вырай», у якім гэты чалавек даў адказы на такую колькасць пытанняў, што ў прынцыпе яшчэ самі пытанні нікому ў галаву не прыходзілі.

Далей быў «Сфагнум» – як спроба расказаць пра містычны складнік гэтай жа краіны. «Мова» – як апошняя спроба канчаткова закрыць пытанне. Паспрабаваць у незвычайным сюжэце сабраць маё разуменне багажу праблем, звязаных з нашай ідэнтычнасцю, з культурай, мовай і гісторыяй. З тутэйшасцю, з правінцыйнасцю, з гатоўнасцю адмовіцца ад свайго. Той набор тэмаў, які можна акрэсліць пытаннем «Хто я такі?». Цяпер трэба рухацца далей.

Але, як я разумею, план у цябе ўжо ёсць. Гэта кніжка пра Шагала, над якой ты зараз працуеш.

Не, кніжка пра Шагала – гэта, па сутнасці, навуковая праца. Гэта нон-фікшн. Я думаю, што калі напішу добрую кніжку пра Шагала, больш зразумею пра сябе, пра тое, хто я такі. Нам патрэбна гісторыя. Трэба спрабаваць вярнуць Беларусі гісторыю. Расказаць, што ўсе тыя пытанні, якімі мы задаемся, яны на самай справе праклятыя. Імі пачалі задавацца не сёння і не ўчора.

 

 

«Самаўлюбёны? Я хутчэй з разраду тых людзей, якія сябе

пастаянна дзяўбуць»

Табе падабаецца твая публічнасць, неабходнасць даваць інтэрв’ю, з’яўляцца на прэзентацыях?

Гэта той выпадак, калі чалавек, з’яўляючыся інтравертам, павінен зрабіць выгляд, што ён экстраверт. Каб усе думалі, што ён свой чувак. Таму я арганічна раздвоіўся. Калі мне задаюць пытанне, у мяне ўжо ёсць набор шаблонаў, якімі я пачынаю жангляваць. І я разумею, што гэта стала такой сцяной. Ніхто ў мяне залезці не можа такім чынам. Задаюцца на самай справе адны і тыя ж пытанні. Заўсёды.

Ты самаўлюбёны?

Не ведаю. Самаўлюбёны? Я хутчэй з разраду тых людзей, якія сябе пастаянна дзяўбуць, чым хваляць. Калі выходзіць кніга, я не радуюся таму, што яна нарэшце выйшла, а заганяюся, што, напрыклад, няма старонкі паміж вокладкай і тытулам, што памылку знайшоў на 45-й старонцы. Гэта нельга назваць прыкметай самаўлюбёнага чалавека.

Ты кажаш, што не адчуваеш радасці ад выхаду кнігі. Але ўсё-такі: што цябе радуе?

Над гэтым трэба думаць, блін. Каб сумленна адказаць. Мне здаецца, што я чалавек, які адчувае радасць, калі пераадольвае складанасці. Якія сам жа сабе і прыдумляе. Вось ты вырашыў, што паедзеш з Джакарты ў Барабудур. А па дарозе цябе проста абрабавалі і ледзь не забілі. І ты разумееш, што ў цябе скралі ўсё, але пашпарт на месцы, і думаеш: «Зашыбісь, пашпарт на месцы!»

Наогул, я не ведаю, як астатнім людзям, але мне радасць уласцівая нейкімі кароткімі пробліскамі.

А гэта мянялася са сталеннем, альбо ў твае 20 гадоў было гэтак жа?

Мне здаецца, я ў прынцыпе за апошнія трыццаць гадоў не змяніўся ва ўласным разуменні сябе. Вось роўна той жа «я» ўнутры застаўся.

 

«А ён – хам, ён беларус. Ён ужо сваё ад’ябашыў. Ён проста па факце нараджэння сваё ад’ябашыў» 

Калі з пункту гледжання прагнозу ўспрымаць усё, што адбываецца са мной апошнія гады, то я з пісьменніцтвам гэтым сваім як быццам знаходжуся не ў той лодцы. Я, як у Жадана было, «зрабіў кар’еру на караблі, што церпіць бедства». І нават даслужыўся да ўласнага кабінета або да таго, што мяне могуць выдаць без грошай. Але адчуванне такое, што я глабальна не ў той лодцы. І гэтае адчуванне, мне здаецца, уласцівае ўсім людзям, якія тут займаюцца культурнай вытворчасцю.

З пункту гледжання кар’еры любому чалавеку пажадана трымацца як мага далей ад літаратуры. Я нават у нейкі час сур’ёзна думаў, каб забараніць сабе пісаць. Ну а што тады застаецца ў выніку? Дзеля чаго жыць? Што глабальна ты тады робіш? Ты выкладаеш? Ну, окей. А навошта? Ты пішаш тэксты ў газету? Ну, добра. Гэта дае адчуванне разрастання ўласнай важнасці па меры лайкання, але глабальна – навошта?

Яшчэ год таму я быў вялікім аптымістам наконт нашых перспектываў на міжнародным кніжным рынку. Цяпер ёсць адчуванне, што і я, напэўна, не пабачу ніякіх істотных зрухаў у плане таго, як людзі крывяць свае твары, калі чуюць слова «Беларусь». Для іх мы недаробленыя расіяне. І для мясцовых мы таксама недаробленыя расіяне. Калі мы глядзім у культурнай перспектыве, за апошнія дзвесце гадоў, усе людзі, якія тут чагосьці дамагаліся, дасягалі гэтага як расіяне. Пачынаючы ад Алексіевіч і заканчваючы Шагалам. І я мару пра тое, каб гэта змянілася. Дарэчы, дыктафон здох.

Іншы ёсць.

Ну, добра. Карацей, фішка ў тым, што з карабля гэтага я сысці не магу. І я працягваю на ім плыць. Таму што інакш не мае сэнсу анічога.

Вось ёсць такі класны фільм «Хам». Вы не глядзелі? Там яшчэ такая прыгожая акторка грае, полька. Яна для мяне доўгі час была секс-сімвалам. Гэта фільм пра пахмурнага беларуса, які абкруціў заможную польку ў заходнебеларускай вёсцы. Дзеянне адбываецца на пачатку XX стагоддзя. І яна яму кажа: чувак, давай пасадзім бульбу. А ён такі: ды навошта? Яна кажа гэтаму мужыку: давай нешта рабіць, давай, ябаш. А ён – хам, ён беларус. Ён ужо сваё ад’ябашыў. Ён проста па факце нараджэння сваё ад’ябашыў.

І так не хочацца быць гэтым хамам. Трэба рухацца. Можа, цяпер якраз усё і пачынаецца. Я нават па тым, што адбываецца навокал, гэта бачу. Проста ўсмешка ідыёта з твару сышла. Але рукі не апускаюцца, ногі ідуць. Нейкі рэзананс пачынае атрымлівацца. Нейкія сігналы з «Еўракону» раптам прыходзяць. Можа, гэта і пачалося тру? Таму што калі ты, хай падспудна, хай з аглядкай, але гонішся за поспехам, гэта ўсё роўна несумленна, гэта ўсё роўна несапраўднае дао. А сапраўднае дао – гэта калі ты проста гонішся. І, можа быць, нарэшце нас вось за гэта ўзнагародзяць хаця б сваёй увагай.