Samenstelling (taalkunde)

Duits is, net als Nederlands, een taal waarin veel endocentrische samenstellingen voorkomen. Hierboven het Duitse woord voor 'rioolwaterzuiveringsinstallatie'.

Een samenstelling of compositie is een woord dat gevormd is door samenvoeging van twee of meer op zichzelf staande woorden. In termen van morfologie betreft het een samenvoeging van twee of meer vrije morfemen. In dit laatste opzicht onderscheiden samenstellingen zich van afleidingen, waarin een van de samenstellende delen een gebonden morfeem is.

Deze manier van woordvorming is in veel talen productief. Het Sanskriet onderscheidt zelfs zes soorten samenstellingen.

Het meest rechtse vrije morfeem vormt in veel talen waaronder het Nederlands vaak het zogenaamde hoofd van de samenstelling. Dergelijke samenstellingen waarvan het rechterdeel het meest bepalend is voor de betekenis en overige kenmerken van de samenstelling als geheel worden endocentrische samenstellingen genoemd. Is daarentegen het linkerdeel of een van de linkerdelen het meest bepalend voor de betekenis van de gehele samenstelling, dan spreekt men van een exocentrische samenstelling. In het Nederlands komt dit laatste type samenstelling niet veel voor, maar in bijv. het Frans en Spaans is dit verschijnsel behoorlijk frequent.

Het hoofd van de samenstelling is vaak een zelfstandig naamwoord, maar het kan ook een andere woordsoort zijn, zoals een bijvoeglijk naamwoord. In sommige talen zoals het Kayardild is het heel gebruikelijk dat een werkwoord als hoofd van een samenstelling fungeert. Bij endocentrische samenstellingen bepaalt het hoofd tevens de syntactische eigenschappen van de samenstelling als geheel, zoals de meervoudsvorm, het geslacht en de woordsoort waartoe de samenstelling behoort.

De betekenis van de samenstelling als geheel kan in sommige gevallen sterk verschillen van die van elk der samenstellende delen afzonderlijk.

De manier waarop samenstellingen worden geschreven verschilt sterk per taal. In het Nederlands en Duits worden samenstellingen in de regel aaneengeschreven, waarbij een koppelteken alleen wordt ingevoegd als er anders verwarring met betrekking tot de uitspraak ontstaat. In het Frans en Spaans is het gebruiken van een verbindingsstreepje in samenstellingen een standaardregel. In het Engels worden de verschillende delen van een samenstelling bijna altijd als twee of meer woorden geschreven (noun groups). In sommige gevallen wordt ook een koppelteken ingevoegd.

Bronnen, noten en/of referenties Noten Referenties