F

F Séptima letra del alfabeto castellano.

FABA s. Haba. Jawasa (<c).

FABRICAR. tr. Hacer una cosa por medios mecánicos. Luraña, luraraña, makinampi lurarayaña

FÁBULA. s. Relato, cuento. Jawariku. Amina, awari (4).

FACHA. s. fam. Traza, figura aspecto. Uñnaqa, uñta.

FÁCIL. adj. Que cuesta poco trabajo, sencillo. fig. Jasa. Ina sulla luraki. Phisna luraki.

FACILITAR. tr. Hacer fácil, sencilla o posible una cosa. fig. Jasachaña, sullachaña. // facilitar el trabajo. Irnaqäwi jasachaña. Proporcionar, dar. Churaña.

FÁCILMENTE. adv. Con facilidad. fig. Jasaki, sullaki. / Fácilmente aprenderá. Jasaki yatiqani.

FACINEROSO, SA. Malhechor. adj. y s. Ñanqhachiri.

FACTIBLE. adj. Realizable. Hacedero. Lurkaya, lurañjama.

FACTOR. s. El que hace una cosa. Luriri.

Factura. Quiebra, pérdida. // fig. P’akintaña. Quebrar. s. P’akinta.

FACULTAD. s. Aptitud potencia física o moral. Atiña. // Poder, derecho para hacer alguna cosa. Atiña.

Facultad de recordar algo vivido o aprendido. Memoria. // fig. Acuerdo. s. Amta, amuya.

Facultad, poder de obrar. //Atinichaña. tr. Facultar, conceder facultad a uno (6). Atini (Sur. )

Facultad, poder de hacer una cosa. // tr. Tapiar la puerta con piedras u otras cosas parecidas. s. Atiña.

FACUNDO, DA. adj. Fácil y afluente en el hablar. Aruni, ancha aruni (4).

FAENA. s. Trabajo corporal, labor. Irnaqäwi. // Que hacer, tarea. Luraña.

Faena, labor activa en el campo (12). s. Kani.

Faena. Trabajo corporal, labor. s. Irnaqawi.

FAJA. s. Ceñidor. Wak’a.

Faja de color negro que antiguamente era usada por las mujeres para cargar bultos (4, 6). s. Takapa.

Faja dura que las campesinas llevan para, que la cintura tome forma y por ende conserve la silueta, sobre ésta llevan la faja (9). s. Chumpi.

Faja improvisada. adj. Wak’inta.

Faja. Tira de lienzo o tejido que sirve para ceñir el cuerpo por la cintura. Wak'a.

FAJAR. tr. Rodear o envolver con faja. Wak’aña, wak’antayaña. // Pegar a uno. Nuwaña.

FAJO. s. Haz o atado. Pichu, wak’ucht’ata, wak’uchata.

FALACIA. s. Falsedad. Embuste. Engaño o mentira. K’ari. // Sallqja.

FALAZ. adj. Engañoso, mentiroso. K’ari.

FALDA. s. Regazo. Jarphi. // Parte inferior de un monte. Kayuräna.

Falda o pollera de gran vuelo o amplia. adj. Qhalla.

Falda para niños. Phantilla.

Falda que usan las mujeres. Pollera. Saya. // Urkhu. Vestidura talar antigua, especie de túnica. s. Pullira (<c).

FALIBLE. adj. Que puede equivocarse o fallar. Pantjiri, pantjkiri. Pantjaskiri. / Los humanos somos falibles: Jaqiki jaqixa pantjiripinïtanwa.

FALLA. s. Equivocación. Pantja.

FALLAR. fig. // Podrirse el huevo. intr. Q’ulluña.

Fallecer. Finar. //Fenecer. Perecer. Morir. Expirar. intr. Tukusiña, jiwaña.

FALLECER. intr. Finar. Fallecer. Perecer. Morir. Expirar Jiwaña, fig. tukusiña.

FALLECIDO, DA. p.p. Difunto, ta. Muerto, fallecido. Jiwata, tukusita.

FALO. s. Miembro viril. Allu.

FALSARIO, RIA. adj. y s. Que falsea o falsifica una cosa. Ch’iqachiri, k’arxayiri. neol. K’arichata. // Mentiroso. K’ari, k’arisiri.

FALSEADOR, RA. adj. y s. Falsificador. Ch’iqachiri, k’arxayiri. neol. K’arichiri.

Falsedad. Mentira. Falacia. Embuste. s. K’ari.

FALSEDAD. s. K’ari.

FALSO, SA. adj. Que no es verdadero. K’ari. Tullpa (4).

Falso, sa. Mentiroso. // Apócrifo, fa. // K’achu (10). adj. K’ari, k’arisiri.

FALTA. s. Ausencia. Chhaqhata, ch’usa. // Defecto o privación. Pisi. // Infracción. Jucha.

Falta. Ausencia. s. Chhaqhata, ch’usa.

Falta. Culpa. Delito. Pecado. Infracción a la ley. s. Jucha.

FALTAR. intr. Estar ausente. Ch’usäña. // Ausentarse. Ch’usasiña.

Faltar algunos productos en el mercado. Escasear. intr. fig. T’aqaña.

Faltar, marrar, errar. tr. e intr. Ch’usarst’aña, ch’usawst’aña, pantjaña.

Faltar. Escasear. Agotar. intr. Pist’aña.

Faltar. Estar ausente. intr. Ch’usäña.

Faltar. Marrar, errar. // Ofender. fig. tr. tr. e intr. Pantjaña.

FALTARSE. prnl. Ausentarse. Ch’usasiña.

FAMÉLICO, CA. adj. Hambriento. Awtjata, fig. manq’ata jiwata.

FAMILIA. s. Padre, madre, etc. que viven en la misma casa. fig. Uta. // Todas las personas de la misma sangre. Wila masi. // s. Ayllo, casta. Ayllu. Jatha (4).

Familiares de la novia que acompañan en el día de su boda (10). s. Lari.

FAMOSO. SA., célebre. Renombrado, da. // Conocido, da. Que se conoce. adj. Uñt’ata.

Famoso en bien y en mal (4). adj. Aruwata.

FANEGA. s. Medida agraria. Tupu.

FANFARREAR. intr. Fanfarronear. Qhanqhalliña.

FANFARRÓN, NA. adj. Bravucón. Qhanqhalli.

Fanfarrón (4). adj. y s. fam. Chamara, k’usk’ipa.

Fanfarrón, hablador (apodo del criollo); sin. Lanlaku. Bufón (10). adj. Laxla.

Fanfarrón, na. Bravucón. adj. Qhanqhalli.

Fanfarrón, parlero (4). adj. Chuchamalla.

Fanfarrón. // fig. adj. Personaje disfrazado y con máscara que ejecuta el tambor en las fiestas. // Mono. s. K’usillu.

FANGO. s. Lodo, cenagal. Ñiq’i, juqhu. Siniya (<c).

Fango (10). s. Ch’imaxi, k’ulta, phusu.

Fango (10). s. Qulltu.

Fango, vertiente, bofedal. s. Phuch'u.

Fango. Cenagoso. Pantano (2). adj. Phusu.

FANTASMA. Espectro, visión quimérica. Anchanchu, ñanqha, sirina (<c) s.

Fantasma (10). s. Kuku, kukuchi, kukuli.

Fantasma (4). adj. y s. Ipi jaqi.

Fantasma (4). s. // Lleno de cuidados, congojado, acongojado. adj. Khaka.

Fantasma. Espectro, visión quimérica. s. Anchanchu, ñanqha, sirina (<c)

Fantasma. KHAKA. adj. Lleno de cuidados, congojado, acongojado. // s. Fantasma (4).

Fantasma. KUKU, kukuchi, kukuli. s. Fantasma (10).

FANTASMA. s. Espectro, visión quimérica. Anchanchu, ñanqha, sirina (<c).

Faringe. Gaznate. Garguero. Conducto muscular y membranoso situado en el fondo de la boca y unido al esófago. s. Tunquru, tunquri, surunqu, mallq’a.

FARINGE. s. Anat. Conducto muscular y membranoso situado en el fondo de la boca y unido al esófago. Tunquru, tunquri, sunquru.

FARREAR, beber licores. intr. Machaña.

FARSEAR, no cumplir con lo acordado. Incumplir un trabajo concertado. fig. Ch’inaña, allqaña. tr.

FASCINAR. tr. fig. Engañar el corazón. Chuyma lunthataña.

FASCINEROSO, SA. adj. y s. Malhechor. Ñanqha lurriri, ñanqhachiri.

FASTIDIAR. Chasquear. Fregar. // Bromear. Hacer broma tr. Turiyaña, sawkaña, sawkxayaña.

Fastidiar, importunar, majaderear. // Lloriquear (6). tr. K’alaña.

FASTIDIOSO. Molestoso. Travieso, sa. Turbulento, revoltoso. Qhayqhaña (bulla) persona que habla y hace bulla. adj. Qhaxu, lisu, thijwa.

FATIGA. s. Cansancio. Qari.

FATIGAR. tr. Causar fatiga, cansar. Qarjayaña, qariyaña. // Cansarse. Qariña.

FATIGARSE. Cansarse. prnl. Qariña.

FATUO, TUA. adj. Tonto. fig. Jayuli (neol.). Amuywisa, amuylaq’a.

Fatuo, tua. neol. Amuywisa, amuylaq'a.

FAVORABLE. adj. Conveniente. Wakiskiri. / Día favorable. Aski uru.

FAVORECER. tr. Ayudar, tratar con favor, socorrer. Yanapt’aña, arxataña.

FAVORITO, TA. adj. Que es con preferencia estimado y apreciado. fig. Munata. Q’ayachata, qaya.

FAZ. Cara. Rostro o cara. s. fig. Uñanaqa, ajanu.

FEBRERO. Del latín februarius, de februa: sacrificios expiatorios: fiesta de la purificación. Anata su nombre proviene, porque más está el carnaval (anata) en este mes y se festeja a la nueva producción, a la casa y a los ganados.

FECHA. s. neol. Uru jakhu, uru jakhucha.

FÉCULA de la patata. Chuño (<a). s. Ch’uñu.

FECUNDAR. tr. Hacer fecundo. //Copular los mamíferos. fig. Katuña, jathaña (6).

FECUNDO. Fértil. Feraz. Productivo. adj. Jachuxa.

FEÍSIMO. Horrible. Ñaxu.

FELICIDAD, suerte, dicha, hado, fortuna (12). Hado. Destino s. Sami.

FELICITAR. tr. Manifestar o expresar el deseo de que una persona sea venturosa. ≠ neol. K’uchicht’aña, jallallt’aña (9).

FELIZ. adj. Kusisita, k’uchi, k’uchiki.

FELÓN, NA. adj. y s. Traidor. fig. Ch’uxña.

FELONÍA. s. Perfidia. Alevosía. Traición. fig. Ch’uxña. Sallqjäwi, sallqaqäwi.

FEMENINO, NA. adj. De la mujer. Warmïri.

FÉMINA. s. Mujer. Warmi.

FÉMUR. s. Hueso del muslo. Charach’akha.

Fémur. Húmero. s. Pikiru, pikuru. Chara ch’akha.

FENECER. intr. Finar. Fallecer. Jiwaña. fig. Tukusiña.

FENÓMENO. adj. Lurasiwi.

FEO, A. Phiru (<c), axtaña, ñaxtaña (Ar.).

Feo (4). adj. Llut’ama, jaxumalla.

Feo, a. //Asco, despreciable. // s. Adefesio. Ridículo. adj. Axtaña, ñaxtaña, phiru (<c).

Feo, mal hecho (4). adj. Jaxumalla.

Feo, que carece de belleza (6). adj. Kawkiñaya (Loa.).

Feo. adj. // Tener asco (10). intr. Ñaxtaña.

Feo. Tan feo (p. Ar.). s. Akchaña.

Feo. Repugnante. adj. Millaña.

FERAZ. Fértil. Fecundo. Productivo. adj. Jachuxa.

FERIA. s. Mercado con exposición comercial. Puede ser anual, mensual, semanal y en cualquier día de la semana. Qhathu.

Feria anual de miniaturas que se realiza en La Paz, cada 24 de enero, en honor al ídolo de la abundancia. s. Alasita (Cómprame).

FERMENTAR. intr. T’amantaña, t’amaña, p’usquña.

Fermentar intr. tr. // Empapar en líquidos. Remojar. tr. Juq'uchaña.

Fermentar un producto remojado, o comenzar a podrirse (11). intr. Jimiña.

Fermentar. intr. P'usquña, t'amantaña, t'amaña.

FEROZ, indómito, salvaje. // adj. Valiente. //Bravío, a. Malo. Estricto, ta. Riguroso, severo. adj. Qhuru.

FERROCARRIL. s. neol. Makinthaki.

FÉRTIL. adj. Feraz, fecundo, productivo. Jachuxa.

Fértil. Tierra fértil. Tierra descansada. // Tierra virgen que no ha sido arado. adj. Puruma.

FERTILIZANTE. s. Que fertiliza. Abono. Wanu.

FERTILIZAR. intr. Abonar. Wanunchaña.

FESTEJAR. Rendir homenaje. tr. Uruchaña, uruyaña.

FETIDEZ. s. Hedor. Hediondo, da. Pestilente. Mal olor, hedor. Thujsa, q’uphi.

FÉTIDO, DA. adj. Hediondo. Thujsa.

FETO.Aborto. Lo abortado. Producto de la concepción antes del parto. // Malparto. s. Sullu.

FIAMBRE. adj. Manjar frío, merienda. Ququ, mirinta (<c).

FIAR. tr. Prestar. Dar a crédito. Mayt’aña, mayjaña.

FIBRA. s. Filamento o célula alargada que constituyen ciertos tejidos animales y vegetales. T’arwa, uywi, ch’awara.

Fibra torcida gruesa con palo para trenzar una cuerda gruesa. s. Mismita.

Fibra. Filamento o célula alargada de los vegetales. // Pelo. Filamento que nace y crece en la piel de los animales. s. T’arwa, t’awra.

Fibra. Cerda de la lana de llama o alpaca. s. Uywi, t’arwa, ch’awara.

FIERO. Dícese de la persona picada de viruelas. adj. Qhachqha.

FIESTA. s. Solemnidad conmemorativa de un hecho histórico, civil o religiosa. Phunchäwi (R. Patzi L. dice: que sólo los perros hacen phunchäwi), jach’üru <jach’a uru (2), phista (4, 6, 7).

Fiesta. Gran fiesta de nuevo año, solsticio de invierno. s. Inti Raymi (<q).

Fiesta. Solemnidad conmemorativa de un hecho histórico, civil o religiosa. s. fig. Jach’üru, jach’a uru (2), phunchäwi, phista (4,6,7,10).

FIESTERO. Jaranero (2). adj. Walaychu.

FIGURA. s. Forma exterior de un cuerpo por la cual se diferencia de otro. Uñta, uñnaqa, fig. ajanu.

Figura principal o central del juego de cartas. adj. Ch’isi.

Figura. Forma exterior de un cuerpo por la cual se diferencia de otro. fig. // Cara. Rostro, semblante. s. Ajanu, uñanaqa, uñnaqa.

Figura. Una clase de trenzado con ojos simétricos y en cadena. s. Mullut’uma.

FIGURADO, DA. adj. Dícese del sentido en que se toman las palabras para que denoten idea diversa de la que recta y literalmente significan. Chuyma literalmente significa el pulmón, pero se puede decir también jani chuymani por sin corazón, aunque el corazón es lluqu.

Consolar. Chuymacht’aña (7) ( Para mayores y otras figuras, véase metáfora).

De todo corazón, con todo gusto. Taqi chuyma.

Desmemoriado, negligente, descuidado. Pisi chuyma.

Persona con la mente ausente. Chuyma chhaqhtata.

Persona de corazón duro, insensible. Qala chuymani, qala chuyma.

Persona de corazón sensible. Jisk’a chuyma.

Persona humilde. Llamp’u chuymani.

Persona que pronto y fácilmente se enoja. Junt’u chuyma.

Persona que pronto y fácilmente se reciente. Jalta chuyma.

Persona que se emborracha rápidamente. Jisk’a chuyma, pisi chuyma.

Ponerse uno alegre. Chuyma qhanartaña.

Tener mucho resentimiento. Chuyma usuña, chuyma usuyasiña.

FIGURAR. tr. Delinear y formar la figura de una cosa. Uñtayaña.

Figuras ornamentales de formas cuadradas diminutas y simétricas, tejidas alternativamente. // Icono. adv. y s. Salta.

FIJAR una dimensión. Medir. //Pesar. Determinar el peso. tr. Tupuña.

Fijar los clavos. tr. Ch’akuntaña.

Fijar varios límites de un terreno. Qurpanukuña, qurpachjaña.

FILA. s. Hilera de personas o cosas puestas unas detrás de otras. Siqi. / Poner en fila. Siqichaña. / Entrar a la fila. Siqiru mantaña. / Salir de la fila. Siqita mistuña. / Estar en la fila. Siqinkaskaña.

Fila, cola que hacen las personas (12). // Forma, figura exterior de las cosas, según su estructura. s. Yampa.

FILAMENTO que nace y crece en la piel de los animales. Pelo. //Fibra. Filamento o célula alargada de los vegetales. s. T’arwa, t’awra.

Filamento. Algunos filamentos ásperos que hay en la lana. adj. Aspirja.

FILO. s. Borde agudo de un objeto cortante. Ari. / Cuchillo afilado. Arichata tumi.

Filo. Agudo. Delgado, afilado. // s. Filo. Borde agudo de un objeto cortante. adj. Ari, yära.

FILOSOFAR. intr. Reflexionar. Amawt’aña.

FILÓSOFO, FA. s. Pensador, sabio. Amawt’a.

FILTRAR. intr. Penetrar un líquido a través de otro cuerpo sólido. Ch’achsuña, ch’aqaraña.

Filtrar. // Escurrir. Correr el líquido de un recipiente. intr. Ch’umaña.

Filtrar. Penetrar un líquido a través de otro cuerpo sólido. intr. Ch’achsuña, ch’aqaraña.

FIN. amb. Remate. s. //Terminal. Final, último. adj Tuku. T’aqa.

FINADO, DA. Extinto, ta. p. Tukusiri. Tukusita, jiwata, jiwiri.

FINAL, último. Terminal. //s. Remate. Fin, cabo, extremo.. adj. Tukuya. / Final. Tukuya.

FINALIZAR. tr. Concluir. Acabar, dar fin. //Convertir. Cambiar una cosa en otra, transformarla Tukuyaña.

FINAMENTE adv. Ñut’upuni. / Moler finamente. Nut’upuni qhunaña. // Suave. Quña.

FINANCIAR. tr. Aportar dinero para una empresa o proyecto. Qullqinchaña.

FINAR. intr. Fallecer. Morir. Expirar. //Fenecer. Jiwaña, tukusiña.

FINGIDO. Simulado, da. adj. Tukuta.

FINGIR. tr. ≠ Simular lo que no es. fig. Tukuyaña. // intr. Tukuña.

FINIQUITAR. tr. Agotar. Acabar. Gastar del todo, consumir. Terminar. Culminar. Concluir. Tukuña, Tukuyaña.

FINITO, TA. adj. Que tiene fin. Tukusiri, tukusiriki.

FIRMA. s. Nombre de una persona con rúbrica. neol. Suti rixita.

FIRMAMENTO. Cielo. Espacio. s. Laqampu. Alaxa pacha.

FIRMAR. s. neol. Suti rixiña.

FLACO, CA. adj. fig. despec. Ch’arkhi, tuxu. // Animal flaco. Tixi, t’ukha.

Flaco (11). adj. Thaxi, tixi.

Flaco (4). adj. Ayaxra, tukari.

Flaco sin fuerzas (4). // Flojo. adj. Chiwari.

Flaco y enjuto. Desecado. Reseco. adj. fig. Chuxlu.

Flaco, de pocas fuerzas (4,6). adj. Yaxa.

Flaco, delgado, escaso de carne; vainas de frijoles sin producto maduro (9). adj. // Arruga. Pliegue. s. Sip’i, sip’u.

Flaco, delgado. Magro, gra. Escuálido. adj. T’ukha, tixi.

Flaco, enfermizo, de pocas carnes. (4). adj. // Cobarde (10). adj. Chullchu, kharkhati.

Flaco, escuálido. Muy flaco. adj. Tixi, t’ukha, tuxu.

Flaco, sin fuerzas (6). adj. Llaq'a.

Flaco. Enclenque (2). adj. Sixtiti. Taxi.

Flaco. adj. Qhasu.

FLAGELAR. tr. Azotar. Flagelar. // s. Macana. Arma contundente, garrote. Látigo. Azote para pegar. Jawq’aña, jawq’jaña.

FLAMANTE. adj. Brillante, nuevo. Machaqa, k’ajkiri.

FLAMEAR. intr. Laphaqiña, laphapiña. / La bandera está flameando. Wiphalaxa laphaqiskiwa.

Flamear (11). intr. Paramiña.

Flamear la bandera o el fuego. intr. Laphaqiña.

FLAMENCO. s. Ave acuática de plumaje rozado blanco, cuello y patas largas, se alimenta de peces. s. Parina, pariwana.

FLANCO. Orilla. Borde de una superficie. // fig. Borde de una vasija. s. fig. Laka, thiya.

FLAUTA. s. Instrumento de música, melancólica, con voz de hombre. Qina. // Instrumento con voz de mujer o soprano, de música alegre. Pinkillu. // Flauta de pan. Siku.

Flauta (10). // Haba verde y tierna. s. Chaqallu.

Flauta pequeña (10). s. Charqa.

FLECHAR. // Aguijonear. Picar con el aguijón. tr. Mich’iña, mich’intaña.

FLECO. s. Adorno con hilos colgantes. Chhaxchha.

FLEMA. Baba. Saliva espesa y viscosa. s. Llawsa.

FLEMOSO, SA. adj. Que tiene mucha flema. Llawsarara.

FLEXIBLE. adj. Q’iwt’kaya, fig. anku.

Flojear (11). PAYLLAQIÑA. intr.

FLOJEAR. intr. Obrar con pereza. Jayrasiña.

FLOJO, JA. adj. Perezoso, holgazán. Jayra. / Persona floja. Jayra jaqi. // Mal atado, poco apretado o poco tirante. Phisa.

Flojo, debilitado, sin fuerzas (4). adj. Iwachu, chiwari.

Flojo, holgazán (6). adj. Asasqara.

Flojo, ja. Perezoso, holgazán. Vago. adj. Jayra.

Flojo, perezoso (6). adj. y s. Jak’alla (v. a.).

Flojo, relajado. Suelto. Mal atado, poco apretado o poco tirante. Laxo, xa. adj. Phisa, phiswa.

Flojo. // Desmadejado, de pocas fuerzas (4). adj. y s. Ixi, ixichu.

Flojo. Holgazán, perezoso (4). adj. y s. Jikhalla, qimara.

Flojo. Obeso. // Holgazán, flojo, perezoso (4). adj. Qimara.

FLOR. s. Panqara, t’ikha. / Flor amarilla. Q’illu panqara.

Flor (10). s. Ikilla, panqara, achaya, thuthumpi, t’ikha.

Flor blanca de cactus gigante (9). s. Püsilla.

Flor de amapola (6). s. Maywa.

Flor de cacto (12). s. Añapanku.

Flor de cacto silvestre. s. Jawaq’ulla.

Flor de cereales, como el maíz, trigo, cebada y de otras plantas parecidas. s. Parwayu.

Flor de dalia, dalia (6). s. Panti.

Flor de la paja. // Paja brava que no está madura (10). s. Parwaya.

Flor de totora (10). s. Chumi.

Flor en el tallo del maíz. // adj. Ganado ovejuno de un año, escogido de la tropa sin cría. s. Urwayu.

Flor. Adorno hecho de lana de colores para adornar cosas. //Aretes hechos de lana de colores para colocar en las orejas del ganado. s. T’ikha.

Flor. Planta áspera de flores amarillentas similares a las margaritas. s. Sak’a, churi churi.

Flor. Dícese de la flor de la oca. // Flor morada igual que la de los altramuces. (4). Q’ila. (Inq. )

Flor. La flor de la oca (6). adj. y s. Qila.

FLORAR. intr. Dar flor. Panqaraña.

Flor pequeña de San Juan (4) . // adj. Cauteloso, que obra con cautela (6). s. Achanqara. (Begonia parviflora).

FLOREADO, DA. adj. Cubierto de flores. Panqarata, panqarayata. // Adornado. Qamquta.

FLOREAR. tr. Adornar con flores. Panqarachaña, panqarayaña.

FLORECER. intr. Echar flor o cubrirse de flores. Panqaraña. // fig. Panqara warnuqtaña.

Florecer. Adornar (Ar. ). tr. Tuyruña.

Florecer. / Ch’uqi yapuxa suma karmaski. La chacra de papas está floreciendo muy bien (2). Karmaña.

Florecer. Aflorar. Abrirse el capullo de la flor. // Abrirse la piedra al estallar. intr. Phanchaña.

Florecer. Echar flor o cubrirse de flores. tr. Panqaraña.

FLORECIENTE. adj. Que florece. Panqariri.

FLORESTA. s. Terreno poblado de árboles. Ch’umi.

FLORICULTOR. Hortelano. Sembrador. Horticultor (2). s. Quchiri.

FLORIDO, DA. adj. Que tiene flores. Panqarata, panqart’ata.

FLORIPONDIO. s. Planta solanácea peruana, de flores blancas cuyo olor es delicioso, pero nocivo, si se aspira mucho tiempo. Luriphunti (<c).

FLOTABLE. adj. Capaz de flotar. Tuyuri.

FLOTAR. intr. Sostenerse un cuerpo sobre un líquido o en el aire. Tuyuña.

Flotar (2). intr. Tupiña.

Flotar. Nadar. Sostenerse un cuerpo sobre un líquido o en el aire. intr. Tuyuña. T’uyuña.

Flotar. Vacilar un cuerpo sobre las aguas por el movimiento agitado de ellas. //Revolotear de una ave u otro en el cielo. intr. Tuynaqaña. T’uynaqaña.

FLUENTE. adj. Que fluye. Jaliri. / Agua fluente. Jaliri uma, jalsuri.

FLUIR. intr. Correr un líquido. Jalaraña, chhixiña, chhixiraña, jithiña.

Fluir. Correr un líquido. // Salir los líquidos con impulso, como del grifo el agua. intr. Chhixiña, chhixiraña, jithiña, jalaraña.

FOFO, FA. adj. Blando. Jasa, phapha. // Phupha (<c).

FOGATA. s. Fuego con llamas. Phichha, phichhasiña.

FOGÓN. s. Sitio adecuado en las cocinas para hacer fuego, y guisar. Qhiri.

FONDO. Geog. adj. Parte inferior de una cosa hueca. Ch’ina, manqha.

FONEMA. Unidad de sonido que no tiene significado por sí solo. Arsu.

FONTANAL. s. Manantial. Uma jalsu, umaphuju.

FONTANELA. s. Espacio membranoso que presenta el cráneo de los recién nacidos. Phuju.

Fontanela (parte de la cabeza). // Media tarde como a las cuatro de la tarde. s. Sunaqi.

FORCEJAR. intr. Forcejear. Q’iwisiña, waynaqtaña.

FORCEJEAR. intr. Hacer fuerza para vencer alguna resistencia. Q’iwisiña, ch’amt’aña.

FORMAR. tr. Dar forma a una cosa. fig. Uñtayaña. // Reunir, formar un grupo. Anthapiña.

Forma exterior de un cuerpo por la cual se diferencia de otro. Figura. // Mirada. Acción y manera de mirar, vista. UÑTA, uñnaqa. s.

Forma, figura exterior de las cosas, según su estructura. // Fila, cola que hacen las personas (12). s. Yampa.

Forma. Una de las formas de marcar o señalar en las orejas del ganado; consiste en cortar un pedazo muy pequeño de media luna en la oreja del animal. s. P’asaqa.

Formaciones de arena producidas por el agua o el viento. s. T’iwi.

Formar en línea. Enfilar, hacer fila. // Dar forma a las cosas, modelar, construir (12). intr. Yampaña.

Formar una pared simple de piedras. / Qala lawkaña. Hacer pared sencilla de piedras (2). Lawkaña.

Formar. Dar forma a una cosa. Delinear la figura de una cosa. tr. fig. Uñtayaña.

Formas romboídes matizadas y simétricos, como la piel de víbora. adj. P'uyu.

Formón o cincel de carpinteros o canteros. Escoplo (4). s. Chhijchhika.

FORNICAR. intr. Wachuqaña (9).

Fornicación (6). s. Miqa.

Fornicar (4). tr. e intr. Maphuña.

FORNIDO, DA. adj. Robusto. Lunqhu, ch’amani. // fig. Animal gordo. Ch’amani.

Fornido, gordo, (4). adj. Jumkura.

FORRAJE. s. Llapa, qhach’u, uywa manq’a.

Forraje para los animales (Or. ). Hierba. s. Qimalla.

Forraje, cebada tierna. s. Qhach’u, llapa.

FORRAR. tr. Poner forro a un libro o cosa parecida. Lluch’untaña, kapt’ayaña (<c).

Forrar o cubrir cuero en tambores. Retobar. // Dar forma a animales embutiendo lana u otro material para desecar. tr. T’ixiña, wataña.

Forrar. Aforar. tr. T’ixxataña.

FORTALEZA. s. Pukara.

FORTUITO. Azar. Hecho fortuito. Casualidad. Suceso inesperado, imprevisto. s. Akatjamata, jani amtatata.

FORTUNA, suerte, dicha, felicidad, hado (12). Hado. Destino. s. Sami.

Fortuna mala o buena. Desventura o ventura, desdicha o dicha, / Näna inkija. Mi fortuna (4). s. Inki.

FORZUDO, DA. adj. Que tiene mucha fuerza. fig. Ch’amani.

Fósforo (10). s. Phusphuru (<c).

FRACASADO. Desfallecido. Fracasado. adj. Aynacht’ata.

FRACASAR. intr. No conseguir lo intentado. Allqaña, qulluña. // fig. Frustrarse una pretensión o un proyecto. Alqasiña, q’ullusiña.

Fracasar. No conseguir lo intentado. intr. Qulluña, allqaña.

FRACCIONAR. tr. Dividir una cosa en partes o fracciones. Jalanuqaña, jaljaraña.

FRACTURAR. tr. Romper una cosa. P’akjaña.

Fracturar. Quebrar. Romper una cosa sólida. // Q'iwjaña. Doblar o torcer. // P'akiqaña. Quebrar una parte. tr. P'akiña, p'akjaña.

FRÁGIL. adj. Quebradizo Cosa frágil. Delicado.. Turpa, jasa, k’apha.

FRAGMENTAR. tr. Dividir en partes. Jalanuqaña, pachinuqaña, q’allunuqaña.

FRAGUAR. intr. Endurecerse la masa de cal, yeso o cemento. Thayt’aña, wañt’aña.

FRAILE. s. Religioso, monje. neol. Tatituru arkiri. // fig. Tonto. Ipi.

FRANCO, que siempre convida algo (Or. ). adj. Q’apha.

FRANGOLLO. s. Trigo o maíz machacado y cocido. Chuchuqa.

FRANJA adornada con plumajes de color que los qina qina llevan cargado en forma cruzada del hombro al costado de la cintura (9). s. Khawayu.

FRANJEAR, poner franjas (6). tr. Wak’achaña.

FRAUDE. s. Engaño. Sallqa, sallqaqa, sallqjäwi.

Fraude. Engañoso, sa. // fam. Zorrería. Astucia. Taimado, da. Bellaco, pícaro. Embustero. Zalamero. adj. Sallqa, lunthata, p’axp’aku.

FRAZADA. s. Manta de cama. Ikiña, janaña. Pirsäru, pirsara (<c).

Frazada. // Alfombra. Tapiz para cubrir el piso. s. Chusi, jant’aku.

FRECUENCIA. Sin interrupción, con mucha frecuencia) (6). Amanawi (N. P.).

FREGAR. tr. Estregar con fuerza. Qaquña, khakhuraña.

Fregar. Fastidiar. Turiyaña. // Bromear. Hacer broma. intr. Sawkaña, sanq’aña.

Fregar. Restregar. Frotar con fuerza repetidas veces. tr. Khakhuraña, qaquraña.

FREGAR. tr. Fastidiar. Turiyaña, sawkaña.

FREÍR. tr. Guisar en una sartén con aceite o manteca. Thixiña.

FRENTE. s. Parte superior del rostro. Para. Khurkhati, Uñkata, uñakatasi. / Frente al río. Jawira khurkhati.

FRESCO, refrescado, con muchos ánimos de trabajar encontrarse fresco. //Ágil. adj. Juya.

Fresco, tranquilo. adv. Juyaki.

Fresco, pez recién sacado del lago (4,12). adj. Qacha.

Fresco, producto fresco. // Reciente. Que acaba de suceder o hacerse. adj. Chhuyu, chhuwa, jichhaki, junt’u.

FRICCIONAR. tr. Dar fricciones. Jawintaña, jusq’untaña, qaquña.

FRÍGIDO, DA. adj. Frío. Alala, ch’uch’u, thaya.

Frígido, da. Algido, da. adj. Alala, ch’uch’u, ch’uñula (p. Ar.).

Frígido, da. Frío. adj. Thaya, ch’uch’u, alala.

FRIJOL (6). // s. Variedad de poroto (10). s. Chuwi.

FRÍO. adj. Frígido. Ch’uch’u, alala. // s. Viento. Thaya. // Intenso. Thä qhasu, thä ch’isi.

Frío intenso. s. Ch'isi.

Frío. // Híbrido de la llama con alpaca (2). adj. Chili.

Frío. Frígido, da. adj. Thaya, ch’uch’u, alala.

FRONTERA. Mojón. Límite. Linde, frontera. Hito. s. Qurpa, chuta.

FROTAR. tr. Pasar muchas veces una cosa sobre otra. Qaquña, jusq’uña.

Frotar con fuerza repetidas veces. Restregar. tr. Qaquraña, khakhuraña, qhuthuraña.

Frotar, sobar. Untar. // Acariciar. tr. Jusq'uña.

Frotar. Ludir. Estregar. tr. Khakhuña, qaquña.

FRUNCIDA. Ropa fruncida, arrugada (9). adj. Sirpha.

Fruncido, lleno de pliegues (11). adj. Phullch’u.

FRUNCIR. tr. Hacer arrugas pequeñas. Sip’iña, sip’thapiña, sip’uña.

Fruncir la ropa, como hacen en las polleras (9). tr. Sirphaña.

Fruncir telas. tr. Thisthapiña.

Fruncir, arrugar la piel de la nariz al sentir gusto o disgusto (4,12). Relinchar (11). //Sonreír mostrando la dentadura; los perros cuando gruñen o amenazan morder (9). intr. Sinsiña.

Fruncir. Hacer arrugas pequeñas. tr. Sipiña, sip’thapiña, sip’uña.

FRUSTARSE.. prnl. Allaqasiña, q’ullusiña.

Frustrar. Privar a uno de lo que esperaba. tr. Allqayaña, allqasiyaña.

FRUSTRAR. tr. Privar a uno de lo que esperaba. Allqayaña, allqasiyaña, fig. Qullusiyaña, q’ullusiyaña.

FRUTA. s. Fruto comestible de ciertas plantas. neol. Muxsa achu.

FRUTA seca de durazno. K’isa.

Fruta (7). s. Phurut’a.

FRUTO. s. Producto de los vegetales. Achu.

Fruto agridulce comestible de una especie de cacto que no crece a lo alto y tiene flores anaranjadas, rosadas o lilas. s. Sank’ayu.

Fruto de cacto parecido a la tuna (10). Producto de una variedad de cacto muy similar a la tuna de color amarillo y hasta de color rozado claro. s. Phuskalla.

Fruto de cactus mediano, en forma redonda, del tamaño de una naranja, parecida a la tuna (9). s. Phuchunkara.

Fruto de la vid. Uva. s. Uwasa (<c).

Fruto del peral. Pera. s. Pirasa (<c).

Fruto. Producto de los vegetales. s. Achu.

Fruto. Una especie de fruto de cacto muy parecido a sank’ayu. s. Pasakana.

Frutos de la papa en forma de racimo (9). adj. Mamarq’u, mak’unk’u.

FUCILAZO. s. Relámpago sin ruido que ilumina la atmósfera en el horizonte por la noche. Lliju lliju.

FUEGO. s. Nina. // Arder el fuego. Nakhaña. // Echo con brasas. Nina sank’a.

Fuego que se para. Relámpago (4,12). // Animo, energía (6). s. Kallisaya.

Fuego. // Lumbre. Cualquier combustible encendido. s. Nina.

Fuego fatuo, llama ligera que se produce por emanación de fósforo de hidrógeno en lugares pantanosos o cementerios donde se hallan substancias animales en descomposición (12). s. Kalli.

FUENTE. s. Manantial. Uma jalsu, uma phuju, uma phuch’u phuch’u.

FUENTE. s. Plato grande. Llata, llataku, lamana, pirki, puruña.

Fuente de barro grande y honda (6). s. Ch’illami, llata.

Fuente de barro, honda y ancha. Cuenco. s. Lamana, pirki, puruña, llata, llataku.

FUERA. adv. Anqa. / Estaba fuera. Anqankänwa.

FUERTE o que tiene fuerza. Ch’amani. // Duro. Ch’ullqhi.

Fuerte, duro (2, 6). // Tierra seca y dura. adj. Amaru.

FUERZA. s. Vigor físico. Ch’ama.

FUGAR. Jalanukuña.

Fugar dos amantes fig. //. Irse dos personas, de sexo opuesto, a algún lugar. intr. prnl. Irpasiña.

FUGARSE. prnl. Escaparse, huir. K’ithasiña, jalamuchuña, jalawachaña.

FUGITIVO, VA. adj. y s. Que huye. // Huidizo, za. // Cimarrón. K’itha, k’ithasiri.

FULERO, RA. adj. De mal aspecto. Axtaña.

FULGENTE. adj. Brillante. Llijkiri, k’ajkiri.

Fulgente. Brillante. adj. K'ajkiri, llijkiri.

FULGIR. Alumbrar. Brillar. Resplandecer. intr. // Iluminar. Alumbrar, dar luz. tr. Qhanaña, qhant’aña, qhant’ayaña.

FULGURAR. intr. Brillar. Resplandecer. Reflejar. Refulgir. Centellar. Centellear. Relucir, resplandecer como un espejo. intr. Llijuña, k’ajaña, lliphipiña, paqaña, qhanaña.

FUMAR. intr. Pitar. Fumar cigarro (9). Pitaña (<c). / fig. Phusaña.

Fumar, aspirar y despedir humo de tabaco (12). intr. Sinqaña.

FUNDA. Vaina, funda, cáscara de algunos frutos de leguminosas (12). s. Sulu.

FUNDAR. tr. Instituir. Chhijnuqaña, uñstayaña.

Fundar, instituir. // Basar. Cimentar. tr. Thaxsiña.

Fundar, instituir. // tr. Establecer. Lograr tener cosas para vivir. tr. Chhijnuqaña, utt’ayaña, utjnuqayaña.

FUNDIBLE. adj. Capaz de fundirse. Qhirqhthapiykaña, qhirqhthapiykaya.

FUNDIR. tr. Convertir un sólido en líquido. Qhirqhthapiyaña, umatatayaña.

Fundir. Alear. Mezclar dos o más metales fundiéndolos. tr. Qhirqhthapiyaña.

FURIOSO. Muy enojado. Rabioso, sa. adj. y s. T’iñita, q’apisita, phiñasita.

FURTIVO, VA. adj. Que se hace a escondidas. Jamasata.

FUSILAR. neol. Illapt’aña. / Fusilar a una persona es delito. Jaqiru illapt’añaxa juchawa.

FUSTIGAR. tr. Zaherir, criticar, vituperar. K’umiña. Arnaqjaña, (vituperar). // Azotar. Jawq’aña, jawq’jaña.

FUTURO. s. Porvenir. Jutïri, qhipuru, qhipa.

Futuro (6). s. Qanqiraya.

FUYENTE. adj. Que huye. Sarxiri, t’ijumuchuri.