استان خراسان شمالی

برای دیگر کاربردها، خراسان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

خراسان شمالی
مرکز	بجنورد
مساحت	۲۸٬۴۳۴ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۰)	۸۶۷٬۷۲۷نفر
پراکندگی	۲۸ نفر
تعداد شهرستان‌ها	۸
منطقه زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)	IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
نماینده ولی فقیه	ابوالقاسم یعقوبی
استاندار	علی‌اکبر پرویزی

استان خراسان شمالی به مرکزیت شهر بجنورد یکی از استان‌های کشور ایران است. این استان با مصوبه دولت در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، ایجاد شد. مساحت این استان ۲۸۴۳۴ کیلومتر مربع است که از این نظر پانزدهمین استان ایران و جمعیت آن ۸۱۱۵۷۲ نفر می‌باشد.

آمار جمعیتی

براساس آمار سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران، نرخ باسوادی در این استان برابر ۷۹٫۱۳ درصد، نرخ شهرنشینی برابر با ۴۸٫۳۶ درصد، نرخ بیکاری ۵٫۹ و نرخ مشارکت اقتصادی ۴۰٫۷ درصد بوده‌است.

موقعیت جغرافیایی

استان خراسان شمالی با مساحتی حدود ۲۸۱۷۹ کیلومتر مربع از ۸ شهرستان بجنورد (مرکز استان)، شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، راز وجرگلان، جاجرم، فاروج و گرمه تشکیل شده است. این استان از نظر موقعیت جغرافیایی؛ از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم‌مرز است. آثار کشف شده در این استان نشان از قدمت تاریخی کهن آن دارد. محوطه باستانی معروف به پهلوان و تپه حیدران جاجرم، قدمتی بیش از ۱۲ هزار سال دارند. قدیمی‌ترین اثر باستانی پابرجای قبل از اسلام (بنای سنگی اسپاخو) در غرب شهرستان مانه و سملقان در فاصله ۵ کیلومتری شمال شاهراه آسیایی در روستای اسپاخو نیز دلیل دیگری بر صحت این ادعا است این استان از نظر موقعیت جغرافیایی از شمال با کشور ترکمنستان (با ۲۸۱ کیلومتر مرز مشترک)، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم‌مرز است.

تقسیمات کشوری

شیروان

اسفراین

بجنورد

فاروج

گرمه

جاجرم

مانه و سملقان

این استان از ۸ شهرستان، ۱۶ شهر و ۱۶ بخش، ۴۰ دهستان و ۸۶۲ روستای دارای سکنه تشکیل شده‌است

شهرستان‌ها

• شهرستان مانه و سملقان ۹۲ هزار نفر
• شهرستان اسفراین ۱۲۳ هزار نفر
• شهرستان بجنورد ۳۳۴ هزار نفر*
• شهرستان جاجرم ۳۶۸۹۸ هزار نفر
• شهرستان شیروان ۱۷۲ هزار نفر
• شهرستان فاروج ۴۵ هزار نفر
• شهرستان گرمه ۲۵ هزار نفر
• شهرستان راز و جرگلان
• شهرستان بام و صفی آباد

شهرها: * آشخانه ۱۴ هزار نفر

• اسفراین ۶۱هزار نفر
• بجنورد ۱۹۹ هزار نفر
• جاجرم ۱۷ هزار نفر
• شیروان ۸۸ هزار نفر
• فاروج ۱۱ هزار نفر
• گرمه ۹ هزار نفر
• درق ۷ هزار نفر
• صفی‌آباد ۵ هزار نفر
• ایور ۴هزار نفر

اقوام و زبان‌ها

اقوام ساکن در استان خراسان شمالی شامل فارسی‌زبانان، تات‎‌زبانان کردهای کرمانج، ترکها می‌باشند. زبان‌های رایج نیز فارسی، کردی کرمانجی و ترکی خراسانی می‌باشد. به طور کل کردهای کرمانج ۳۷ درصد ترکیب جمعیت استان را تشکیل می‌دهند. پارسی‌ها ۲۹ درصد، ترک‌ها ۲۷ درصد و ترکمن‌ها ۵ درصد و اقوام عرب و بلوچ و لر نیز در این استان سکونت دارند.

فارس‌ها بومیان این استان هستند. تات‎‌زبانان در محلاتی از شهر بجنورد، در شهر سنخواست و پیرامون، شوقان و غیره رواج دارد. هم‌چنین مردم روستاهای روئین، ارکان، کسرق، بیدواز، نیش‌کیش، گنجدان، کوران و قلعه‌نو در شهرستان اسفراین، ۱۴ درصد مردم شهر اسفراین، مردم شهر راز و روستاهای گیفان، طبر، محمدآباد در شهرستان بجنورد، و روستاهای مهرآباد، برزل‌آباد، حصار سه‌یک‌آب، فیض‌آباد، اسلام‌آباد، امان‌آباد، کارخانه قند، منصوران، امامزاده مشهد طرقی بالا و پایین، و گلیان و برزلی و ورک در شهرستان شیروان.

در دوران‌های بعد مردم ترک‌زبان گرایلی (گراییت_که در زمان حمله مغول به ایران آمده‌اند) نیز به این مناطق کوچیدند و بعداً در زمان شاه‌اسماعیل و شاه‌عباس صفوی گروهی از مردم کرمانج (شاخه‌ای از کردها) از غرب ایران و برخی از ترک‌زبان‌های ایران نیز به خراسان شمالی کوچانده شدند.

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان خراسان شمالی به قرار زیر بود: ۲۷٫۸ فارس (۲۴٫۱٪ مرد، ۳۰٫۸٪ زن)، ۲۰٫۶ ترک (۱۹٫۵٪ مرد، ۲۰٫۹٪ زن)، ۴۶٫۱ کرد (۴۹٫۴٪ مرد، ۴۴٪ زن)، ۳٫۳ شمالی شامل ترکمن، گیلک، مازنی و تالشی (۴٫۶٪ مرد، ۲٫۲٪ زن) و ۲٫۲ سایر بودند.

اقوام استان خراسان شمالی
قومیت			درصد
فارس			۲۷٫۸٪
ترک			۲۰٫۶٪
شمالی			۳٫۳٪
کرد			۴۶٫۱٪
سایر			۲٫۲٪

شرایط اقلیمی

خراسان شمالی از نظر ناهمواری‌ها به دو قسمت: الف) نواحی کوهستانی ب) پست و هموار تقسیم می‌شود.

مرتفع‌ترین نقطه أن قله شاه جهان در رشته کوههای آلاداغ ۳۰۵۱ متر و پست‌ترین نقطه آن در روستای تازه یاب در قسمت خروجی رودخانه اترک با ارتفاع ۴۰۰۰ متر از سطح دریا قرار دارد. ارتفاع متوسط استان ۱۳۲۶ متر از سطح دریا می‌باشد.

کوههای استان از نظر زمین‌شناسی حاصل آخرین حرکات کوهزایی دوران سوم و از کوههای جوان می‌باشند. این کوهها به دو بخش عمده: ۱- رشته کوه کپه داغ ۲- رشته کوه آلاداغ تقسیم می‌شوند.

رشته کوه کپه داغ: این رشته کوه در شمال استان واقع شده و بوسیله گسل عشق آباد (گسل کپه داغ) از دشتهای پست ترکمنستان و بوسیله رودخانه اترک و دشتهای مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج از رشته کوه جنوبی آلاداغ جدا می‌شود.

این ارتفاعات شباهت زیادی از نظر ساختار زمین‌شناسی با زاگرس دارند و وجود گسلهای متعدد ساختار رسوبی، نامتقارن بودن چینها، فقدان فعالیتهای آتشفشانی و وجود سنگهای دارای درز و شکاف آن شرایط مساعدی برای ذخایر آب زیرزمینی و منابع نفت و گاز ایجاد می‌نماید.

رشته کوه آلاداغ: این ارتفاعات توسط دشتهای مانه و سملقان، بجنورد، شیروان، فاروج، از رشته کوه کپه داغ جدا شده است. آلاداغ در غربی‌ترین منطقه در حوالی جاجرم بوسیله یکسری کوههای کم ارتفاع به رشته کوهستانی شاه کوه البرز می‌پیوندد. جبهه شمالی آلاداغ با یکسری پرتگاههای گسلی به رود اترک و جبهه جنوبی آن از طریق گسلهایی با دشت جاجرم ارتباط پیدا کرده است.

صنعت ومعدن

مجتمع پتروشیمی، کارخانه سیمان وکارخانه‌های پلاستیک بجنورد، مجتمع فولاداسفراین، کارخانه لوله گستر اسفراین و کارخانه آرد و شرکت آذین فورج. کارخانه تولید انواع لوله و پروفیل فلزی بجنورد، کارخانه ساخت و تولید دستگاههای جوش القائی و کوره القائی بجنورد، کارخانه آلومینای جاجرم، نیروگاه برق، کارخانه قند وکارخانه الیاف شیروان، کارخانه‌های متعدد پنبه پاک کنی، صنایع غذایی، کشاورزی، ساختمانی، کارخانه لبنیات مهر شیر درق و... از صنایع برجسته این استان به شمار می‌روند.

براساس نتایج سرشماری کارگاه‌های صنعتی ۱۳۸۱ کشور، خراسان شمالی دارای ۳۶۰۰ کارگاه صنعتی با ۱۲۵۴۵ شاغل است که دارای ۸۷۳۶۱۰ میلیون ریال ارزش افزوده می‌باشد. تعداد۱۰۷ واحد صنعتی با ۱۰نفر کارکن وبیشتر درسطح استان فعال است. درحال حاضر ۳۰ معدن فعال ازجمله معادن اکسیدآلومینیوم، کلسیت، بنتونیت، باریت، ماسه سیلیسی، سنگهای تزئینی و... درسطح استان بهره‌برداری می‌شود و به عبارتی۸۹/۰معادن فعال کشور دراین استان واقع می‌باشد.

آموزش وپرورش

در سال تحصیلی ۸۳–۸۲ تعداد کل دانش آموزا ن مقاطع مختلف تحصیلی درسطح استان ۱۷۴۳۳۳ نفر بوده‌است؛ که از این تعداد ۴۶٫۸ درصد در مقطع ابتدایی و ۲۷درصد در مقطع راهنمایی و ۱۵٫۹درصد در مقطع متوسطه و ۶٫۷ درصد در مقطع متوسه رشته‌های فنی و حرفه‌ای مشغول تحصیل هستند.

شاخص تراکم دانش آموز درکلاس دردو مقطع ابتدائی و راهنمایی وضعیت مطلوبتری را از متوسط کشور نشان می‌دهد اما در مقطع متوسطه درمقابل متوسط ۵/۲۵ نفر در کلاس وضعیت دراستان ۲۷ نفر می‌باشد.

آموزش عالی

در حال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاههای غیرانتفاعی اشراق و حکیمان، دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه دولتی، دانشگاه پیام نور و مرکز تربیت معلم در بجنورد، همچنین دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، مجتمع آموزش عالی شیروان، دانشکده پرستاری شیروان، دانشگاه علمی کاربردی شیروان، دانشگاه غیر انتفاعی علم و ادب نوین، دانشکده فنی پسران پروفسور حسابی، آموزشکده فنی و حرفه‌ای سما در شهر شیروان و همین‌طور دانشگاه آزاد اسلامی جاجرم و دانشگاه پیام نور جاجرم و دانشگاه جامع علمی کاربردی جاجرم و دانشکدهٔ فنی جاجرم نیز در شهر جاجرم فعالیت دارند و دانشگاه آزاد اسلامی ومجتمع آموزش عالی اسفراین دانشگاه علمی کاربردیدانشکده علوم پزشکی اسفرایندانشگاه پیام نور در شهر اسفراین فعال می‌باشد. در حال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی بجنورد بیش از ۱۳۰۰۰ دانشجو دارد. دانشگاه پیام نور بام و صفی آباد در حال افتتاح است.

دانشگاه دولتی بجنورد در سال ۱۳۸۴ تأسیس شد و در حال حاضر در ۱۲ رشته در مقطع کارشناسی دانشجو می‌پذیرد. همچنین مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی این دانشگاه که در سال ۱۳۸۶ تأسیس شده‌است در حال حاضر از مراکز مهم خدمات روانشناختی این استان می‌باشد. دانشکده کشاورزی شیروان اولین واحددانشگاه دولتی در استان خراسان شمالی از سال ۱۳۶۲ زیر نظر دانشگاه فردوسی مشهد مشغول فعالیت آموزشی و پژوهشی می‌باشد.

کشتی و پهلوانان

مسابقات کشتی چوخه در سال ۱۳۴۲ برای اولین بار با حمایت «منوچهر لطیف» در شهر شیروان برگزار شد. مسابقات کشتی چوخه در شیروان در روز ۱۲ فروردین هر ساله برگزار می‌شود، همچنین جام کشتی برادران زهرایی هم که امروز یکی از جامهای معتبر کشتی در جمهوری اسلامی ایران می‌باشد همه ساله در شیروان برگزار می‌شود. گود زینل خان در اسفراین هم هر ساله با چندین مسایقه استانی و کشوری برگزار می‌شود. مسابقات کشتی با چوخه در جاجرم نیز از قدمت زیادی برخوردار است و همه ساله در ایام نوروز و برخی اوقات دیگر با شکوه خاصی در جاجرم برگزار می‌شود.

تفرج گاه‌ها

باباامان، بش قارداش، پی قو، کمپ گلستان، آبشار حمید، اسفیدان، غار درق، آبشار بیار. قوشخانه توابع شهرستان فاروج . غار زیبای برقیستان در شهر زیبای صفی آباد از بخش بام و صفی آباد ,درهٔ جاج سست. درهٔ بازخانه، درهٔ چناران- کفترخانه- درکش روستاهای زوارم و گلیان شیروان-کوهستان پارک شیرکوه شیروان - باغ ملا محمد در توابع روستای باغچق دهکده توریستی و بسیار زیبای روئین. سد اسفراین و روستاهای سرسبز اسفراین نظیر بیدواز نوشیروان پرکانلو و رودخانه پر اب

آثار باستانی و تاریخی

مسجد جامع جاجرم- نارین قلعهٔ جاجرم- کوشک جاجرم- سردابهٔ جاجرم- ارگ کاظم خان جاجرم- قلعهٔ خان جاجرم- بقعهٔ مبارکهٔ خواجه علی بن مهزیار جاجرم- کوه بابای جاجرم - تنگهٔ جاجرم- تپهٔ پهلوان جاجرم- تپهٔ حیدران جاجرم - قلعه جلال الدین جاجرم- آینه خانه و عمارت خانه مفخم- چهارطاقی تیموری-تپه ارگ باستانی شیروان- آتشکده اسپاخو- شهر تاریخی بلقیس اسفراین- مسجد جامع درق -امامزاده فضل بن علی درق، امامزادگان ابراهیم و محمد درق، قلعه قدیمی دهی درق، قلعه قدیمی نارنج قلعه درق، غار کفترک درق، بند تاریخی مهار (معار) درق، آب انبارهای قدیمی راههای قدیمی (مسیر درق - شاهرود)، یادبودو گلزار شهدای هشت سال دفاع مقدس شهر درق - قلعه خداوردی درق - نظرگاه امام علی گرمه- شهر باستانی ده هزار ساله راونیز، غار برقیستان، امامزاده باباقدرت، روستای تاریخی آردین، روستای تاریخی پرثوادر کنار روستای گسگ، امامزاده حمزه دهنه شیرین، تپه قلعه کهنه کند- روستای توریستی اسپیدان.

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان خراسان شمالی

منابع

پورتال صدا و سیمای خراسان شمالی (پیشینه تاریخی بجنورد)