«Τελευταίο “αντίο” στον Πιέτρο Ινγκράο»

Ρώμη, καλοκαίρι 1995. Ημουν εκεί για μια, κατά κάποιον τρόπο, «ιερή αποστολή»: σε τρεις μήνες έπρεπε να ολοκληρώσω τη διδακτορική έρευνά μου στα αρχεία του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΙΚΚ) και της ιταλικής Βουλής και να πάρω επίσης μια σειρά συνεντεύξεις από ηγέτες της ιταλικής Αριστεράς που δεν είχα προλάβει να ολοκληρώσω το προηγούμενο καλοκαίρι. Τελείωνα τότε τη διατριβή μου στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου για τα αίτια του μετασχηματισμού του ΙΚΚ και τα χρονικά περιθώρια ήταν στενά. Για τρεις μήνες ήμουν φιλοξενούμενος της οικογένειας Τζιαλομπάρντο. Ο Αρτούρο Τζιαλομπάρντο ήταν ένας από τους δικηγόρους του Παλμίρο Τολιάτι στα εργασιακά θέματα. Ο συνδετικός κρίκος ήταν ο γιος του, Ρενάτο, τον οποίο είχα γνωρίσει στο Λονδίνο και είχαμε γίνει πολύ στενοί φίλοι.

Οι λέξεις είναι πέτρες, ο σοσιαλισμός δεν είναι καπιταλισμός

Πιέτρο Ινγκράο

Την προηγούμενη μέρα είχα πάρει συνέντευξη από τον Λούτσιο Μάγκρι. Τώρα ήταν η σειρά του Ινγκράο. Ημουν πολύ καλά προετοιμασμένος. Είχα μελετήσει όλη του τη δουλειά, τις ομιλίες του στην ιταλική Βουλή, ακόμα και τα ποιήματά του. Στον δρόμο μέσα στο λεωφορείο, σκεφτόμουν ότι θα τον έβρισκα σε ένα μεγάλο σπίτι, ίσως και με υπηρέτες, με χιλιάδες βιβλία, αρχεία και ακριβούς πίνακες ζωγραφικής. Λίγο-πολύ, δηλαδή, περίμενα να συναντήσω μια κατάσταση αριστοκρατική, κάτι που δεν σπάνιζε στην πρώην ηγεσία του ΙΚΚ και υποπτεύομαι δεν θα σπανίζει και τώρα στους ηγέτες του Δημοκρατικού Κόμματος του Ρέντσι.

Ο Ινγκράο ήταν ένα απ’ τα ηγετικά στελέχη του ΙΚΚ, πολύ στενός συνεργάτης του Τολιάτι και δέσποσε στην ιταλική πολιτική σκηνή για τουλάχιστον 60 χρόνια. Υπήρξε διευθυντής της «L’Unità» (1947-57), πρόεδρος της ιταλικής Βουλής την περίοδο του «ιστορικού συμβιβασμού» (1976-79) και της απαγωγής του Αλντο Μόρο και συνέβαλε στη θεωρητική και πολιτική εμπέδωση ενός ιστορικού ρεύματος στο ΙΚΚ και στην ευρωπαϊκή Αριστερά, αυτό του «αριστερού ευρωκομμουνισμού», με τον «δεξιό ευρωκομμουνισμό» να εκπροσωπείται από προσωπικότητες όπως ο Τζόρτζιο Αμέντολα και, αργότερα, ο Τζόρτζιο Ναπολιτάνο.

Η άμεση απάντηση του Ινγκράο στη στροφή του Οτσέτο μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού το ‘89 ήταν ότι «τα σταλινικά καθεστώτα δεν ήταν ποτέ κομμουνιστικά» και ότι ο ιταλικός κομμουνισμός ποτέ δεν είχε και δεν έχει σχέση με αυτά τα καθεστώτα |

Η ίδια η πολιτική τοποθέτηση του Νίκου Πουλαντζά στο τελευταίο του βιβλίο, «Το Κράτος, η Εξουσία, ο Σοσιαλισμός», αλλά και σε συνεντεύξεις του της εποχής, είναι επηρεασμένη από τη σκέψη του Ινγκράο έτσι όπως αυτή διατυπώνεται στο «Masse e Potere» («Μάζες και Εξουσία»).

Εξεπλάγην. Βρήκα τον Ινγκράο σε ένα μικρό διαμέρισμα ενός υπνοδωματίου, σε μια πολύ ταπεινή συνοικία της Ρώμης. Μου άνοιξε την πόρτα, του συστήθηκα...«Α, ναι, ο Ελληνας ερευνητής απ’ το Λονδίνο», μου είπε και με οδήγησε στον μικρό του χώρο που χρησιμοποιούσε ως γραφείο.

Συζητήσαμε για τον Τολιάτι και το 1956, για την εσωτερική διαμάχη με τον Αμέντολα μέσα στο ΙΚΚ μετά τον θάνατο του Τολιάτι τη δεκαετία του ‘60, για το 1968, για τη θητεία του ως προέδρου της ιταλικής Βουλής και την εμπειρία του «ιστορικού συμβιβασμού» και, βέβαια, για τη στροφή του ΙΚΚ το 1988-89 να αλλάξει όνομα και να απαρνηθεί την ταυτότητά του.

Ηταν τότε 80 ετών. Η μνήμη του ήταν διαμάντι. Η σκέψη του πεντακάθαρη. Προσπαθούσε να καταλάβει τα ερωτήματά μου καλά και μού ‘δινε τις πιο ολοκληρωμένες και ειλικρινείς απαντήσεις. Η ευγένειά του ήταν απερίγραπτη. Ωστόσο, ως σκέψη, ένα πράγμα μ’ εντυπωσίασε περισσότερο.

Παρ’ όλο που ήταν πολύ κινηματικός και υπέρ της άμεσης δημοκρατίας, ταυτόχρονα έδειχνε βαθιά πίστη στους θεσμούς της Ιταλικής Δημοκρατίας και στο απόλυτα αντιφασιστικό πρόσημο του ιταλικού Συντάγματος (μην ξεχνάμε ότι είχε πάρει ενεργά μέρος στην ιταλική αντίσταση και, ακόμα, ότι το ιταλικό Σύνταγμα ήταν, και παραμένει, ένα από τα πιο δημοκρατικά στον κόσμο). Οι αρχές της πολιτικής του σκέψης θα μπορούσαν να συνοψιστούν ως εξής: Η αστική δημοκρατία μπορεί και πρέπει μόνο να βαθύνει και όχι να καταργηθεί.

Οι μάζες και τα κοινωνικά κινήματα πρέπει να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη διεύρυνση της δημοκρατίας, διότι ο «ορίζοντας του κομμουνισμού» (εδώ υιοθετεί, ουσιαστικά, την πολιτική φιλοσοφία του Τσέζαρε Λουπορίνι) είναι ορατός μόνο μέσα από το βάθεμα και το πλάτεμα της (αστικής) δημοκρατίας. Η εντατικοποίηση της πίεσης του αστικού κράτους από τα κάτω σε όλη τη Δυτική Ευρώπη θα μπορέσει να συνεισφέρει στην ανάταση όλου του ευρωπαϊκού εγχειρήματος σε μια σοσιαλιστική κατεύθυνση (ίσως, μ’ αυτήν την έννοια, η σκέψη του είναι ακόμα επίκαιρη και σήμερα, την εποχή της λιτότητας στην Ευρώπη).

Ζούσε σε ένα μικρό διαμέρισμα του ενός υπνοδωματίου σε μια ταπεινή συνοικία της Ρώμης, σε αντίθεση με άλλα ηγετικά στελέχη του ΙΚΚ που είχαν αριστοκρατική καταγωγή |

Μέσα απ’ τη συζήτηση μαζί του γι’ αυτά τα ζητήματα, συμπέρανα, αν και ποτέ δεν μου το είπε ρητά, ότι αυτό που εκείνος πίστευε για τον ρόλο της Αριστεράς ήταν ότι δεν έπρεπε να είναι στην εξουσία, δεν έπρεπε να γίνει εξουσία, εκτός κι αν συνέτρεχαν πολύ ειδικές συνθήκες και σοβαροί λόγοι, όπως για παράδειγμα η αντιμετώπιση του φασισμού.

Ταυτόχρονα, δεν ήταν υπέρ των «γκρουπούσκουλων» και των διασπάσεων (αυτή ήταν και η λογική του που, παρ’ όλο που ουσιαστικά υποστήριξε και ήταν πνευματικός πατέρας, δεν άφησε το ΙΚΚ τη δεκαετία του ‘60 να προσχωρήσει στην ομάδα του il Manifesto με τους Μάγκρι, Ροσάνα Ροσάντα, Βαλεντίνο Παρλάτο, Λουίτζι Πίντορ, Αλντο Νάτολι, Λουτσιάνα Καστελίνα κ.ά.). Πίστευε στα μεγάλα κόμματα, διότι «εκεί βράζει το πράγμα», όπως μου είπε χαρακτηριστικά.

Πιστεύω ότι ο Ινγκράο ήθελε την Αριστερά να παραμείνει μια μεγάλη μαζική δύναμη μέσα κι έξω απ’ το Κοινοβούλιο, μια συνεπής και συνεχής κριτική στην άσκηση της καπιταλιστικής εξουσίας και στα αποτελέσματά της, παρά μια κυβερνητική δύναμη που θα αναγκάζεται, τελικά, απούσης μιας εναλλακτικής λύσης στον καπιταλισμό, να προσαρμόζεται και να απορροφάται από το σύστημα όταν η ίδια γίνει εξουσία. Σ’ αυτό, ίσως, να τον οδήγησε η εμπειρία του «ιστορικού συμβιβασμού» στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ‘70.

Διευθυντής της εφημερίδας του κόμματος «L’Unità» |

Αν και όχι στην κυβέρνηση, το ΙΚΚ στήριξε την κυβέρνηση του Χριστιανοδημοκράτη Αλντο Μόρο και αναγκάστηκε να κάνει μια σειρά από υποχωρήσεις, καταλήγοντας στο να γίνει, εν τέλει, μια δύναμη υποτελής στο κράτος της Χριστιανικής Δημοκρατίας (Χ.Δ.) του Τζούλιο Αντρεότι (ο Ινγκράο πάντα επιδίωκε μια συμμαχία με τα αριστερά στοιχεία της Χ.Δ., όπως τον Ντε Μίτα, παρά με τους σοσιαλιστές του Μπετίνο Κράξι).

Ετσι, το χτίσιμο του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού προκύπτει από τα κάτω, ενυπάρχει ήδη στα σπλάχνα της καπιταλιστικής κοινωνίας, είναι μια «σκιά» του καπιταλισμού, αλλά αυτό δεν μπορείς να το κυβερνήσεις, μπορείς μόνο να το διευρύνεις μέσω μιας διαρκούς και πετυχημένης ριζοσπαστικής κριτικής, διότι καπιταλισμός και σοσιαλισμός δεν μπορούν να συνυπάρξουν ή, όπως το έθεσε σε ένα βιβλίο-συνέντευξη στον Nicola Tranfaglia το 1990, «Le Cose Impossibili» («Τα Αδύνατα Πράγματα»): «Οι λέξεις είναι πέτρες. Ο σοσιαλισμός δεν είναι καπιταλισμός».

Πρόεδρος της Βουλής την περίοδο του ιστορικού συμβιβασμού |

Ο Ινγκράο αντιτάχθηκε στη στροφή της Μπολόνια το 1988-89, όταν ο νέος γραμματέας του ΙΚΚ, Ακίλε Οκέτο, μαζί με τη λεγόμενη «ομάδα των 40χρονων» (Μάσιμο ντ’ Αλέμα, Πιέρο Φασίνο, Βάλτερ Βελτρόνι κ.ά.), αμέσως μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ανακοίνωσε συνέδριο το οποίο θα συζητούσε την αλλαγή του ονόματος και της ταυτότητας του ΙΚΚ. Η άμεση απάντηση του Ινγκράο στη στροφή του Οτσέτο (ας σημειωθεί ότι ο ίδιος ο Οτσέτο ήταν οπαδός του Ινγκράο και ήταν ο Ινγκράο που υποστήριξε να ηγηθεί της Νεολαίας του ΙΚΚΙ ήταν ότι «τα σταλινικά καθεστώτα δεν ήταν ποτέ κομμουνιστικά» και ότι ο ιταλικός κομμουνισμός ποτέ δεν είχε και δεν έχει σχέση μ’ αυτά τα καθεστώτα. Αρα, η κατάρρευσή τους δεν αφορά το ΙΚΚ.

Στη Βουλή με τον ηγέτη της Δεξιάς Τζούλιο Αντρεότι. Ο Ινγκράο επιδίωκε συμμαχίες με αριστερά στοιχεία της Χριστιανοδημοκρατίας, όπως ο Ντα Μίτα, παρά με τους Σοσιαλιστές του Μπετίνο Κράξι |

Η συζήτησή μας διήρκεσε περίπου τρεις ώρες. Τον ρώτησα αν είχε κουραστεί. «Ακριβώς το αντίθετο -μου είπε- με έκανες να θυμηθώ σημαντικά γεγονότα της ιταλικής και διεθνούς ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος». Και συμπλήρωσε: «Χαίρομαι που ιστορικοί σαν και σένα ερευνούν την εμπειρία μας και τη διαδίδουν παγκόσμια. Πόσο χρονών είσαι;» με ρώτησε. «Τριάντα δύο», του απάντησα. «Είσαι πολύ νέος», μου είπε. «Σου εύχομαι ό,τι καλύτερο για το μέλλον σου». Pietro Ingrao, addio.

■ Ο Πιέτρο Ινγκράο γεννήθηκε στη Λένολα στις 30 Μαρτίου 1915 και απεβίωσε στη Ρώμη στις 27 Σεπτεμβρίου 2015. Η ιστορία του μετασχηματισμού του ΙΚΚ σε συνάρτηση με την ιστορία και την κρίση της Α΄ Ιταλικής Δημοκρατίας (1945-1992) αναλύεται διεξοδικά στη μελέτη του Βασίλη Κ. Φούσκα «Italy, Europe, the Left. The Transformation of Italian Communism and the European Imperative» (Ashgate, 1998).

* Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο του Ανατολικού Λονδίνου