Ματιές στον μικρό και μέγα ψηφιακό κόσμο

Κείμενο του Μιχάλη Μπακογιάννη, λέκτορα του Τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ., με το οποίο παρουσιάζεται ο "ψηφιακός κόσμος" που δημιουργεί το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας για τη λογοτεχνία, με έμφαση στο ψηφιακό σώμα νεοελληνικής ποίησης της Ανεμόσκαλας. Το κείμενο αναδημοσιεύεται από εδώ.  Ευχαριστώ πολύ τον κ. Μπακογιάννη για την άδεια αναδημοσίευσης.

Η αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων έδωσε νέα ώθηση στις ανθρωπιστικές σπουδές και στην εκπαίδευση. Σε αυτήν την εξέλιξη συνέβαλε και το γεγονός ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, εθνι­κές βιβλιοθήκες, δημόσια ερευνητικά ιδρύματα και ιδιωτικοί φορείς άρχισαν να ψηφιοποιούν το αρχειακό τους υλικό προς όφελος των ερευνητών, των μελε­τητών και των εκπαιδευτικών. Η προσαύξηση των πόρων αυτών έφτασε σε τέτοιο βαθμό, ώστε σήμερα γίνεται λόγος για Ψηφιακές Ανθρωπιστικές Επιστήμες (Digital Humanities) και για εναλλακτικά εκπαιδευτικά προγράμματα (περιβάλλο­ντα e-learninq, open courses, ψηφιακές τάξεις, Διά βίου μάθηση κ.ά.).

Το ελλαδικό εκπαιδευτικό περιβάλλον δείχνει να ασθμαίνει ως προς την ενσω­μάτωση της ψηφιακής αυτής συνθήκης, ειδικά όταν επιχειρεί να συγχρονίσει τον βηματισμό του με τρόπο πρόχειρο και χωρίς στρατηγική. Αντί, όμως, κανείς να μεμψιμοιρεί, θα ήταν, ίσως, προτιμότερο να αναζητήσει αντισταθμίσματα, όπως είναι ο ψηφιακός «κόσμος ο μικρός, ο μέγας» που έχουν δημιουργήσει στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (Κ.Ε.Γ.) οι συντελεστές της «Ανεμόσκαλας» (http://www.greek-language.gr/Resources/literature/tools/concordance/index.html).

Οι ερευνητές του Κ.Ε.Γ. και όσοι συνεργάστηκαν για την υλοποίηση της δράσης (http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/contributors.html), έχουν συγκροτήσει ένα δίκτυο πολυτροπικού υλικού για σημαντικούς Έλληνες ποι­ητές του 19ου και του 20ού αιώνα, σε ένα ψηφιακό περιβάλλον φιλικό για τον χρήστη, σχεδιασμένο να «ενθαρρύνει την άμεση και αδιαμεσολάβητη ανάγνωση του ποιητικού λόγου». Πλούσια η μέχρι τώρα εσοδεία: έχει ενταχθεί (αλφαβητι­κά) το έργο των Αναγνωστάκη, Βάρναλη, Καβάφη, Κάλβου, Καρυωτάκη, Σαχτούρη, Σεφέρη, Σινόπουλου και Σολωμού, ενώ έχει αναγγελθεί η συσσωμάτωση του έργου και άλλων ποιητών.

Η χρησιμότητα της «Ανεμόσκαλας» είναι προφανής, γιατί ο χρήστης έχει ελεύθερη πρόσβαση σε όλο το ποιητικό έργο κάθε δημιουργού:

• σε Συμφραστικό Πίνακα Λέξεων (Concordance) που επι­τρέπει τις πολλαπλές και συνδυασμένες αναζητήσεις
• σε χρονολόγιο και σε πολυμεσικό εργο-βιογραφικό των ποιητών.

Η διαφοροποίηση της «Ανεμόσκαλας» από άλλους ανάλογους ιστοτόπους εδράζεται στην έγκυρη φιλολογική και επιστημονι­κή επιμέλεια με την οποία συγκροτήθηκε το υλικό και στην αντίληψη που διέπει το εγχείρημα: ο υποψήφιος χρήστης δεν αντιμετωπίζεται ως επισκέπτης «θεατής» αλλά ως δρων υποκείμενο που είτε ως αναγνώστης είτε ως μελετητής ή και ως εκπαιδευτικός που σχεδιάζει τη διδακτική του πρόταση, μπορεί να αξιοποιήσει ποικιλότροπα και συνθετι­κά τις ψηφιακές πηγές. Πέρα, λοιπόν, από ένα πολύτιμο μέσο πλοήγησης, η «Ανεμόσκαλα» καθίσταται ανανεωτικό παράδειγμα σύνθεσης ψηφιακού πόρου, που διευρύνει τα όριο και τις δυνατότη­τες του χρήστη.

Εάν μάλιστα προστεθούν το υλικό που αφορά τη λογοτεχνία (ανθολογίες ελλη­νικής και ξένης λογοτεχνίας, βιβλιογρα­φίες, μελέτες για ρεύματα και κινήματα κ.ά.) και έχει κατατεθεί από το παραγωγι­κό Τμήμα Γλώσσας και Λογοτεχνίας στην «Πύλη» του Κ.Ε.Γ. (http://www.greek-language.gr/greekLang/literature/index.html) αλλά και εκείνο το υλικό που εκπονείται υπό την επιστημονι­κή ευθύνη του ερευνητή του Κ.Ε.Γ. και Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας Βασίλη Βασιλειάδη και θα είναι σύντομα διαθέ­σιμο («Λογοτεχνία και Πόλεις», «Ιστορία και Λογοτεχνία»), τότε οι ερευνητές του Κ.Ε.Γ. μας προσφέρουν τις πλουσιότερες και σημαντικότερες από τις ψηφιακές νησίδες που διαθέτουμε για τη νεοελ­ληνική λογοτεχνία.

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ. ΜΠΑΚΟΠΑΝΝΗΣ

Ψηφιακός πολιτισμός

Η ανάρτηση αποτελεί αναδημοσίευση από το ιστολόγιο Ψηφιακές Ερευνητικές Εργασίες.

Πάει καιρός που πρωτοδιάβασα τον όρο “ψηφιακός πολιτισμός”. Ομολογώ ότι δεν ξαφνιάστηκα. Είχα πλέον αποδεχθεί τη νέα πολιτιστική πραγματικότητα: ο κόσμος είχε ήδη εισέλθει σε μια καινούρια εποχή, της κυριαρχίας των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας. Ένιωθα ότι αυτή η νέα πραγματικότητα θα έπρεπε, στο γλωσσικό επίπεδο, να αποδοθεί με έναν νεοπαγή γλωσσικό όρο.

Γενικότερα, όταν η δημιουργική επινοητικότητα του ανθρώπου παράγει νέα και εκπλήσσοντα προϊόντα πολιτισμού, τότε επιστρατεύεται και η δημιουργικότητα της γλώσσας. Θα πλάθονται νέες γλωσσικές πραγματικότητες, για να αποδοθούν ως έννοιες τα καινούρια πολιτιστικά προϊόντα. Έτσι δημιουργήθηκε το 1968 η νέα λέξη προσσελήνωση (αναλογικά προς το προσγείωση), για να αποδοθεί ο θρίαμβος του ανθρώπου με την κατάκτηση της Σελήνης. Ισχύει δηλαδή ο πάγιος νόμος: υπάρχει μόνο αυτό που μπορεί η γλώσσα μου να το ονομάσει.

NASA: Apollo 11 Image Gallery

Αυτονόητο, βέβαια, ότι ο όρος “ψηφιακός πολιτισμός” συνιστά, για την ελληνική γλώσσα, μεταφραστικό δάνειο. Αποδίδει στη δική μας γλώσσα τον ξένο όρο: e-culture που εννοιολογικά αποδίδει και απεικονίζει μια νέα πολιτιστική πραγματικότητα, που έχει πλέον εισβάλει, ως κυρίαρχη κατάσταση, σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητάς μας.

Το πρόβλημα, βέβαια, δεν είναι ο νέος όρος. Το ουσιώδες, φυσικά, είναι κάτι άλλο: με ποια δηλαδή δυναμική λειτουργεί αυτός ο όρος στην καθημερινή μας ζωή; Αυτό είναι το ουσιώδες και το πρωταρχικό πρόβλημα. Να γίνω, όμως, σαφέστερος και να προδηλώσω ότι τον όρο “ψηφιακός πολιτισμός” δεν τον εννοούμε όλοι με τον ίδιο τρόπο.

• Άλλοι υπερτονίζουν τη μία σημασιολογική έννοια του όρου. Πιστεύουν δηλαδή ότι η σημασιακή δυναμική του όρου “ψηφιακός πολιτισμός” θα πρέπει, κυρίως και πρωτίστως, να εννοηθεί ως διακίνηση, προβολή ή και παγκόσμια διάχυση και εξάπλωση πολιτιστικών προϊόντων. Στην ουσία δηλαδή αναφερόμαστε στις σύγχρονες τεχνολογίες και τις θεωρούμε ως μέσα και ως εργαλεία διακίνησης πολιτιστικών προϊόντων.

• Υπάρχει, όμως, και η άλλη πλευρά. Είναι αυτή που εννοεί τον “ψηφιακό πολιτισμό” όχι ως τρόπο διακίνησης πολιτιστικών προϊόντων αλλά ως δύναμη που παράγει νέες μορφές, καινούρια δηλαδή πράγματα στο πεδίο του πολιτισμού.

Θα αρκούσε, ενδεχομένως, ένα παράδειγμα για να φανεί η διαφορά. Πριν από την εισβολή της ψηφιακής πραγματικότητας στη ζωή μας, παραγόταν ένα, κυρίως, είδος κειμένων – τα γραμμικά ή μονοτροπικά κείμενα. Σήμερα, όμως, η κυριαρχία των ψηφιακών μέσων παράγει καινούριες κειμενικές πραγματικότητες, που μπορούν να συνδυάζουν ήχο, εικόνα και κείμενο. Αυτονόητο, βέβαια, ότι αυτές οι νέες κειμενικές πραγματικότητες, δημιουργούν καινούρια μορφή γραμματισμού, καθώς και ποικίλες αλλαγές στις αναγνωστικές συμπεριφορές του ανθρώπου. Δημιουργείται δηλαδή ένα διαφορετικό είδος “ανάγνωσης”, σχετικά με τις νέες κειμενικές μορφές. Εννοώ ότι αυτές μπορούν να διαβάζονται και με τη λεγόμενη “αντι-γραμμική” ανάγνωση.

Digital intelligence everyday life

Υπάρχει και μια άλλη ουσιώδης πλευρά που θα μπορούσαμε να εξετάσουμε: τα νέα πολιτιστικά προϊόντα, που συνιστούν τον ψηφιακό πολιτισμό, τι πληροφοριακό, μαθησιακό, ψυχαγωγικό κλπ., περιβάλλον δημιουργούν και πώς επιδρούν στον ψηφιακό αναγνώστη;

• Καταρχήν, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι η ψηφιακή πολιτιστική αφθονία έχει, συνήθως, ένα χαρακτήρα προσωρινότητας και ρευστότητας. Καθημερινά μεταλλάσσεται, με αποτέλεσμα ο υπερβολικός όγκος, το γνωσιακό μέγεθος και το διαρκώς μεταβαλλόμενο πληροφοριακό υλικό να δημιουργούν ποικίλες επιπτώσεις στον ψηφιακό αναγνώστη: γνωσιακό κορεσμό, μαθησιακό τρόμο, πληροφοριακή ρευστότητα, συμπίεση στις νοητικές λειτουργίες, ενδεχομένως και σύγχυση.

• Από την άλλη, βέβαια, πλευρά δεν παύει να μας τυραννάει το υποθετικό, έστω, ερώτημα: πόση πνευματική πενία θα βασάνιζε τον άνθρωπο και σε τι κατάσταση ένδειας εσωτερική θα βρισκόταν, αν δεν υπήρχε στη ζωή μας ο ψηφιακός πολιτισμός. Η καθημερινότητά μας θα ήταν πολύ στεγνή υπερβολικά άχρωμη, ανιαρά επίπεδη και υπέρμετρα στενή και περιορισμένη στην πληροφόρηση.

Μπορούμε, ακόμη, να δούμε και κάτι άλλο: σήμερα, σε επίπεδο τουλάχιστον τυπικής δυνατότητας, υπάρχει για όλους μας μια ανοιχτή και δυνατή πρόσβαση στα προϊόντα του ψηφιακού πολιτισμού. Όλοι δηλαδή μπορούμε, μπροστά στην έκπληκτη όρασή μας, να χαρούμε τα προϊόντα του ψηφιακού πολιτισμού. Αυτό, καταρχήν, ως υπάρχουσα και λειτουργούσα δυνατότητα, παγιώνει στη ζωή μας ένα μέγιστο αγαθό: καθιερώνεται δηλαδή ένα είδος δημοκρατικής ισότητας, που λειτουργεί ως δυνατότητα ανοιχτής πρόσβασης στα αγαθά του πολιτισμού. Εξάλλου, παρέχεται σε όλους μας και μια άλλη μέγιστη δυνατότητα: να γίνουμε, όσοι το επιθυμούμε, οι ίδιοι παραγωγοί πολιτισμού μέσω μιας προσωπικής ιστοσελίδας ή ενός ψηφιακού δημιουργήματος. Να γευθούμε δηλαδή τη χαρά ότι συμμετέχουμε ενεργά στη δημιουργία του ψηφιακού πολιτισμού.

 

Το “συννεφόλεξο” του παρόντος κειμένου με το Tagxedo

Πού θα πρέπει, ενδεχομένως, να καταλήξουμε;

Ίσως και να μη χρειάζεται να καταλήξουμε κάπου. Το ουσιώδες είναι ένα: ζούμε, εκόντες άκοντες, μέσα στο δίχτυ του ψηφιακού πολιτισμού. Το γεγονός αυτό δεν μπορεί κανείς να το αγνοήσει. Συνιστά τη ζώσα καθημερινότητά μας. Μόνο που θα πρέπει μέσα σ’ αυτή την πολιτιστική ευρυχωρία που ανοίγεται μπροστά μας, να λειτουργούμε ως αναγνώστες νηφάλια, κριτικά, εκλεκτικά και επιλεκτικά. Το γιατί είναι γνωστό:

• μέσα στην ψηφιακή αφθονία και στον ψηφιακό πληθωρισμό, κυκλοφορούν και προϊόντα που συνιστούν καταστάσεις πολιτιστικού ευτελισμού.

ΝΠ-Κείμενο, ΓΚ-Ψηφιακά μέσα, 28/5/2014

Τα νέα Προγράμματα Σπουδών της Α΄ τάξης Γενικού Λυκείου

Πρόγραμμα Σπουδών για τα μαθήματα Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, Νέα Ελληνική Γλώσσα και Νέα Ελληνική Λογοτεχνία της Α΄ τάξης Γενικού Λυκείου  (ΦΕΚ 1562/27-6-2011, τ.Β΄).

Οι παρουσιάσεις της επιμορφωτικής Ημερίδας Φιλολόγων, που έγινε στις 24-09-2011 στη Θεσσαλονίκη, με την έγκριση της Περιφερειακής Δ/νσης Α/θμιας και Β/θμιας Εκπ/σης Κεντρικής Μακεδονίας.

Βασική έννοια των νέων προγραμμάτων σπουδών είναι ο Γραμματισμός. Και επειδή η διασάφηση των εννοιών είναι αναγκαία για την κατανόησή τους, ο παρακάτω εννοιολογικός χάρτης επιχειρεί να αποδώσει τη σημασία του.

"Στη θέση του γραμματισμού χρησιμοποιείται συχνά και ο όρος εγγραμματισμός. Οι όροι αυτοί αποδίδουν στα ελληνικά τον αγγλικό όρο literacy. Στα αγγλικά ο όρος χρησιμοποιείται με διπλό περιεχόμενο: με αυτό που αποκαλούμε στα ελληνικά αλφαβητισμός και με το περιεχόμενο που αποδίδουμε στον όρο γραμματισμός. Ο αλφαβητισμός είναι όρος που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στο παρελθόν και έδινε βαρύτητα στην καλλιέργεια της ικανότητας για ανάγνωση και γραφή. Ο όρος γραμματισμός περιλαμβάνει την έννοια του αλφαβητισμού αλλά είναι πιο δυναμικός. Η δεύτερη έννοια σχετίζεται με τη δυνατότητα του εγγράμματου ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορες καθημερινές κοινωνικές πρακτικές που συμπεριλαμβάνουν ανάγνωση και γραφή (και όχι μόνο) στις ποικίλες εκδοχές τους".
Κουτσογιάννης, Δ., Γραμματισμός: ορισμός και θεωρητικοί προβληματισμοί, από το επιμορφωτικό υλικό των φιλολόγων στα Κέντρα Στήριξης Επιμόρφωσης (ΚΣΕ)

Έρευνα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας για τη χρήση των Η/Υ

Από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας διεξήχθη, την άνοιξη του 2006, έρευνα με τίτλο "Ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού των εφήβων", στο πλαίσιο του ευρύτερου έργου "Πύλη για την ελληνική γλώσσα και την ελληνική εκπαίδευση", υπό την καθοδήγηση του κ. Δημήτρη Κουτσογιάννη.

Στην ερευνητική ομάδα συμμετείχαν οι Β. Μητσικοπούλου, Β. Μπατσίδου, Μ. Κεπλανίδης και Β. Λαμπρινού.

Βασικός στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθεί το νέο επικοινωνιακό τοπίο εντός του οποίου κοινωνικοποιούνται τα παιδιά εφηβικής ηλικίας (14-16 ετών) σήμερα και να αναδείξει τις μεταβλητές με σημαντικό ρόλο, προκειμένου η γνώση που θα προκύψει να αξιοποιηθεί από γονείς, εκπαιδευτικούς, ερευνητές αλλά και την πολιτεία για την καλύτερη αξιοποίηση των ΤΠΕ στη (γλωσσική) εκπαίδευση.

Η έρευνα έγινε σε δείγμα 4.174 εφήβων και τα αποτελέσματά της παρουσιάζονται από την εφημερίδα "Αγγελιοφόρος".

• Τα ποσοστά κατοχής υπολογιστή από τους μαθητές μπορούν να θεωρηθούν υψηλά και συγκλίνουν με διαπιστώσεις και άλλων ερευνών, σύμφωνα με τις οποίες στην Ελλάδα η κατοχή και η χρήση Η/Υ στο σπίτι καθώς και η χρήση του διαδικτύου αυξάνουν σημαντικά ανά έτος.

• Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών δηλώνει ότι έμαθε να χρησιμοποιεί τον Η/Υ στο σπίτι και ακολουθούν κατά σειρά το σχολείο, το φροντιστήριο, το σπίτι κάποιου φιλικού προσώπου και το Ίντερνετ καφέ.

Οι μαθητές χρησιμοποιούν τους Η/Υ περισσότερο ως μέσο ψυχαγωγίας και λιγότερο ως μέσο για μελέτη, γραψιμο και επικοινωνία

• Οι νέοι αξιοποιούν τους Η/Υ εκτός σχολείου κυρίως για την ψυχαγωγία και τη ...χαλάρωσή τους.
  

• Αντιγράφουν ψηφιακούς δίσκους (cd), κατεβάζουν μουσική, παίζουν παιχνίδια και "σερφάρουν" στο Ίντερνετ... Η αποκαλούμενη "ψηφιακή γενιά" στην Ελλάδα χρησιμοποιεί τον ηλεκτρονικό υπολογιστή περισσότερο ως μέσο ψυχαγωγίας. Η μελέτη, το γράψιμο και n επικοινωνία φαίνεται ότι μπαίνουν σε... δεύτερη μοίρα.

• Τα αγόρια έχουν το προβάδισμα σε σχέση με τα κορίτσια κυρίως σε ψυχαγωγικού τύπου δραστηριότητες (π.x. παίξιμο παιχνιδιών). Αντίθετα, τα κορίτσια έχουν καλύτερες επιδόσεις σε όλες σχεδόν τις πρακτικές που σχετίζονται άμεσα με το σχολείο όπως, για παράδειγμα, η παραγωγή γραπτού λόγου σε ηλεκτρονικά περιβάλλοντα.

• Σημαντικός ο ρόλος του δημόσιου σχολείου που, αν και συνεισφέρει σημαντικά στην εξοικείωση των παιδιών με τους υπολογιστές, υστερεί σημαντικά στην υιοθέτηση διδακτικών πρακτικών που θα τους αξιοποιούν.

• Η χρήση των νέων μέσων δεν εξαλείφει τις ποικίλες κοινωνικές ανισότητες, αλλά συνεισφέρει σημαντικά στο να πάρουν νέο περιεχόμενο.

Αναλυτική παρουσίαση της έρευνας υπάρχει στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.