Tokio
Lidnanznam |
Flag |
| Valdkund | Japonii |
| Eläjiden lugu (2014) | 13 352 239 ristitud |
| Pind | 2187 km² |
 |
|
| Pämez' | Joiti Masudzoe |
| Telefonkod | +81-3 |
| Aigvö | UTC+9 |
Tokio (jap. 東京 (lugetas «to:kö:»), sana sanha «Päivnouzmaine pälidn») — Japonijan pälidn, sen administrativine, finansine, kul'turine, politine da tegimišton keskuz. Se om kaikiš järedamb administrativižen ühtnikon ekonomik mail'mas[1]. Prefektur sijadase Honsü-saren longibokas, Kanto-tazangištol, seižub Tünen valdmeren Tokion lahten randal.
Tokio eile lidn juridižikš. Tokion prefektur, vai Tokion pälidnaine ümbrik, — se om Japonijan administrativine ühtnik. Sihe mülüdas 23 Tokion speciališt rajonad («Tokio-lidn»), Tam-agj da severz'-se sarid, sen ühtes Idzu-sared da Ogasavar-sar'.
Tokion aglomeracijan pind om 13,572 km², ristitišt — 35,682,460 ristitud (2011). Specialižiden rajoniden pind om 622 km², ristitišt — 8,967,665 ristitud (2011). Vl 2011 Tokion prefekturan ristitišt oli 13,185,502 ristitud[2].
Vl 1964 lidnas oliba Kezaližed Olimpiadvändod, ned möst linneba Tokios vl 2020.
Südäiolend
Administrativine status[redaktiruida | redaktiruida purde]
Pälidnaine ümbrik om üks'jäine valdkundas. Tokion ümbrik kogoneb 62 administrativižiš ühtnikoišpäi — ned oma lidnad, žilod, küläkundad. Vspäi 1943 Tokion 23 specialižil rajonil om ühtejitte status lidnoidenke. Kaikuččes mugoižes rajonas ičeze lidnan pämez' om da ičeze lidnan nevondkund om.
Pälidnaižen ohjastuzkundan pämez' om kaikel rahvahal valitud gubernator. Ohjastusen päine pert' sijadase Sindzüku-rajonas. Sindzüku om pälidnaižen ümbrikon keskuz.
Päiči municipalitetas, valdkundaline ohjastuzkund ištub Tokios. Imperatoran pert'kulu (lidnuz) Tokios om japonižiden imperatoriden pärezidencii.
Tokion ümbrikoiden administracii ohjastab Idzu- da Ogasavar-saril.
Administrativiž-territorialine jagand[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokioho mülüba 23 speciališt rajonad (municipalitetad), 26 lidnad, 1 ujezd da 4 ümbrikod (5 žilod, 8 küläd).
Tobmuz[redaktiruida | redaktiruida purde]
Rahvaz valičeb gubernatorad da lidnan suiman ezitajid. Gubernator om Tokion ohjastusen pämez'. Nece ohjastuz ištub Sindzüku-rajonas da ohjastab kaikel Tokiol, tehtes specrajoniden erasid funkcijoid-ki ühtes.
Istorii[redaktiruida | redaktiruida purde]
Heimod eliba Tokion rajonas kiviaigassai völ. Ezmäine lidnan nimi — Edo (vhesai 1869). XII. voz'sadal Tara Sigenada-saldat sauvoi fortad täs. Kut vero mäneb, hän ližazi ičeleze Edo-nimen (jap. 江戸 «tulend lahthe») elämižen sijan ümbrikirjutandan mödhe. Vl 1457 Kanto-agjan ohjastai japonižen sögunan aigan, Otto Dokan, zavodi Edo-lidnusen sauvomišt. Vl 1590 Tokugava Iejasu (Tokugava-söguniden klanan alusenpanii) sai sidä ičeze valdha. Muga Edo tegihe sögunatan pälidnaks. Sil aigal Kioto oli imperijan pälidnaks. Vl 1615 Iejasun armijad saiba vägestust ičeze vihanikoiden päl (Tojotomi-klan). Edon sögunad saiba absolütižen tobmuden 250 vodeks da paniba pit'kaigaižiden aluskundoiden. Lidn šingotihe pigašti, 18 voz'sadan augotišes sidä jo tegihe üks' järedambišpäi mail'mas.
Vl 1868 Meidzi-restavracijan jäl'ghe sögunat oli heittud poiš, imperatoran tobmut udessündutihe. Vl 1869 Mucuhito-imperator pani Edon pälidnaks da nimiti sidä Tokioks.
19. voz'sadan toižpolel lidnan tegimišt zavodi ičeze lujan šingotamižen, sen jäl'ghe laivoiden sauvond-ki. Vl 1872 oli saudud Tokio-Jokogam-raudte, vl 1877 — Kobe-Osak-Tokio raudte.
Vl 1923 sügüz'kun 1. päivän lujembaine manrehkaiduz tegihe Tokios da sen ümbrištos, sen magnitud oli 8.3 ballad Rihteran pordhišton mödhe. Läz pol'lidnad oli muretud, luja lämoipalo tegihe. Läz 140 tuhad ristitud tegihe sen kadoikš. Sen jäl'ghe lidn zavodi ičeze udessündutamine, hot' rekonstrukcijan plan oli lujas kalliž, puižid pertid oli tariž vajehtada kivesižikš seismiženvastaižikš.
Toižen mail'man sodan aigan lidn oli muretud todesižikš möst. Se putui intensivižiden lendimatakoiden alle. Vl 1945 keväz'kun 8. päivän päidusele enamba mi 80 tuhad eläjid pölištui — vaiše ühten päivän. Äi puižid pertid paloihe, vanh Imperatoran pert'kulu satatihe.
Sodan jäl'ghe amerikaižed sodaväged okkupiruihe Tokion, a Korejan sodan aigan lidn tegihe järedaks sodakeskuseks. Severz'-se amerikaižid bazoid jädas täs nügüd'-ki (Yokota Air Base Tam-rajonas, harjoituz- da lebukeskused).
Kesked 20. voz'sadad valdkundan ekonomik kogonaz sai heredan udessündutamižen. Vl 1966 Japonijan ižanduz oli jo toižel sijal ičeze surudel mail'mas (muga nimitadud «Japonine ekonomine čud»). Päzutand sodan satatesišpäi oli todestadud Olimpiadvändoiden satusekahal vedandal Tokios vl 1964. Lidn ozuti ičtaze rahvahidenkeskeižel arenal.
1970-vozišpäi radvägen ližaduz Tokioho küläkundoišpäi vedi sihe azjaha, miše 1980-voziden lopus lidn tegihe üks' kaikiš heredoiš šingotesen lidnoišpäi mail'mas.
Nügüd' Tokion šingotez mäneb edehepäi kacmata ekonomikan krizisha, se eskai nägub erazvuiččiden voziden kaimdaifotoiden rindatusespäi. Lidnan randal putkotadas lainhenmurendajid da tegosarid, tobjimalaz murdoišpäi. Päine torguind- da bobuštuzkeskuz sijadase Odaib-tegosarel.
Manrehkaidused da toine kaikenaigaine seismine aktivižuz Tokion rajonas veihe ohjastusen pätandha tehta toižen lidnan pälidnaks, no kobaidust sil polel eile tähäsai.
Geografii[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokion kontinentaline pala sijadase Tokion lahten lodehes. Lidnan piduz om läz 90 km päivnouzmaspäi päivlaskmhasai da 25 km pohjoižespäi suvehesai. Tokion prefektur om röunoiš päivnouzmas Tiban prefekturanke, päivlaskmas — Jamanasin prefekturanke, suves — Kanagavan prefekturanke da pohjoižes — Saitaman prefekturanke.
Tokio kontinental alajagadas Tokion specialižhe rajonihe (sen päivnouzmpoles). Idzu-sared da Ogasavar-sared sijadase Tokion da Honsün suves, ned levigandeba enamba mi 1000 km pitte.
Vägevad manrehkaidused lidnas oliba vozil 1703 (8.2 ballad), 1782, 1812, 1855 (7.0), 1923 (8.3) da 2011 (6.0).
Severz'-se nacionaližid puištoid om Tokios: Meidzi-sarik Takao-mäges ümbri, Ogasavar-rahvahanpuišt Bonin-saril, Ueno-puišt ičeze tetabiden muzejidenke.
Tokion klimat om subtropine mussonine, tal'vel — kuiv sezon. Vodenkeskeine sädegidenmär — 1537 mm. Lumikuro oleleb kerdan vodes. Kezal om räk da upar', se azj lopiše vaiše redukun lopus. Eläjiden lugu vajehtab klimatad. Taifunad tuleskeleba Tokioho paksus, hot' vägeviden niiden keskes om vähä.
Mäged seižuba prefekturan päivlaskmas: Kumotori (2017 m), Takasu (1737 m), Odake (1266 m) da Mitake (929 m).
Surembaine järv om Okatum-järv Tam-jogel.
Ekonomik[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokion lidnaine zon (Tokion, Kanagavan da Tiban prefekturad) otab ezmäižen sijan produkcijan pästandan mödhe (US$1,497 trln vl 2008) mail'man surembaižiden aglomeracijoiden keskes.
Tokio om Japonijan ižandusen päkeskuz. 51 kaikiš surembad mail'man kompanijad 500:špäi (Fortune Global 500-nimikirjutesen mödhe) sijadase ičeze päkontorid arni Tokios.
Toižen mail'man sodan jäl'ghe Tokio oli ezinenas tegimišton produkcijan pästandal, a nügüd' jäiba vaiše tegimišton erased sared (sarakod: tarkoiged mašinoidensauvomine, varadetalid apparatoiden da mašinoiden täht). Tegimišton pästandan mürkan lanktendan sü om ottud vl 1956 «Käskuz pälidnaižen regionan hüvinladindan polhe». Necen käskusen mödhe, uziden tegimišton sauvond oli kel'tüd, a vanhad tegimed sirdihe edahaižhe rajonihe, miše heitta ekologijan problemoid. Sikš ku kulutajiden sur'kulu lugumär eläb lähen, ka kebnan tegimišton sarakod oma šingotadud: söm- da nahktegimišt, modan biznes, čomitesiden, kosmetikan da zelliden pästand. Neniš sarakoiš om äi penid da keskmäižid edheotandoid, kudambad iče mödas ičeze tavaroid.
Pälidnan painmižen sarak pästab Japonijan pol' painmižprodukcijad.
Maižanduz, kazvalikahan mecan parččom, kalatuz oma šingotadud mägil da saril, no niiden pästandan pala mäneb statistikas jäl'gmäižeks kaikiden Japonijan prefekturiden keskes.
Tokion fondbirž om kaikiš suremb Azijas, toižel sijal mail'mas ičeze kapitalizacijan mödhe (Uden Jorkan fondbiržan jäl'ghe). Biržan listingas 2,5 tuhad kompanijoid oma kirjutadud. Ned kompanijad pästtas produkcijad US$ 3 trln arvol joga vot.
Tokio om üks' mail'man koumiš finansižiš keskusišpäi, Uden Jorkan da Londonan ühtes.
Japonijan ezimaižed informacijan da holitusen sferan edheotandad keskitadud Tokioho.
Päivlaskmaižen Tokion lidnad kävutase kuti «rajonad-magaduzsijad» Tokion keskusen radajiden täht, no erasil lidnoil om ičeze kommertine da tegimišton baz.
Transport[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokio radab kuti Japonijan transportan sarakon koncentrator. Se om Kanto-regionan päine transportine keskuz.
Japonijan noländen kilometran sija om Nihonbasi-sild Tokion vanhas keskuses.
Avtod oma il'man redustandan päsü prefekturas. Valdkundaližiden avtoteiden verk om šingotadud lujas, mugažo om äi piguzližid maksližid estakadoid. Rengazte ümbärdab Tokion keskusen.
Tokion metro radab vspäi 1927. Se kogoneb 13 erazvuiččiš teišpäi, niiden enambuz om privatine. Metro om ahthas sidotud raudteidenke. Tokios om kaks' päraudtestancijad. Tokio-stancii (Tokion vagzal) — järgeližiden jonusiden da «Sinkansen»-üläpiguzjonusiden lähtendsija. Tokion südäimes oma privatižed raudteverkod.
Tokios da sen ümbrištos om 2 rahvahidenkeskešt lendimportad. Mugažo om severz'-se regionaližid lendimpöudoid civiližen aviacijan täht lendamha prefekturan edahaižhe sarihepäi. Rahvahidenkeskeine Haned-lendimport (vspäi 1931) kävutase valdkundansüdäimižiden reisiden täht päpaloin. Narit-lendimport (vspäi 1978) sijadase Tiban prefekturas, i se om rahvahidenkeskeižiden reisiden täht.
Openduzsijad[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokioho pandud niiden alusen äi kolledžid, professionaližen keskopendusen sijid, universitetoid. Kaikiš arvostadud niišpäi oma: Tokion universitet, Vased-universitet, Keio-universitet, Tokion (Ühtenzoittud) pälidnaine universitet, Hitotsubasi-universitet da Tokion tehnologine institut.
Massinformacijan sarak[redaktiruida | redaktiruida purde]
Tokio om Japonijan informacine päkeskuz da üks' rahvahidenkeskeižiš informacižiš keskusišpäi. Pälidnas sijadase lugendlehtesiden da pästandkodiden päofisad: Jomiuri simbun, Mainiti simbun, Nihon Keidzai simbun, Ivanami söten. Regionaližel pressal Tokios oma ičeze ofisad.
Tokio om kaiken valdkundan televizijan kompanijoiden päkeskusiden olemižen sija: Japonijan teleradiooigendai korporacii (NHK), Asahi-TV, Fudzi-TV, Nippon-TV (NTV), Tokion teleradiooigendai sistem (TBS).
Sebruzlidnad[3][redaktiruida | redaktiruida purde]
Nju Jork, AÜV (vspäi 1960)
Pekin, Kitai (1979)
Pariž, Francii (1982, lidn-partnör)
Uz' Suviuel's (štat), Avstralii (1984)
Seul, Korejan Tazovaldkund (1988)
Džakart, Indonezii (1989)
San Paulu (štat), Brazilii (1990)
Kair, Egipt (1990)
Moskv, Venäma (1991)
Berlin, Saksanma (1994)
Rim, Italii (1996, lidn-partnör)
London, Sur' Britanii (2006: specialine partnöriden kaks'pol'ne kožmuz om pandud)
Homaičendad[redaktiruida | redaktiruida purde]
- ↑ Theatlanticcities.com: Mail'man 25 kaikiš vägevad lidnad ekonomižešti. (angl.)
- ↑ Tokyo Statistical Yearbook 2011, Population. Bureau of General Affairs, Tokyo Metropolitan Government (TMG) (toukei.metro.tokyo.jp).
- ↑ Cities (States) of Tokyo - Tokyo Metropolitan Government (2012-06-08) (metro.tokyo.jp). (angl.)
Irdkosketused[redaktiruida | redaktiruida purde]
- Tokio-prefekturan oficialine sait. (angl.) (jap.)
- Tokion Olimpiadvändoiden-2020 sait. (jap.) (angl.) (fr.)
| Azijan pälidnad | ||
| Abu Dabi | Amman | Ankar | Astan | Ašhabad | Bagdad | Baku | Bandar Seri Begavan | Bankok | Beirut | Biškek | Dakk | Damask | Dili | Doh | Džakart | Dušanbe | El' Kuveit | Hanoi | Islamabad | Jerevan | Jerusalim | Kabul | Katmandu | Kuala Lumpur | Male | Manam | Manil | Maskat | Naip'jido | Nikosii | Pekin | Phönjan | Pnompen' | Rijad | Sanaa | Seul | Singapur | Šri Džajavardenepura Kotte | Taškent | Tbilis | Tehran | Thimphu | Tokio | Ulanbatar | Uz' Deli | V'jent'jan | ||
