Är-är jerde ötip jatatın, türli deñgeýdegi ğılımï mäjilisterde, Ospan batır twralı söz bola qalsa, onıñ kimmen, ne üşin soğısqanına baýlanıstı qïma-şatw suraqtar aldımızdan jïi şığadı. Solardıñ bir parası: «Ospan kimmen maýdandasıp, qalaý batır atandı?», «Ospannıñ bastı jawı kim? Ol kommwnïstik qızıl qıtaýmen maýdandastı ma? älde gomïndañşıl Çan Kaýşïmen soğıstı ma? joq älde, Şığıs Türkistan ulttıq äskerimen qırqıstı ma?», «Ospan kimge arqa süýedi? KSRO-ğa ma? AQŞ-qa ma? joq älde Moñğolïyağa ma?», «Ospan jaña qurılıp jatqan Şığıs Türkistan Respwblïkasımen qandaý qarım-qatınasta boldı?» degen räwişte bolıp keledi. Qarap otırsañız, bunıñ bäri şınında da öte kürdeli suraqtar.

Sondaý-aq Ospan twralı aýtılıp jürgen är alwan äñgimeniñ twındawına da osı suraqtarğa är kimniñ är qalaý jawap berwi murındıq bolıp jür. Bul suraqtarğa jawap berwden burın, biz eñ äweli mına kürdeli tüýindi tarqatıp alwımız kerek, yağnï «qıtaýdağı qazaqtardıñ ult-azattıq küreske attanwına ne sebep boldı?» degen tuğırlı mäsele. Al bul mäseleni tüp qotara aýqındaw, ärïne, kem degende neşelegen monografïyalar men qanşalağan konferencïyalarğa jük boları anıq. Degenmen, Ospanğa barar joldıñ qaqpası da, sol qaqpanıñ kilti de osı suraqta jatqandıqtan, onı aýnalıp ötw, äste mümkin emes. Sondıqtan biz qısqaşa bolsa da, äweli osı mäseleni aýşıqtaý ketwdi jön körip otırmız. «Arqada ayaz bolmasa, arqar awıp nesi bar?» deýdi atam qazaq. Eger el aman, jurt tınış bolsa, qarın toq, köýlek kök bolsa, öz elinde, öz jerinde otırğan jurtqa qaýmana birew kelip, äñgir tayağın oýnatıp «er uldarıñdı qul, päk qızdarıñdı küñ etem» demese, «tiliñdi joýıp, diniñdi qurtam»… demese, zadı sol şataq degende kimniñ qandaý şarwası bar?! Xalıq degenimiz alıp teñiz. Onı tolqıtatın dawrığa soğatın dawıldar men oraý da boraý soğatın quýındar. Bul özi külli jer betindegi xalıqtardıñ bärine ortaq adamï minez, qaşannan qalıptı qağïda. Qıtaýdağı ağaýındardıñ da şamırqana tolqwına, bes qarwın asınıp, tw ustap tulparğa qonwına sol kezdegi sayasï-älewmettik «dawıldar men quýındardıñ» türtki bolğanı tarïxtan belgili. Atışwlı Joñğardı küýretip, özderin odan qalğan jerdiñ zañdı muragerimiz dep eseptep alğan Cïn patşalığı, keýindep bul öñirge jeke-dara ïe bola almasın sezip, eriksiz Reseýmen olja böliswge kelisti. Ondağı «oljası» birtutas, ejelgi qazaq dalası edi… Qazaq dalasın pışaq üstinen bölisip, şekarasın aýqındap, jalpaq Şığıs Türkistan dalasına (Joñğar, Şağataý jurtına) ïelik etip, el men jerge qoja bola bastağan Cïn patşalığı ükimeti, endigi jerde «jaña şekaranıñ» (Sïnczyan) qorğanısın küşeýtw maqsatımen, Täñir tawınıñ oñtüstigi men soltüstigin alıp jatqan baý da baýtaq mekenge İşki qıtaýdan mıñdağan-mïllïondağan äsker kirgizedi. Senimdi derek boýınşa, sol kezdegi Cïn armïyasınıñ besten tört böligi Şığıs Türkistanğa kirgizilipti. Aşalap aýta keterlik tağı bir jağdaý, Şığıs Türkistanğa kirgizilgen äskerdiñ deni İle, Tarbağataý, Altaý öñirlerine şoğırlandırıldı. Osılaýşa, Cïn patşalığı «jaña şekaranıñ» batıs-soltüstik büýiriniñ urımtal degen tustarın özderiniñ asa qwattı da senimdi degen qosındarımen qorğawdıñ qamına köşti. Cïn ükimeti bul aýmaqtıñ qorğanıs salasına ğana emes, äkimşilik-basqarw jüýesin de jañğırtıp, özinşe «küşeýte» tüsti.

Şığıs Türkistan awmağın Cïn ükimeti alğaşqı kezde üş äkimşilik okrwgke bölip basqardı. YAğnï Ertis özeniniñ şığısı men soltüstigi jäne Altaý uranqaýı men Altaýnur uranqaýı Ulastaý generalınıñ Qobda aqılşı ambısına qaradı. İle, Tarbağataý, Qaşqar, Ïñsar, YArken, Xotan, Aqsw, Küşar, Turpan, Şïxw qatarlı öñirleri İle generalına bağındı. Al şığıstağı Qumıl, Barköl, Ürimji qatarlı aýmaqtar Gansw ölkesine qarastı boldı. Sondaý-aq Cïn bïlewşileri jatpaý-turmaý jergilikti xalıqtıñ bek-töreleriniñ qulqının maýlawmen birge, “tıñ ïgerw” degen jelewmen İşki qıtaýdan Şığıs Türkistanğa mıñdağan-mïllïondağan qıtaýlardı köşirip alıp keldi. Bul procestiñ özin Cïn bïlewşileri üş salağa bölip jürgizdi. YAğnï «äskerïlerdiñ tıñ ïgerwi», «qarapaýım şarwalardıñ tıñ ïgerwi», «qılmıskerlerdiñ tıñ ïgerwi» degen aýdarlarmen Şığıs Türkistanğa qırwar äsker, esepsiz eginşi, sansız qılmısker kirgizdi. Ärïne, Cïn ükimeti qırwar äskerï qosındı Şığıs Türkistanğa äkelip, olardı jaýdan-jaý jatqızıp qoýğan joq. Olarğa xïsapsız qarjı bölip, olardıñ sonda ornığa tüswine, tamır jayuına, jetkilikti qarwlanwına barınşa jağdaý jasadı. Bul twralı, 1760-1911 jıldar aralığında Cïn ükimetiniñ Şıñjañğa bölgen äskerï qarajatı 400 mïllïon säri kümiske jetkenin aýtsaq ta jetkilikti. Bul jalpı sol kezdegi Cïn patşalığı qorğanıs salsasına jumsap otırğan qarjısınıñ 50 paýızdan astamın quraýdı.

Demek, budan Cïn ükimetiniñ tegewrindi äskerï qosınmen Şığıs Türkistandı mıqtap şeñgeline alğanı añğarıladı. Osındaý aýla-şarğılar arqılı jaña ölkege qoja bola bastağan Cïn patşalığı, endigi jerde jergilikti xalıqtı dininen, salt-dästürinen aýırwdıñ qamına kiristi. Atap aýtqanda, XIX ğasırdıñ soñına kelgende, ökimettiñ dinsizdendirw sayasatına narazılıq bildirgen moldalardı, dindarlardı qwğındaw bastaldı. Sondaý-aq «ïslam dininiñ sayasatqa aralaswına tïım salw», «dinbasılardı ükimet isine aralastırmaw», «eger dindarlar memlekettik qızmet istegisi kelse, onda olar dinnen bas tartwı kerek» degen sïyaqtı qïturqı zañdar şığardı. Mine östip Şığıs Türkistan xalqınıñ moýnına mıqtap minip alğan Cïn ükimeti, endi olardı ayawsız ezip-qanawdıñ da qamına köşti. Atap aýtqanda, Cïn ükimeti Şıñjañdağı alım-salıqtı şeksiz-şetsiz ösirdi. Burındarı eptep qana alınatın astıq, kezdeme salıqtarınan tıs, maqta, tuz, şaý, jan, mal, jol salıqtarı alına bastadı. Malşılardan tuyaq, jaýılım, sw, et, süt… salıqtarın alwdıñ sırtında, jergilikti qıtaý bïlewşileri jıl saýın mıñdağan tuyaq maldı malşılardan jïnatıp, öz qorasına aýdap alatındı şığardı. Söýtip xalıqtıñ erkindigine, dinine, diline qawip tönip qana qalmastan, işer as, kïer kïimnen de jutaý bastadı. Qısqasın aýtqanda, qïın tağdırdıñ qılbırawı janın bwğan xalıq öte müşkil jağdaýda «şıqpa janım, şıqpalap» ömir keşip jattı… Bir qızığı, äbden irip-şirigen Cïn patşalığı 1911 jılı qıtaý köterilisşileri tarapınan qulatılıp, onıñ ornın Swn YAtsen basşılığındağı Qıtaý Demokratïyalıq Respwblïkası (qıtaýşa «Çjuñxwa mïngo», jetekşi sayasï partïyası Gomïndañ, keýingi kösemi Çan Kaýşï) basqanımen, onıñ Şınjañdağı jergilikti basşıları ılğï da jeke-dara üstemdik qurw pïğılında bola otırıp, jergilikti xalıqtı ezip-qanawdı barğan saýın küşeýte berdi. Degenmen, şıdamnıñ da şeti-şegi bar emes pe, Şınjañdağı är ult xalqı är tustan otarşıldıq ezgige, dinsizdendirwge qarsı köteriliske şığa bastadı. Atap aýtqanda Altaýdağı Böke batır bastağan qarwlı köterilis, odan keýingi Zwqa batır bastağan köterilister osı sözimizdiñ jandı däleli bolmaq. Bulardıñ işindegi asa ıqpaldısı 1912 jılğı İle köterilisi edi. Köterilisti o basta İledegi qazaq, düngen qatarlı musılman xalıqtar bastap, jeñiske jete bergende bïlikti tağı da qıtaýlardıñ qolına berip qoýdı. Olar İlede jartı jıldaý täwelsiz ükimet bolıp turdı da, qaýta quladı. Budan keýin Şınjañnıñ bïlik basına YAñ Dzıñsïn keldi. Ol bïlik basında otırğan 17 jılda (1912-1928) jergilikti xalıqtı ezip qanawdı, qorlawdı eselep jüzege asırwğa tırıstı. Odan keýin taqqa bes jıl (1928-1933) otırğan Zïn Şwjén de, on bir jıl (1933-1944) otırğan Şıñ Şïcaý da jawızdıq jağınan birinen-biri asıp tüsip, aldarına jan salğan joq. Äsirese, Mäskewmen astasa otırıp, 1937 jıldan bastap «Şınjañdağı japon tıñşıların», «trockïýşilderdi» (anığında türikşil, ïslamşıl, ultşıl élïtanı) qırıp-joyuğa kelgende Şıñ Şïcaý Kremldegi «murttı kökesinen» asıp tüspese, kem soqqan joq. Stalïn «xalıq jawı» dep aýdar tağıp, «moýındatıp» öltirgen bolsa, Şıñ Şïcaý qazaq-uýğırdıñ atqa miner, sorpa betine şığar tulğaların «jïnalısqa», «qurıltaýğa» şaqırıp alıp-aq qırıp salıp otırdı. Resmï derekterge qarağanda, 1937-1942 jıldar aralığında qandıqol Şıñ Şïcaý tutas ölke boýınşa qazaq, uýğırdan 100 mıñnan astam adamdı tutqındap, onıñ 4000-nan astamın san alwan xaýwandıq qïnawmen öltirgen. Osı körsetilgen sannıñ deni eldiñ ïgi-jaqsıları, xalıq kösemderi, aqın-jazwşılar men molda-ïmamdar edi. Mine osılaýşa öz elinde, öz jerinde otırıp, qaýdağı bir kelimsek qanişerden osınşa qorlıq körgenine, «elim!» dep eñiregen ïgi jaqsılarınan qar jawmaý, qazan urmaý aýırılğanına, alañsız kün keşip, tınış uýıqtaý almağanına aşınğan, qanı qaraýğan xalıq tağı da azattıq üşin atqa qonwğa mäjbür boldı. Mine bul qıtaýdağı qazaqtardıñ ult-azattıq küreske attanwınıñ negizgi sebebiniñ biri.

Ekinşi sebebine kelsek, bul da özinşe uzaq äñgime. Bunı da biz barınşa ıqşamdap aýtwğa tırısıp köreýik. Tarïx köşi jıljıp, XX ğasırdıñ basına kelgende, Reseý men Qıtaýda patşalıq jüýe men ulttıq ezgige qarsı tolqwlar jïileý tüsti. Bul öz kezeginde eki eldegi qazaq zïyalılarınıñ ult-azattığına degen talpınısına taptırmaýtın oraý bolwmen birge, olardıñ ümit ottarın da mazdata tüskeni belgili. Äsirese Qazaqstanda elim degen erler eldi, jerdi saqtap qalwdıñ, mümkin bolsa ult-azattığına qol jetkizwdiñ qamına bilek sıbana kirisip ketti. Osındaý maqsatpen irgeli Qazaq elinde eldiñ tüpkir-tüpkirinen ulttıñ arı men namısın, azattığı men teñdigin oýlağan, sol ulı murattı armandağan esil erler bas biriktirip, tize qosıp Alaş qozğalısın uýımdastırıp, Alaş partïyasın qurğanı belgili. Otarşıldıqqa, ïmperïalïzmge qarsı küreske jetekşilik etwşiler, ult-azattıq qozğalıstardıñ ïdeologtarı ult zïyalıları edi. Olardıñ bastı maqsatı qazaq elin otarlıq ezgiden qutqarıp, eñ keminde öz aldına ulttıq avtonomïyalı el qurw bolatın. Bul jağdaý Çïñ patşalığı bïlewşileriniñ, qala berdi Şığıs Türkistandı dara bïlewşi qıtaýlardıñ ezgisi men qorlığına tözbeý, jïi-jïi köteriliske şığıp, azattıqtı, teñdikti köksep otırğan arğı bettegi ağaýındardı da jelpindirmeý, jigerlendirmeý qoýğan joq. Osılaýşa «Alaş partïyası» qurılwdıñ aldı-artındağı qazaq oqığandarınıñ qam-qareketi, ügit-nasïxatı, bağıt-bağdarlaması, murat-nısanası, bir awız sözben aýtqanda «Alaş ïdeyası», «ult-azattıq uran» är türli joldarmen qıtaýdağı ağaýındar arasına jetip jattı. Sol «är türli joldıñ» bastıları mınalar edi: Birinşi jol. ult-azattığın, ulttıq-ağartwşılıqtı közdegen baspasözdiñ Şığıs Türkistan qazaqtarına taralwı. XX ğasırdıñ basında Qazaq elinde jarıq körgen «Aýqap» jwrnalı men «Qazaq» gazeti sekildi merzimdi baspasözdiñ üzdik-sozdıq bolsa da Qıtaýdağı qazaqtar jïi qonıstanğan İle, Altaý, Tarbağataý aýmaqtarına barıp turğanı tarïxtan belgili. Ekinşi jol. «Alaş ïdeyasımen» qarwlanğan, «ult-azattıq urandı» tw etken Alaş qaýratkerleri XX ğasırdıñ 30-şı jıldarınan keýin, Mäskewdiñ qırına ilinip, qwdalana bastağanda, olardıñ birazı şekara asıp barıp Şığıs Türkistandı panaladı. Bulardıñ işinde biz, äsirese Raýımjan Märsekovti, Ibıraýım Jaýnaqovtı, Ïsa Tergewsizulın, Zïyat Şäkärimulın, Ğazez Qalmanovtı, Tölewğazı Abılaýxanovtı, Mırzaxmet Orazalïndi, Moldağalï Bekturulın böle-jara aýtwğa xaqılımız. Mine osı ğazïz esimderi atalğan Alaş arıstarı ol ölkege barğannan keýin, ondağı ağaýındar jïi qonıstanğan öñirlerden mektep aşıp, medrese salıp, jatpaý-turmaý ult-azattıq bağıtındağı ügit-nasïxat jumıstarın jürgizdi. Sonımen birge ondağı Aqıt qajı Ülimjiulı, Şäripxan Kögedaýulı, Äbew Qudışulı, Nurtaza Şalğınbaev, Tañjarıq Joldıulı, Maqsut Sasanulı, Baýmolda Qarake, Şarğın Alğazıulı, Jabıqbaý Bulğınşıulı t.b. jergilikti ultşıl, alaşşıl tulalarmen birlesip, alaş-azattıq uýımdarın qurıp, ulttı azat etwdiñ qamına kirise bastadı. Mine osındaý işki-sırtqı, äbden pisip-jetilgen sayasï-älewmettik jağdaý qıtaýdağı jergilikti xalıqtardı (qazaq, uýğır, düñgen, qırğız t.b.) qolına qarw alıp ult-azattığı üşin atqa qonwğa mäjbür etti. Äsirese qazaqtar şoğırlı qonıstanğan Altaý, Tarbağataý, İle öñiriniñ tus-tusınan qazaqtar jappaý qarwlı köteriliske şığa bastadı. Mäselen, 1940 jılı Köktoğaý, Şiñgil awdanınıñ qazaqtarı köterilgen bolsa, 1941 jılı olarğa Qaba-Sawır qazaqtarı ün qostı. Odan keýin Şäweşek, Tolı, Dörbiljin, Sawan-Manas qazaqtarı da atqa qondı. Bul köterilister dümpwiniñ aldı-artında jetkilikti daýındıqtan ötip jürgen İle qazaqtarı 1944 jılı asa zor kölemdegi, keşendi köterilisterin bastap jiberdi. Mine osı köterilister, XX ğasırdıñ belortasında bes jıldaý ömir sürgen äýgili «Şığıs Türkistan Respwblïkasınıñ» (äri qaraý ŞTR) qurılwına negiz bolğan ult-azattıq soğıstardıñ bası edi.

Joğarıda söz bolğan sayasï-älewmettik jağdaýlardıñ bäri ömirge şır etip kelgen künnen besigin terbep eseýtken, öse kele sanasın ulttıq ar-namıspen swarğan, XX ğasırdağı ärisi külli türki jurtınıñ qaharman perzenti, berisi qazaq xalqınıñ biregeý bahadür ulı Ospan Ïslamulı bolatın. Jalpı Ospan batır twralı aýtw äri oñaý, äri qïın. Oñaý bolatın sebebi – Ospan batırdı bilmeýtin Alaş balası kemde-kem. Bul turğıdan kelgende «Ospan batır» degen bir awız sözdiñ özi-aq jetkilikti sïyaqtı. Al endi qïın bolatın sebebi, Ospan ömiri, onıñ erligi, tağdırı sekildi irgeli taqırıptar şağın äñgimeniñ ayasına qalaý ıqşamdasañ da sïya qoýmaýdı. Sebebi Ospandı aýtw üşin, kem degende XİX soñı men XX ğasırdıñ birinşi jartısındağı qıtaý qoğamın, atalğan kezeñdegi Reseý (KSRO) men Moñğolïyanı, sol tusta tarïx saxnasına şığıp, 4-5 jıl ömir sürgen ŞTR-ın attap öte almaýsıñ. Deý turğanmen, bizdiñ maqsat – oqırmanğa Ospannıñ ömiri men ult-azattıq kürestegi eñbeginen qısqaşa mälimet berw bolğandıqtan, sol töñirekte ğana söz örbitwge twra keledi. Ospan Ïslamulı 1899 jılı bügingi QXR Şınjañ ölkesiniñ Altaý aýmağına qarastı Köktoğaý awdanınıñ Öndirqara degen jerinde ömirge kelgen. Şıqqan tegi Orta jüzdiñ kereý (abaq) taýpasınan taraýtın Molqı degen rwdan. Joğarıda bayandağanımızdaý, Ospannıñ at jalın tartıp mingen kezi Şığıs Türkistan xalıqtarınıñ basına otarşıldardıñ äñgir tayağı ondı-soldı oýnap turğan tusqa twra keldi. Ol YAñ Dzıñsïn, Zïn Şwjén, Şıñ Şïcaý sekildi qanquýlı baskeserlerdiñ ondağı qazaq, uýğır, qırğız, düñgenge ne isetegenin közimen körip östi. Dindes musılman balasınıñ, qandas türik jurtınıñ tögilgen beýkünä qanı men jazıqsız aqqan köz jasına narkesken namısın qaýrap östi. Qandı qol jendet Şıñ Şïcaý 1930 jıldardıñ soñı men 1940 jıldardıñ basında «el-jurttarıñnıñ qolındağı mıltıqtı jïnatıp bermediñder» degen sıltawmen, bir ğana Altaý aýmağınıñ är awdanınan Baýmolda Qareke, Qalel täýji, Şäripxan Kögedaýulı, Älen wañ, Buqat beýsi, Janımxan täýji, Dälelxan täýji (Sügirbaev), Muqaş, Qaraqul zalıñ, Önerxan täýji, Bayanbaý ükirdaý, Baýqadam ükirdaý, Bökeýxan zalıñ, Saqsaýbaý ükirdaý, Jaqsıbaý bï, Dönen zalıñ bastağan mıñdağan el ağaları men ïgi-jaqsılardı tutqındap, aldın türmede xaýwandıqpen öltire bastawı xalıqtıñ qandı kegin qozğadı. Äsirese äýgili dinï ğulama, ağartwşı-aqın Aqıt qajı Ülimjiulı men onıñ ulı Qalmandı tutqındawı, olardıñ mal-mülkin tärkilep, aqınnıñ barlıq kitaptarı men qoljazbaların, «Quran» kitaptarın jırtıp, ayaqqa taptap qorlawı, jurttıñ köz aldında otqa jağwı – tutanıp kele jatqan otqa maý quýıp jibergendeý boldı.

Osılaýşa Altaýdıñ tükpir-tükpirinen Irısxan, Süleýmen, Raxat, Qalman, Sälï, Zeýnel, Esimxan, Ospandar bastağan qarwlı köterilis otı tutanıp, Şıñ Şïcaý äskerimen qïyankeski qandı şaýqas bastalıp ketti. Ärïne, jer jağdaýına qanıqtığı men attı äskerleriniñ erjürek, mergendiginiñ arqasında, bir jolğı şaýqasta qazaqtar jağı qıtaýlardı oýsırata jeñse, endi birde, üsti-üstine tıñ jasaqtar kelip, qosını ulğaýıp jatqan, özderi muzdaý ozıq qarw-jaraqpen (äwe şabwılına arnalğan äskerï uşaqtarı da bar) qarwlanğan jaw jasağınan oýsıraý jeñilgen sätteri de boldı. Osındaý bir jeñilis kezinde joğarıda attarı atalğan köterilis kösemderiniñ birazı tutqındalıp, keýbirewi maýdanda oqqa uştı. Osıdan keýin köteriliske jetekşilik tabïğï türde Ospan Ïslamulına jükteledi. Jalpı Ospan 1930 jıldardıñ basınan bastap-aq Altaýdağı qazaq şarwalarınıñ qıtaý ezgisine qarsı köterilisterine belsene qatısıp, öziniñ eren erligimen, sınaýper mergendigimen jurt közine tüsedi. Al 1930 jıldardıñ soñına kelgende, qan maýdandarğa öz sarbazdarınıñ top bası retinde şığa bastaýdı. 1940 jıldıñ soñında Esimxan, Irısxan qatarlı köterilis kösemderi Şıñ Şïcaýdıñ wağdasına senip, qarwların tapsırıp, kelisimge kelgende, tek jalğız Ospan ğana qarwın tapsırmaý, özine ilesken jigitterin bastap, taw sağalap qaşıp ketedi. Sodan bastap Ospannıñ tobı otarşıldıqqa qarsı küreske şındap bel bwğandarmen, qıtaý bïlewşilerinen qorlıq-zorlıq körip, onı panalap barğandarmen tolığa beredi. Qısqası 1941 jıldıñ küzinen bastap töñiregine jïnalğan, ezgiden qïnalğan xalıq tarapınan Ospanğa Altaý öñirindegi qıtaý otarşıldarına qarsı köterilisterge qolbasılıq etw mindeti jükteledi.

Sodan bastap Ospan jatpaý-turmaý qosının qaýta jasaqtap, köterilis qanatın tutas Altaý öñirine jaya bastaýdı. 1943 jıldıñ soñında Ospan qosındarı Şiñgil awdanı Bulğın özeniniñ boýında «Altaý ulttı qutqarw qoğamın» qurıp, Ospandı bir awızdan sol qoğamnıñ törağası etip saýlaýdı. El arasında «Ospandı aq kïizge otırğızıp, xan köterdi» dep aýtılıp jürgen äñgime osı şara twralı daqpırt. Äýtpese, xan bolw üşin xan tuqımı bolw kerek ekenin ondağı jurt ta jaqsı biledi. Ärïne, äskerï qosın ulğaýğannan keýin, olarğa qajetti qarw-jaraq pen oq-däriniñ de, azıq-tüliktiñ de mölşeri ösetini ekibastan belgili. Qazaqtıñ qorasındağı az malı aman bolsa, azıq-tüliktiñ bir amalı bolar. Qanşa jawjürek bolsañ da, mınaw soýıl-şoqparmen, qılış-naýzamen maýdandasatın zaman emes, zamanawï qarw-jaraqqa qalaý qol jetkizbek kerek?! Ospan äri oýlap, beri oýlap, aqırı Moñğolïyanıñ sol kezdegi törağası, armïya marşalı X.Çoýbalsanğa elşi jiberip, qarw-jaraq jağınan kömek berwin suraýdı. Mäskewsiz attap basa almaýtın MXR basşısı, Kremldiñ kelisimen Ospanğa qırwar zamanawï qarw-jaraq, jetkilikti oq-däri beredi. 105 tüýege ıñıranta teñdelgen qarw-jaraq pen özge de qajetti zattardıñ sanın endi öziñiz mölşerleý beriñiz. Bul 1944 jıldıñ aqpan aýı edi. Söz osı arağa kelgende, «Stalïn nege Ospanğa Çoýbalsan arqılı qarw-jaraq berip otır?» degen zañdı suraq twadı. Bunıñ sebebi, birinşiden, Şıñ Şïcaýğa «kömek» degen jelewmen Gomïndañ äskerï qosındarınıñ Şınjañğa jappaý kirip jatqanınan resmï Mäskew tolıq xabardar bolatın. Gomïndañşıl qıtaýlardı Şınjañğa jolatpaw – sol kezdegi KSRO-nıñ özekti sayasatınıñ biri edi. Sebebi Gomïndañnıñ artında moýnı qılqïıp AQŞ tur. Endeşe sol gomïndañşıl qıtaýlarmen, keşe ğana özin satıp ketken Şıñ Şïcaýmen öz aldına maýdandasıp jatqan Ospandı nege qoldamasqa?! Ekinşiden, KSRO sol jıldarda jedel jasaqtalıp jatqan Semeýdegi polïgonğa qajetti wrandı Şığıs Türkistannıñ Altaý aýmağınan tasıp otırğan bolatın. Eger Ospan jeñilip, Altaý aýmağı gomïndañşıl qıtaý qolına ötse, wrannıñ da jolı kesiledi degen söz. Osılaýşa Çoýbalsan arqılı orıstıñ qwattı qarw-jarağına ïe bolğan Ospan öz qosının burınğıdan da ulğaýtıp, özderiniñ negizgi ştabtarı ornalasqan Şiñgil, Köktoğaý awdandarınan tıs, Altaýdıñ Sarsümbe, Bwırşın, Bwrıltoğaý, Qaba, Jemeneý awdandarında partïzandıq uýımdar qurıp, qalıñ qazaq buqarasın «Altaý ulttı qutqarw qoğamın» panalawğa, onı qoldawğa, otarşıldarğa birge soqqı berwge şaqırdı. Onsız da Şıñ Şïcaý men gomïndañşıl qıtaýlarğa qanı qaraýıp otırğan qazaq şarwaları jappaý atqa qonıp, öz awdandarında ornalasqan Şıñ Şïcaýdıñ küştik qurılımdarımen, gomïndañnıñ äskerï qosındarımen qïyankeski maýdan aştı. Osılaýşa Ospan bastağan bahadürler jıldan asa tolarsaqtan qan keşip, jan alıp, jan berip maýdandasıp jatqanda, olarğa bir büýirden ŞTR ulttıq armïyası da kömekke kelip jetti. Söýtip 1945 jıldıñ qırküýek aýında tutas Altaý aýmağı otarşıldardan tübegeýli azat etildi. Älqïssa, Ospan bastağan Altaýdağı ult-azattıq kürestiñ töbesi körinip qalğan tusta, İleniñ Nılqı awdanında burq etken qazaq şarwalarınıñ qarwlı köterilisi kün sanap, tipti sağat sanap ulğaýıp, jalpı İledegi qıtaý bïlewşileriniñ zäre-qutın qaşıra bastaýdı. Söýtip köterilisşi qazaq şarwaları Ileniñ awdan-awıldarındağı qıtaý äskerlerin tıp-tïpıl joýıp bolğannan keýin, 1944 jılı qaraşanıñ basında Qulja qalasın azat etedi. Qaraşanıñ 12 juldızı küni Quljadağı «azattıq uýımı» men köterilisşiler birigip, qaladağı «qazaq-qırğız-uýğır mädenïet-ağartw klwbında» jïnalıs ötkizip, «Şığıs Türkistan Respwblïkası waqıtşa ökimetiniñ» qurılğandığın resmï jarïyalaýdı. Sol jïnalısta Älïxan Töre waqıtşa ökimettiñ törağası, Äkimbek qoja törağanıñ orınbasarı bolıp saýlanadı. 1945 jılı säwir aýınıñ basında ŞTR ulttıq armïyası qurıladı. Köp ötpeý, tolıq azat bolmağan öñirler boýınşa soğıs josparı äzirlenip, sol jılı mawsım aýında ulttıq armïya jawıngerleri – oñtüstik, soltüstik, ortalıq – üş bağıt boýınşa alğışepke attanıp ketedi. Soltüstik bağıtınıñ mindeti – Tarbağataý, Altaý öñirindegi partïzandarmen birlese otırıp, gomïndañnıñ qaldıq küşterin alastaw bolatın. Älginde Ospan qosınına kelip qosılğan ŞTR ulttıq armïyası dep otırğanımızdıñ mänisi sol.

Altaý aýmağı azat bolğannan keýin, ŞTR waqıtşa ökimetiniñ basşısı Älïxan Töre Altaýğa arnaýı kelip, «waqıtşa ökimettiñ» köşpeli mäjilisin ötkizip, mınadaý qawlı qabıldaýdı: «1. Altaý aýmağı – ŞTR-nıñ quramdas böligi bolıp tabıladı. 2. Ospan Ïslamulı, Dälelxan Sügirbaev, Zäkïxan Älenulı «ŞTR waqıtşa ökimettiñ» turaqtı müşeligine qabıldansın. 3. Altaý aýmaqtıq äkimdigi qurılıp, oğan Ospan Ïslamulı wälï bolıp tağaýındalsın». Budan sırt osı jolğı jïnalısta Altaý aýmağı äkimidigine qarastı mekemeler qurılıp, olardıñ basşıları, awdan äkimderi de tağaýındaladı. Täwelsizdiktiñ alğaşqı künderinde-aq «ŞTR waqıtşa ökimeti» jarïyalağan, toğız baptan turatın täwelsizdik twralı deklaracïyası bolsın, sondaý-aq «waqıtşa ökimettiñ» organı «Azat Şığıs Türkistan» gazetiniñ ustanımı men ügit-näsïxatı bolsın, bäri-bäri de Ospan batırdıñ köñilinen şığadı. Sondıqtan da ol özine jüktelgen wälïlik qızmetti eş qomsınbaý-aq, aýmaqtağı xalıqtıñ äl-awqatın köterw qamına bilek sıbana kirisip ketip edi. Alaýda, Älïxan töreniñ sayasï ustanımı men betalısın unatpağan Mäskew, 1946 jıldıñ mamırında onı törağalıqtan alıp, jasırın türde äri küştep KSRO-ğa alıp ketedi de, olardıñ ornına eşkimmen aqıldasıp jatpaý-aq Axmetjan Qasımï, Abdwkerïm Apbasov sekildi öziniñ «qızıl kommwnïsterin» tağaýındaý saladı. Olar taqqa otırısımen, yağnï 1946 jıldıñ mawsım aýında «Şığıs Türkistan Respwblïkası waqıtşa ükimeti» degendi «Üş aýmaq ökimeti» dep özgertedi. Sonımen A.Qasımï men A.Apbasovtıñ qatarı Dälelxan Sügirbaev (qazaq), I.Mononov (qırğız), Lojı (qıtaý) sekildi qızıl kommwnïstermen tolığa tüsedi. Däl osı kezde «Üş aýmaq waqıtşa ökimeti» men Gomïndañ ükimeti Şınjañ mäselesin beýbit jolmen şeşip, birikken (koalïcïyalıq) ükimet qurw jöninde söýlese bastaýdı. Buğan türtki bolıp otırğan, İşki qıtaýdağı Gomïndañ (Çan Kaýşï) men Kommwnïstik partïyanıñ (Mao Czédwn) beýbitşilik kelisimine qol qoyuı edi. Demek, olar soğıstı toqtatqan jerde, Şınjañda soğıstıñ jalğasa berwin Mäskew de qalağan joq. Onıñ da özindik sebebi bar edi. Birinşiden, Stalïnge Maonıñ ötinişin orındaw kerek boldı. YAğnï Mao «Üş aýmaq waqıtşa ökimetiniñ» Şınjañdı Gomïndañnan tez tazartıp, täwelsizdik jarïyalap jiberwinen alañdawlı edi. Sondıqtan Kreml qalaý bolğanda da Mao işki qıtaýda jeñis tuğırına köterilip, Şınjañğa kirgenşe «üş aýmaqşılardı» osılaý aýnaldıra turwı kerek. Ekinşiden, Mäskew «özi asırağan küşikterdiñ» erteñgi küni tıñdamaý ketwinen de qawiptenetin. Al, «beýbit kelisim» degen sıltawmen säl tınıstap, küş jïnap alw – äbden älsirep, silikpesi şıqqan Gomïndañ üşin de taptırmaýtın oraý edi.

Mine osılaýşa Gomïndañnıñ surawımen, Mäskewdiñ qolqalawımen «Üş aýmaq waqıtşa ökimeti» men Gomïndañ beýbitşilik kelisimine 1946 jılı qañtardıñ 2-şi juldızında Ürimjide qol qoýdı. Kelisimniñ mätinin jazwdan tartıp, qol qoýğanğa deýingi bas qoswdıñ bärine KSRO-nıñ Ürimjidegi elşisi Ïeseev turaqtı türde qatısıp otırdı. Sonımen 1946 jılı şildeniñ 1-şi juldızında Şınjañ ölkelik koalïcïyalıq ükimeti resmï türde qurılıp, törağa Çjañ Çjéçjwñ, onıñ orınbasarı bolıp A.Qasımï tağaýındaldı. Älïxan Töre taqtan taýdırılıp, onıñ ornına Mäskewdiñ tärbïelegen qızıl komwnïsteri bïlikke kelgen künnen bastap, Altaýdıñ wälïi Ospan batır men Sawannıñ äkimi Qalïbek äkim qatarlılar Quljadağı qwırşaq ökimetten teris aýnala bastadı. Bul twralı osı kezeñdi jetkilikti zerttep, Ospan batır ömirinen tört tomdıq roman jazğan jazwşı Jaqsılıq Sämïtulı: «Älïxan töre osı tusta Sawannan şıqqan Qalïbek, Täkiman tobımen de qarım-qatınas jasawğa umtılıp köredi. Altaýdan Ospan, Sawannan Qalïbek, Ürimjiden Janımxan, Quljadan Älïxan Töre bolıp, Şığıs Türkistan Respwblïkasın qorğap qalwğa, kommwnïzmmen ayanbaý küreswge bel baýlaýdı», -dep jasadı. Osılaýşa Ospan, Qalïbekter Gomïndañmen astasa otırıp, «Üş aýmaq waqıtşa ökimetine» qarsı oq atadı. Twra osı tusta mına mäseleniñ basın aşalaý ketwimiz kerek. YAğnï, QXR KP men KSRO KP ügit-nasïxat quraldarı jartı ğasır boýı Ospandı jappaý «bandı» retinde ğana emes, «sayasï sawatsız, jabaýı» retinde sıýpattağanı jasırın emes. Büginde osınaw jalğan ügit-nasïxatqa ïmandaý ïlanıp, sonı äli maldanıp jürgen qandastarımız qanşama?! Kerisinşe Ospannıñ azamattıq tuğırnaması men sayasï sana-sezimi, tanım-paýımı sol zamandağı kez-kelgen «men-men» degen kösemnen ozıq bolsa bolğan şığar, biraq zäredeý de kem bolğan emes. YAğnï Ospannıñ tek otarşıldıq ezgige ğana emes, kommwnïstik jüýege de jan-tänimen qarsı bolğanı osınıñ aýğağı. Jalpı Ospannıñ sayasï, azamattıq ustanımı degen mäsele bölek äñgimeniñ arqawı. Ärïne, ol twralı derekter, dälel-däýekter de öte mol.

«Üş aýmaq armïyasına» qarsı maýdan aşwın Ospanğa Gomïndañnıñ aýdaqtap istetip otırğanı dep tüsingen «Üş aýmaq waqıtşa ökimetiniñ» basşıları Ürimjidegi ölkelik koalïcïyalıq ükimettiñ jumısın tastap Quljağa qaýtıp oraldı. Biraq Ospan batır bäri bir raýınan qaýtqan joq. 1947 jılı Gomïndañnıñ Ürimjidegi ökili Swñ Sïlyannan mol oq-däri, jetkilikti qarw-jaraq alğan Ospan ne bäri eki-üş aýdaý merzimde, tutas Altaý aýmağın «Üş aýmaq waqıtşa ökimetiniñ» ulttıq armïyasınan qaýtarıp aladı. Ospan qosınınan oýsıraý jeñilgen ulttıq armïyanıñ generalı D.Sügirbaev qaldıq jasağımen Jemeneý awdanı arqılı KSRO-ğa qaşıp ötip, jan sawğalaýdı. Keşikpeý mıñdağan sovet soldattarın ulttıq armïyanıñ formasımen kïindirip, muzdaý qarwlandırıp qaýta aýnalıp kelgen Dälelxan, olarğa İle men Tarbağataýdağı ulttıq armïya qosındarınıñ basım böligin qosıp, Ospanğa qaýta şabwıldaýdı. Sonıñ özinde bir neşe aýğa sozılğan qan-qasap qırğınnan keýin ğana Altaýdı Ospannan zorğa qaýtarıp aladı. Qosını älsirep, äri qarw-jaraq, azıq-tülikten tarığa bastağan Ospan qaldıq äskerimen şegine qaşıp barıp, Bäýtik tawına barıp panalaýdı. Jaña qurılğan QXR ükimeti 1949 jıldıñ qaraşa aýınan bastap Şınjañğa äskerin kirgizip, äkimşilik qurılımdarın jasaqtaý bastaýdı.

Şınjañğa kelgen QXR qızıl armïyasınıñ qolbasşısı Wañ Çjén bundağı jumısın Ospanğa ügit aýtwdan bastaýdı. Ol Ospanğa arnaýı xat jazıp adam jiberedi. Xatta Ospannıñ Şınjañdı gomïndañnan azat etwdegi eñbegi joğarı bağalanıp, endigi jerde raýınan qaýtıp, bereke kelwi, qalasa Altaý aýmağınıñ wälïligi qızmetin atqara berwi twralı, aldağı waqıtta odan da bïik qızmetter usınılıp, erekşe qurmet körsetilitini aýtılğan. Sonımen birge barğan adamı arqılı Wañ Çjén Ospanğa sıýlıq retinde mol oq-däri tartw etedi. Bul usınıstı Ospan batır qabıl almaýdı. Sonımen Ospan Bäýtik tawınan äri ilgerilep Qaptıq tawı mañına barğanda, soltüstik büýirden MXR qızıl äskeriniñ tutqïıl şabwılına tap boladı. Artında (oñtüstikte) «Üş aýmaq» ulttıq armïyasınıñ qwğını, batısında KSRO qızıl armïyası, şığısında qızıl qıtaýdıñ «azattıq armïyası». Qısqası bäri antalap, Ospandı jan-jağınan qısıp keledi. Endi qaýtpek kerek?! Oñtüstik, soltüstik, batıs bağıtıñdağı tosqawıldı buzğanımen de äri qaraý jol joq. Özekti janğa bir ölim. Nede bolsa, Ospan şığıstağı qızıl qıtaý armïyasınıñ şabwılın buzıp ötip, Gansw arqılı Tïbetke jetip, odan äri Ündistan, Pakïstanğa ketwdi közdedi. Ondağı maqsatı sol elderde jürip AQŞ bastağan batıs eldiriniñ kömegin alıp, qaýta qol qurap, Şınjañğa qaýıra şabwıldaw, söýtip elin, jerin azat etw ulı muratın jüzege asırw edi. Bul twralı Ürimjidegi AQŞ konswlınıñ jawaptı qızmetkeri Dwglas Makkïernanmen kelisip te qoýğan. Osı oýmen Ospan batır 1950 jılı Gansw ölkesine qarastı Qanambal tawına köşip barıp, sol jaqta qıstap şığwdı oýlaýdı.

Alaýda bul kezde Şınjañğa qaptap kelip ornığıp, elge, jerge qojalıq ete bastağan QXR qızıl äskeri batırdıñ sar izine tüsip qwıp jürip, onı Xaýdzı degen jerde 1951 jılı aqpan aýınıñ 19-şı küni qolğa tüsiredi. Resmï Pekïn Ospandı atw jazasına ükim etedi. Ükim 1951 jılı säwirdiñ 29-ı küni Ürimjide jüz mıñdağan xalıqtıñ aldında orındaladı. Batırdıñ ülken ulı Şerdïman äkesiniñ süýegin 1953 jılı 12 aqpanda ğana alıp, Altaýdıñ Köktoğaý awdanına aparıp jerleýdi. Sanalı ğumırın twğan xalqınıñ azattığı men teñdigi jolına arnağan, sol jolda atınan tüspeý, bes qarwın qolınan tastamaý, tolarsaqtan qan keşip jawımen maýdandasıp ötken Alaştıñ teñdesi joq qaharman perzenti Ospan Ïslaulınıñ ulı jüregi, alıp jüregi osılaýşa damıl taptı. Derekterge qarağanda, Ospan batırdıñ erliginiñ arqasında, Şınjañdağı Gomïndañ men Şıñ Şïcaýdıñ 30 mıñğa tayaw äskeriniñ közi joýılıptı. Qaýran erlik! Qaýran asıl arman! Qaýran esil erler! Adalınan qol uşın beretin, tilewles şın dostıñ joqtığınan töñiregindegi KSRO, MXR, Gomïndañ, AQŞ, QXR bastağan öz esebin ğana küýttep, öz maqsatın ğana oýlap jürgen elderdiñ oýınşığı boldı da ketti!

Düken Mäsimxanulı

P.S.: maqalanıñ şamalı ıqşamdalğan nusqası  “Egemen Qazaqstan” gazetiniñ  3.04.2014 küngi  nömirinde jarıq kördi.  

http://egemen.kz/?p=24013