انسان شناسی و فرهنگ

نعمت‌الله فاضلی و امیر هاشمی مقدم (1393)، بررسی متون طنزآمیز عامیانه ایرانی، تهران: نشر علم و مرکز تحقیقات صدا و سیما. 200 صفحه.
در اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 خورشیدی که برنامه فرهنگ مردم از رادیو پخش می‌شد، فرهنگیاران بسیاری از سراسر کشور هر آنچه درباره ادبیات عامیانه و فولکلور منطقه خودشان می‌دانستند، برای این برنامه نوشته و پست می‌کردند. حدود 40 سال بعد و در سالهای 1386 و 1387 بخش فرهنگ مردم که اکون دیگر زیرمجموعه صدا و سیما شده بود، تصمیم گرفت این متون را در اختیار پژوهشگران قرار دهد تا پیشنهاد دهند چگونه می‌توان بر اساس آنها برنامه‌هایی برای صدا و سیما ساخت. گروه قابل توجهی از این اسناد، مربوط به شوخی‌های عامیانه و طنزآمیز بود.

طنز و شوخی‌های عامیانه، بخشی از فرهنگ عامیانه و فولکلور به شمار می‌آید. درباره فرهنگ عامیانه و نیز طنزهای عامیانه کتابهایی به فارسی نوشته یا ترجمه شده که هر کدام از زاویه‌ای خاص به موضوع مورد نظر پرداخته است. دکتر نعمت‌الله فاضلی و امیر هاشمی مقدم تلاش کردند نشان دهند چگونه می‌توان از این شوخی و طنزهای عامیانه، برنامه‌هایی برای رادیو و تلویزیون ساخت. این اثر پژوهشی پس از پنج سال، در سال جاری در قالب کتاب به بازار ارائه شده است.

این کتاب در 4 بخش اصلی و دو پیوست تنظیم شده است. در بخش نخست بیشتر به ضرورت توجه به طنزهای عامیانه برای ساخت برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی پرداخته و در بخش دوم ابتدا به تعاریف و دیدگاه‌های مختلف درباره طنز پرداخته و سپس روش مورد بررسی‌شان را شرح داده‌اند. ریخت‌شناسی قصه‌ها که باعث شناخته شدن ولادیمیر پراپ روسی شد، روشی است که در این کتاب کاربردش را نشان داده است. ولادیمیر پراپ در این روش تلاش کرد تا خویشکاری‌های قصه‌های پریان را نشان دهد و بدین روش، ثابت کند که فارغ از نامها و القابی که در این قصه‌ها رایج است، هر شخصیت در جریان داستان دارای خویشکاری یا کارکردی خاص است و همه قصه‌های پریان در این خویشکاری‌ها به یکدیگر شبیه‌اند. او نهایتاً پس از بررسی و تطبیق قصه‌های پریان موفق شد 31 کارکرد و هفت شخصیت را شناسایی کند. نویسندگان با این توجیه که چنانچه سازندگان برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی بتوانند خویشکاری‌های شوخی عامیانه و طنز ایرانی را بشناسند، می‌توانند تعداد بسیار زیادی داستان برای نگارش فیلمنامه و... بیافرینند، این روش را برگزیده‌اند.

در بخش سوم نویسندگان توضیح داده‌اند که ارائه یک گونه کارکرد برای همه داستانهای شوخی و طنز ایرانی ممکن نیست و بنابراین ابتدا باید داستانها را دسته‌بندی کرد و سپس برای هر دسته، خویشکاری‌ها یا کارکردهایش را برشمرد. از همین رو داستانهای طنز را به پنج دسته کلی تقسیم کرده‌اند: «داستانهایی که در آنها شخصیت رند، شخصیت ساده‌لوح را فریب می‌دهد؛ داستانهایی که شخصیت ساده‌لوج حایش را به شخصیت هوشیار می‌دهد که دیگر از رند فریب نمی‌خورد؛ داستانهایی که شخصیت ساده‌لوح بدون حضور رند، خودش دست به کارهای ابلانه می‌زند، داستانهایی که موضوعات متلک‌پرانی‌ها، جملات قصار و رویدادهای خنده‌دار در مرکز توجه آنها قرار دارند؛ و بالاخره سایر داستانها که با وجود تعداد نسبتاً زیاد آنها، نه در دسته‌های چهارگانه بالا می‌گنجیدند و نه امکان در نظر گرفتن دسته جداگانه‌ای برای آنها بود» (ص: 187). پژوهشگران در ابتدا و به تبعیت از پراپ، شخصیتهای داستانهای طنز عامیانه ایرانی را در شش دسته مشخص کرده‌اند: ساده‌لوح، رند، دانای ساده‌لوحان، همراه ساده‌لوح، هوشیار و دانای هوشیار (صص: 60-58). برای هر دسته از داستانهای بالا (به جز دسته پنجم) خویشکاری‌ها مشخص شده است. برای نمونه پژوهشگران بیان کرده‌اند که همه خویشکاری‌ها یا کارکردهای داستانهای دسته «رند ساده‌لوح را می‌فریبد شامل اینها است:

موقعیت آغازین؛ و سپس 1- فرد ساده‌لوح صاحب چیز باارزشی است؛ 2- ساده‌لوح در جستجوی چیزی است؛ 3- ساده‌لوح با پدیده یا کنشی تازه برخورد می‌کند؛ 4- رندی از سادگی یا مشکل ساده‌لوح آگاه می‌شود؛ 5- رند نقشه می‌کشد تا ساده‌لوح را فریب یا آزار دهد؛ 6- مانعی بر سر راه ساده‌لوح ایجاد می‌شود؛ 7- ساده‌لوح به مسئله بر می‌خورد؛ 8- ساده‌لوح در برخورد با مسئله تعجب می‌کند، می‌ترسد یا عصبانی می‌شود؛ 9- ساده‌لوح کورکورانه تقلید می‌کند؛ 10- ساده‌لوح برای دیگران دردسر درست می‌کند؛ 11- ساده‌لوح خودش نمی‌تواند راه چاره‌ای برای این مسئله بیابد؛ 12- ساده‌لوح برای حل مشکل به سراغ نزدیکان یا یک فرد آگاه می‌رود؛ 13- آنان از حل مشکل ناتوانند و دست به کارهای ابلهانه می‌زنند؛ 14- ساده‌لوح به سوی رند راهنمایی می‌شود؛ 15- رند، ساده‌لوح را به طرف خود می‌کشاند؛ 16- ساده‌لوح تلاش می‌کند توانایی و درستکاری رند را بسنجد؛ 17- رند تلاش می‌کند ساده‌لوح را مجاب کند؛ 18- ساده‌لوح از رند درخواست یاری می‌کند؛ 19- رند شرایطی را به نفع خودش مطرح می‌کند؛ 20- ساده‌لوح شرایط مناسبی برای رند فراهم می‌کند؛ 21- رند حل کامل مشکل را منوط به انجام کارهایی از سوی ساده‌لوح می‌داند؛ 22- ساده‌لوح کارهای خواسته شده را انجام می‌دهد؛ 23- رند به‌طور پنهانی یا آشکار، بخشی از دارایی ساده‌لوح را تصاحب می‌کند؛ 24- بر اثر حادثه‌ای پیش‌بینی نشده، نیرنگ رند رفته رفته آشکار می‌شود؛ 25- رند با نیرنگی دیگر جلوی آشکار شدن واقعیت را می‌گیرد؛ 26- ساده‌لوح همچنان با مشکل مواجه است؛ 27- ساده‌لوح ایرادی در کار رند نمی‌بیند و به او اعتراضی نمی‌کند؛ 28- رند به دستمزدش می‌رسد؛ 29- ساده‌لوح نمی‌پذیرد که فریب خورده و گمان می‌کند کار درستی انجام داده است؛ 30- شرایط نامطلوبی برای ساده‌لوح پدید می‌آید (صص: 4-61). البته نویسندگان اشاره می‌کنند همانگونه که پراپ هم توضیح داده، هر داستان لزوماً همه این خویشکاری‌ها و کارکردها را ندارد، اما داستانی در دسته مورد اشاره نیست که کارکردی اضافه بر اینها داشته باشد.

رندهای این داستانها به چند گروه شهری و بازاری، دزدان، زنان، ملامکتبی‌های قدیم و فرصت‌طلبان تقسیم شده و داستانهای مربوط به هر گروه، جداگانه بررسی و تجزیه (به کارکردایش) شده است.

بخش چهارم، زمینه اجتماعی این داستانها را تحلیل کرده است. در ابتدا به مواردی همچون زمان و مکان داستانها، شخصیتهای افراد، موقعیتها و اعمال؛ منشأ طنزها و... پرداخته و در بخش دیگر، چند داستان طنز مشهور از بین این داستانها را برگزیده‌اند تا شرایط اجتماعی آن زمان را از خلال این داستانها به اختصار شرح دهند.

پیوست نخست کتاب شامل برخی داستانها است که به باور نویسندگان طنز نبوده و به اشتباه یا بر اساس تفاوت مفهوم طنز در آن زمان با دوره حاضر در بین این اسناد قرار دارد، و پیوست دوم نیز تطبیق داستانهای شوخی کتاب اولریش مارزلف است با طنزهای کتاب حاضر. نهایتاً لیستی از 35 فرهنگ‌یاری که این داستانها را نوشته و فرستاده‌اند، در پایان کتاب امده است.

این کتاب علی‌رغم کارکرد و کاربرد بسیار مفیدی که برای ساخت فیلمنامه تلویزونی یا رادیویی و یا حتی نوشتن داستان طنز دارد، از نواقصی نیز برخوردار است. نخست آنکه علی‌رغم تلاش نویسندگان برای توجیه استفاده از اصطلاح «متون طنزآمیز عامیانه» برای داستانهایی که بررسی کرده‌اند، به نظر نمی‌آید که این داستانها را بتوان «متن» نامید. هرچند توسط فرهنگ‌یاران نوشته شده و برای برنامه فرهنگ مردم فرستاده شده است، لیکن اینها همان ادبیات شفاهی است که صرفاً برای ثبت شدن و فراموش نشدن از گفتار به نوشتار در آمده است و ویژگی متون که ادبیات خاص خود را دارد، دارا نیست. دست‌کم آنکه به ادبیات شفاهی بسیار نزدیکتر است تا ادبیات کتبی.

همچنین کتاب، فرمت و ساختار پژوهشی‌اش را حفظ کرده است. بهتر بود پیش از تبدیل شدن به کتاب، مواردی همچون «ضرورت و اهمیت پژوهش، پیشینه پژوهش، پرسشهای پژوهش و...» حذف شود یا به شکلی متناسب با ساختار کتاب ارائه گردد.

نکته دیگر به برخی ایرادات محتوایی باز می‌گردد. با وجودی‌که نویسندگان اعتراف کرده‌اند می‌شد خویشکاری‌ها را به شیوه‌های دیگری نیز چید یا بیان کرد، اما آنها بهترین روش را برگزیده‌اند، در درستی این ادعا نمی‌توان یقین داشت. برخی از خویشکاری‌ها به نظر نمی‌آید سر جای‌شان قرار گرفته باشند. برای نمونه فرار کردن در پایان یکی از داستانها (ص: 96) با خویشکاری «رند با نیرنگی دیگر، جلوی آشکار شدن واقعیت را می‌گیرد» تطبیق داده شده است؛ در حالی‌که این فرار کردن دقیقاً زمانی رخ می‌دهد که نیرنگ رند آشکار شده است. همچنین در داستانهایی که رند آنها، ملامکتبی‌های قدیمی است، هیچ اثری از ملامکتبی‌های قدیمی دیده نمی‌شود. حتی در یک جا (ص: 108) داستان حیوانات زیرمجموعه ملامکتبی‌های قدیمی آمده و هیچ انسانی در این داستان حضور ندارد.

نهایتاً آنکه طراحی جلد خشک و بی‌روح کتاب هیچ اثر و نشانه‌ای از طنز عامیانه ایرانی ندارد.

به نظر می‌آید بخش قابل توجهی از این ایرادات به دلیل اعمال تغییرات گسترده از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیما بر محتوای متن پژوهش، پیش از انتشار به صورت کتاب است.

این کتاب بیش از آنکه مناسب خوانندگان عام باشد، به افرادی توصیه می‌شود که علاقمند به فهم ساختار و کارکردهای شوخی‌های عامیانه، نوشتن فیلمنامه و داستان طنز، یا آگاهی از شرایط اجتماعی دهه 1340 خورشیدی هستند.

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ»
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393

http://www.anthropology.ir/node/22280

 
 
دوست و همکار گرامی
 چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:
 
شماره حساب بانک ملی:
0108366716007
 
  شماره شبا:
   IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07
 
  شماره کارت:
6037991442341222
 
به نام خانم زهرا غزنویان