T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANA BİLİM DALI TÜRK SİYASAL YAŞAMINDA VATAN GAZETESİ ( )

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANA BİLİM DALI TÜRK SİYASAL YAŞAMINDA VATAN GAZETESİ ( ) Yüksek Lisans Tezi Sanem GÖK Ankara-2003

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANA BİLİM DALI TÜRK SİYASAL YAŞAMINDA VATAN GAZETESİ ( ) Yüksek Lisans Tezi Sanem GÖK Tez Danışmanı Prof. Dr. Sina AKŞİN Ankara-2003

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ ANA BİLİM DALI TÜRK SİYASAL YAŞAMINDA VATAN GAZETESİ ( ) Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı Prof. Dr. Sina AKŞİN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Sina AKŞİN... Prof. Dr. Ömür SEZGİN... Prof. Dr. Korkmaz ALEMDAR... TEZ SINAVI TARİHİ...

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...I KISALTMALAR... II ÖNSÖZ... 1 GİRİŞ... 4 I. BİR PORTRE: AHMET EMİN YALMAN... 4 II. KURULUŞUNDAN 1950 YILINA KADAR VATAN GAZETESİ BÖLÜM: VATAN GAZETESİNİN DEMOKRAT PARTİYİ DESTEKLEME DÖNEMİ ( ) VATANIN DEMOKRAT PARTİYE DESTEĞİ Mayıs 1950 Seçimlerinde Vatan Kısa Süren Muhalefet Dönemi Mayıs 1954 Seçimlerinde Vatan İKTİDARA DESTEĞİN BELİRGİN NOKTALARI İrticaa Karşı Alınan Cephe Amerikancı Siyasetin Desteklenmesi ABD İle İlişkilerin Gelişimi Amerikancı Siyaset Çizgisinde Vatan Kore Meselesinde Vatan Komünizme Karşı Alınan Cephe Liberal Politikaların Desteklenmesi BÖLÜM VATAN GAZETESİNİN DEMOKRAT PARTİYE MUHALEFET DÖNEMİ ( ) VATAN IN DP İKTİDARINA MUHALEFETİ VATAN MUHALEFETİNİN ANA NOKTALARI İç Politika /7 Eylül Olaylarında Vatan Ekim 1957 Seçimlerinde Vatan Mayıs Darbesinde Vatan Dış Politika İktisadi Alan MUHALEFETİN SONUÇLARI SONUÇ ÖZET ABSTRACT KAYNAKÇA I

5 KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri A.g.y. : Adı geçen yer Bkz. : Bakınız CENTO : Central Treaty Organisation (Merkezi Antlaşma Örgütü) CHP : Cumhuriyet Halk Partisi DP : Demokrat Parti MBK : Milli Birlik Komitesi MKP : Milli Kalkınma Partisi MP : Millet Partisi NATO : North Atlantic Treaty Organisation (Kuzey Atlantik Paktı Teşkilatı) s. : Sayfa SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği T.A.T.K.O. : Otomobil Lastik ve Traktör Komandit Şirketi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası II

6 ÖNSÖZ Gazete siyasal ve toplumsal olayların incelenmesinde önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Gerek günlük olması sonucu dönemin siyasal olaylarına ilişkin birincil kaynak özelliği taşıması, gerekse demokratik yapının gelişip güçlendiği toplumlarda dördüncü güç olarak yerini koruyan kitle iletişim araçları içerisinde yer alması nedeniyle siyaset bilimcilerinin yararlandıkları temel kaynaklardandır. Görevi, olanı yansıtmak ve toplumu bilgilendirmek olan gazete, zamanla etkili bir güç haline gelerek kamuoyunu etkileyen ve kendi görüşüne göre topluma yön verme savaşına girişen bir kimliğe bürünmüştür. Bu yapı içerisinde, gazeteler yayın politikalarını kimi kez mevcut siyasal iktidara karşıt bir siyasal muhalefet aracı olarak kullanmışlar ve bu yolda muhalif güçlerle ortak söylemler geliştirmişler, kimi kez de iktidar yanlısı bir çerçeveye oturtmuşlardır. Gazetenin etkin gücü, siyasi partileri de ondan faydalanma yoluna itmiş ve kendi yayın organları kimliğinde parti siyasetinin bir propaganda aracı olarak gazetenin kullanılmasına yol açmıştır. Siyasi, iktisadi, sosyal, edebi ve diğer konularda yorumlu veya yorumsuz haber ve bilgi vermek için her gün veya belirli zamanlarda çıkan yayın olarak tanımlanan gazete bir yandan kamuoyu oluşturup diğer yandan onu yönlendiren bir işlev görerek sosyal bir kurum olma özelliği taşımaktadır. Bu işlevini etkinleştirdiği andan itibaren, siyasi iktidarla ilişkisini de başlatmış olur.

7 Haberleri ile sosyal, siyasal ve ekonomik hayatı etkileyerek topluma yön veren gazete, bu yönü ile iktidarın dikkatini çekmektedir. Nitekim, siyasi iktidarı alacağı kararlarda etkileyebilme gücüne sahip bir yazılı basının varlığı, iktidarın gazetelere uyguladığı kısıtlamalar, yasaklar, cezalarla dolu tedbirleri de beraberinde getirmiştir. Siyasal iktidar ile gazete arasındaki bu çatışma, gazetenin siyasal yapı üzerindeki etkinliğinden kaynaklanmaktadır. Osmanlı Türk siyasal tarihinde ilk defa gerçek anlamda seçimle iktidara gelen bir muhalefet olan Demokrat Parti (DP), basının bu etkin gücünün bilincinde olarak geniş bir basın desteğini de arkasına katarak iktidara gelmiştir. Bu araştırmanın konusunu oluşturan Vatan gazetesi ise, İkinci Dünya Savaşı yıllarından itibaren tek-parti iktidarına muhalefet etmiş ve DP nin basın alanındaki adeta baş destekçisi olmuştur. Bu çalışmanın konusu, yakın tarihimizin önemli bir kesitini oluşturan DP nin 1950 yılında başlayıp 1960 yılı ortalarına kadar süren on yıllık siyasal serüveni sürecinde Vatan gazetesinin incelenmesidir. Bu çerçevede çalışmamıza ışık tutacağı kanaatinden hareketle öncelikle Vatan ın kuruluşundan 1950 yılına değin olan tarihi gelişimine giriş niteliğinde değinilmiştir. Ayrıca Vatan ın sahibi ve başyazarı Ahmet Emin Yalman la birebir örtüşen yayın politikası bizi Yalman ın kişiliğine ilişkin bir değerlendirmede bulunmaya da yöneltmiş ve buna da giriş kısmında yer verilmiştir. 2

8 DP iktidarının ilk yıllarında iktidar ile Vatan arasında sıkı bir işbirliği yaşanmış tek parti iktidarı döneminin aksine Vatan, mevcut iktidarın politikalarını destekleme ve propagandasını yapma gibi bir misyon üstlenmiştir. Vatan ın DP iktidarını desteklediği dönem birinci bölümde ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Ancak Vatan ın DP iktidarını destekleyen yayın politikası uzun sürmemiş, kısa bir zaman sonra Vatan DP iktidarına karşı muhalefete girişmiştir. Vatan ın iktidara muhalefeti de ikinci bölümün konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın amacı, Vatan ın DP döneminin temel siyasi olaylara bakışını bu çerçevede siyasi iktidarla ilişkilerini ortaya koymak ve bu süreç içerisinde Türk siyasal yaşamındaki konumunu belirlemektir. Çalışmamızda öncelikle Türk siyasal yaşamının konumuz kapsamına giren dönemine ilişkin kaynak taraması yapılmıştır. Çalışmaya temel teşkil edecek bilgiler kaynaklardan toplanarak sistematik hale getirilmiştir. Sonrasında araştırmamızın esasını oluşturan döneme ait Vatan gazetesi sayıları taranmıştır yılları arası taranan Vatan sayılarından hareketle Vatan ın yayın politikası siyasal meselelere ne yönden baktığı ve yorumlayış tarzı, hükümetin iç ve dış politikaları çerçevesinde siyasi iktidarla ilişkileri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Çalışmamda bana yardımcı olarak yapıcı eleştirilerini esirgemeyen sayın hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Sina AKŞİN e teşekkür ederim. 3

9 GİRİŞ I. BİR PORTRE: AHMET EMİN YALMAN Türk siyasal ve basın tarihinde önemli bir yeri olan Vatan gazetesi, yayın hayatına 26 Mart 1923 te başlar. Vatan, 1917 yılında Mehmet Asım Us la ortak olarak kurdukları Vakit gazetesinde 18 Mart 1923 te son yazısı çıkan Ahmet Emin Yalman, kardeşi Mehmet Rıfat ve yine aynı gazetenin yazı işleri müdürü Enis Tahsin Til ve siyasi yazarı Ahmet Şükrü Esmer tarafından kurulur (Yalman 1997:835; Karaca 1998:40). Ancak gazetenin Türk siyasal yaşamında sahip olduğu kimliğin şekillenmesinde başyazar Ahmet Emin Yalman etkin rol oynar. Yalman ın kişisel tercihleri ve sergilemiş olduğu siyasi tavır ve tutumlar, çoğu kez Vatan ın olaylara bakış açısını belirleyen baş etken olmuştur. Ahmet Emin Yalman, siyasal yaşantıdaki değişimlere bağlı olarak farklı görüşlere sahip olmuş ve farklı tutumlar sergilemiş bir şahsiyettir. Yalman ın görüş ve tutumlarındaki bu dönemsel ve keskin dönüşler, yalnızca onun kendi kişiliğinde öne çıkan noktalar olarak kalmamakta, aynı zamanda bir aydın, gazeteci ve sosyolog olarak siyasal duruşunu da ortaya koymaktadır. Ancak Yalman ın uzmanlık ve faaliyet alanı olarak basını seçmiş olması, ondaki bu tavır değişikliğini öncelikle gazeteci sıfatıyla bulunduğu gazetelerde izleme imkanını bize sunmaktadır. Bu bağlamda Türk siyasal yaşamında önemli bir konuma sahip olan Vatan gazetesi, Yalman ın sahip ve başyazarlığında Yalman eksenli bir yapılanma içerisinde kamuoyu oluşturma işlevini üstlenmiştir. Dolayısıyla Vatan ın arası dönemdeki yayın politikasını incelemek Ahmet Emin

10 Yalman ın bireysel politikasını bilmekle mümkündür. Bunun bir yansıması ve hatta bir sonucu olarak, kuruluşundan itibaren hemen hemen her dönem muhalif kalmış bir gazetenin, Vatan ın, belirli bir dönem belirli bir iktidarın taraftarı olması ve kısa bir müddet sonra aynı iktidara karşı en sert eleştirilerde bulunması bir ölçüde açıklanabilecektir. Ahmet Emin Yalman a ilişkin oluşturmaya çalıştığımız bu zemin, Vatan ın yılları arası dönemini incelemede bir hayli etkili olacaktır. 14 Mayıs 1888 yılında Selanik kentinde doğan Ahmet Emin Yalman, Rüştiye Askeri Okulu nda Mustafa Kemal in de hocalığını yapmış olan Osman Tevfik Beyin oğludur. 1 Yalman, Şeyh Maruf Efendinin özel okulunda başlayan ilk öğrenimini Feyz-i Sıbyan da tamamlar yılında yazıldığı Selanik Askeri Rüştiyesi ni bitirmesine iki ay kala burayı bırakarak ecnebi çocukları için açılan Selanik Alman Mektebi ne yazılır. Bir süre daha Selanik te kalan Yalman, ailesinin İstanbul a yerleşmesiyle Beyoğlu Alman Mektebi ne geçer. Burada dört yıl okuduktan sonra Almanca, İngilizce ve Fransızca öğrenmiş olarak 1907 yılında mezun olur. Yalman, baba dostu Hüseyin Cahit Beyin aracılığıyla ilk önce İkdam gazetesine başvurur. 2 İkdam sahibi olan Ahmet Cevdet Bey: Burada çocuklara yer yok diyerek onu küçümser, ancak Sabah sahibi Mihran Efendi muhabir ve çevirmen olarak hemen işe başlatır. Bu yıllarda, Alman Sefareti baştercümanı Dr yılının Ocak ayında Karpiç lokantasında Yalman la karşılaşan Atatürk, Osman Tevfik Beyi ve Yalman ın gazeteci sıfatıyla eleştirilerini kastederek:.. Selanik Askeri Rüştiyesi nde çok sevdiğim bir yazı hocam vardı Bana yazı dersinden tam not verdi. Aradan yıllar geçti. Hocamın oğlu siyaset meydanlarında karşıma çıktı. Bütün hizmetlerime karşılık bana sıfır vermeye kalkıştı der (Yalman, 1997:Cilt 2 s.1055). 2 Yalman ın kendi ifadesine göre Hüseyin Cahit kendisine nasihat eder: Bundan hayır gelmez. Gel gazetecilikten vazgeç, başka bir yol tut der. Ancak Yalman ın ısrarları üzerine yardımcı olmak durumunda kalır (Yalman, 1997:Cilt 1 s.56-57) 5

11 Gies in yardımı ile Yıldız Sarayı Tercüme Odasına hülefa unvanıyla atanır. Yüksek öğrenimini İstanbul Hukuk Mektebi nde üç yıl okuduktan sonra Columbia Üniversitesinde te tamamlar (Çankaya 1969:926). Gazeteciliğinin ilk yıllarında liberal ve İngiliz yanlısı bir politika izleyen, Osmanlıcılığı ve adem-i merkeziyetçiliği savunan (Tunaya 1984:147,150) Sabah ve Yeni Gazete de çalışır. Sabah ta çalışanlar arasında İttihat ve Terakki teşkilatında görev almış kişiler vardır (Yalman 1997:Cilt 1 s.69). Yalman, bunlarla yakın ilişki içerisindedir. İttihat ve Terakki iktidarına karşı çıkan ve İngiliz yanlısı olarak tanınan 3 Yeni Gazete de Yalman, kendi deyimiyle 20 yaşında bir gencin başyazıları yazdığı belli olursa, gazetenin küçük düşeceği ve itibarının kırılacağı endişesiyle imzasız yazılar yazar. Gazetede iki cephe olduğunu, ecnebi parasının büyük rol oynadığını, İngiliz siyasetine bağlı Kamil Paşanın organı diye tanınan, siyasi sütunlarında İngiliz, bazen de Avusturya menfaatlerine uygun ücretli yazılar çıktığını belirten Yalman, kendisinin dürüst ve temiz gazetecilik yaptığını söyler. İttihat ve Terakki nin iktidarı ele geçirdiği yıllarda Kur an a el basarak bağlılık yemini eder ve Cemiyet-i Mukaddese olarak anılan İttihat ve Terakki ye üye olur. 3 Ana Britannica, Cilt 22, Yeni Gazete maddesi, İstanbul, Encyclopedia Britannica Inc., Ana Yayıncılık,

12 Ahmet Emin, Amerika Birleşik Devletleri nde eğitimini sürdürdüğü sırada ise unsurları birleştirme siyaseti çerçevesinde Columbia Osmanlı Cemiyeti ni kurduklarından bahseder. Yüksek öğrenimini tamamlayıp 1914 yılında yurda döndükten sonra İttihat ve Terakki nin merkez kurulu üyesi Ziya Gökalp in yanında Darülfünun da sosyoloji kürsüsünde görev alır. Bu dönem, İttihat ve Terakki nin kesin ve tartışılmaz egemenliği ile beraber, Osmanlı dış politikasında Almanya nın öne çıktığı döneme rastlar. Bu yeni süreçte Ahmet Emin artık İngiltere değil Almanya yanlısıdır. Gökalp ten aldığı izinle ikinci bir iş olarak İttihat ve Terakki nin sözcülüğünü yapan Tanin de yazı işleri müdürlüğünü üstlenir. Partinin lideri Enver Paşa ile görüşmeden onun ağzından yazdığı mülakatı Enver Paşanın beğenmesi üzerine, Selanik ve Beyoğlu Alman mekteplerinde okumuş olması da göz önüne alınarak savaş muhabiri olarak Alman cephelerine gönderilecektir. Yalman bu yıllarda Almanya yanında savaşa girmemizi desteklemiştir (Yalman 1997:Cilt 1 s.254). Ancak savaştan yenik çıkılmasıyla birlikte, Yalman yeni koşullara uygun olarak kendini yeni ilişkilere uyarlayacaktır. Zira 1917 yılında Mehmet Asım ile birlikte kurdukları Vakit, İttihat ve Terakki yi eleştirmeye başlayacak ve Amerikan yardımlarını savunacaktır. Yalman da bu yıllarda unsurları birleştirme siyaseti dahilinde Osmanlıcılığı ve adem-i merkeziyetçiliği savunurken, Türkçü ve milliyetçi bir devlet siyasetini öne çıkarmış İttihat ve Terakki den kopacak, Prens Sabahattinci çizgide yer alacaktır 4 4 Yalman ın Prens Sabahattin ile ilgili görüşleri için bkz. Yalman, 1997 Cilt 1 s

13 Esasen Ahmet Emin, Tanin den sonra hemen Vakit i çıkarmaz. Bir süre Sabah ta çalışır. Sabah tan gelen teklifi hiç tereddütsüz kabul ettiğini, Tanin in İttihat ve Terakki ye ait bir gazete olduğu için en küçük bir tenkit yazısı neşredemediğini söylediğinde çoktan yön değiştirmiş ve İttihat Terakki ye cephe almıştır. Partiyi ve ülkenin içinde bulunduğu siyasal yapıyı Enver, Talat ve Cemal Paşaların elinde toplanan bir diktatörlük olarak nitelendiren Yalman, memleketin idare sisteminin sıkı bir merkeziyetçilik olduğundan yakınacaktır yılında Mondros Mütarekesinin imzalanmasıyla, Osmanlı topraklarının işgal edildiği ağır koşullar altında kurulan birçok cemiyetten biri de ülkenin içinde bulunduğu durumdan Amerikan mandacılığıyla kurtulabileceğini savunan Wilson Prensipleri Cemiyeti dir. Ahmet Emin de batıcı bir siyaset taraflısı olarak bu cemiyettedir. Vakit te 30 Kasım ve 1 Aralık 1918 tarihlerinde İstikbal Düşünceleri başlığını taşıyan ilk makalesiyle Amerika ile işbirliği fikrini ortaya atar. ABD benzeri bir yönetim olarak adem-i merkeziyeti savunur. Bu tarihten itibaren, Amerikan yardımını ve Amerikan uzmanlarının Türkiye nin kalkınmasında rol almasının gerekliliğini içeren pek çok yazı yazacaktır. 5 Varlığımızı sürdürebilmemizin ancak dış müdahale ile, Yalman a göre bu Amerikan uzmanlarının yapacakları reform faaliyetleriyle, mümkün olacağını ileri 5 Yalman a göre Birçokları, bizimle insani noktayı nazardan iştigal edecek ve sonra kendi kendine çekilecek bir devlet bulunmaz, bu bir hayaldir diyorlar. Biz iddia ediyoruz ki böyle bir devlet vardır ve Amerika dır (Safa, 1990:109). 8

14 sürer. Onun bu düşüncesi benimsemiş olduğu Prens Sabahattinci düşünce yapısına da uygun düşmektedir. 6 Yalman ın bu Amerikancı tutumu sonraki yıllarda artarak devam edecek, DP nin Amerikancı siyaseti Vatan dan tam destek alacaktır. Oysa Yalman, hiçbir zaman manda taraftarlığı etmediğini, Amerikan mandası isteyenlere karşı geldiğini ileri sürecektir (Yalman 1997:Cilt1 s.392). Damat Ferit hükümeti tarafından önce Kütahya ya, 1920 yılında da Malta ya sürgüne gönderilecektir. İki yıla yakın süren bir sürgün hayatından sonra ülkeye dönen Yalman a Türkiye Büyük Millet Meclisinin Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü önerilir. Ancak Yalman bu görevi kabul etmez. Değişen koşullara kolaylıkla ayak uydurabilen Yalman, işgalci güçlere karşı mücadelenin başladığı dönemde ise Anadolu daki bağımsızlık hareketinin lideri Mustafa Kemal ile de çeşitli röportajlar yaparak yayımlar yılında Cumhuriyetin ilanı ile yepyeni bir süreç başlar. Batılı bir millet ve bir Batı devleti olmadıkça kurtulamayız. Bizi batılı bir millet olmaktan alıkoyan gelenekler ve müesseseler kalkmalıdır (Atay 1998:369) diyen Mustafa Kemal, taassuba karşı açıkça cephe alarak Cumhuriyet rejimiyle tam anlamıyla batılılaşma gerçekleştirir. Benimsenen batılılaşma ideolojisinin sözcüsü Cumhuriyet Halk Fırkası dır yılında kırk kadar delegenin katıldığı I. Jön Türk Kongresinde, Ermeni delegeler Avrupa devletlerinin müdahalesinin gerekliliğini vurgularlar. Prens Sabahattin, dış müdahaleyi benimsemekle beraber bunun demokrat devletler, yani İngiltere ve Fransa tarafından yapılmasını şart koşar (Akşin, 1998:42). 9

15 Ancak 1923 yılının sonlarına doğru en çok dikkat çeken sorun, İstanbul ve Ankara gazetelerinin arasındaki çekişme olur. İstanbul basını, Kâzım Karabekir in Cumhuriyet taraftarıyım. Fakat şahsi saltanatın aleyhtarıyım sözlerini dillere dolayarak tek parti sisteminin diktatörlüğe yol açacağını, Cumhuriyetin ilanının erken olduğunu ileri sürerek muhalefet eder (Cebesoy 2002:45-54; Sertel 2001:111; Yalman 1997, Cilt 2 s.904). Mustafa Kemal in bu çekişmeyi gidermek üzere İzmit te yaptığı basın toplantısına Vakit adına başyazar Yalman da katılır. Ancak Yalman Vakit in ardından çıkardığı Vatan daki imalı yazılarıyla Mustafa Kemal in diktatörlük kurmak istediğini söyleyecektir. Vatan, Cumhuriyet Halk Fırkası iktidarına karşı, muhalefeti temsil eden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nı destekler de Şeyh Sait ayaklanması ile Cumhuriyeti tehlikeye sokan olaylar baş gösterince, TBMM ce kabul edilen Takrir-i Sükun Kanununa dayanılarak kapatılan gazeteler arasında Vatan da yer alır. Gazetesi kapatılan Ahmet Emin Yalman, yargılanmak üzere Elazığ İstiklal Mahkemesi ne gönderilir. Zekeriya Sertel, Ahmet Emin in henüz yoldayken Mustafa Kemal e affedilmesi halinde bir daha gazetecilik yapmayacağına dair bir telgraf gönderdiğini söyler (Sertel 2001:123). İstiklal Mahkemesi nde yargılandıktan kısa bir süre sonra affedilen Yalman, söz verdiği üzere gazeteciliğe on yıl ara verir ve ticarete atılır. Bu dönemde Amerika nın, ticaret ataşesi Julian E. Gillespie aracılığıyla Yalman a yardımcı olduğu görülür. Çeşitli Amerikan şirket temsilciliklerinin 10

16 Yalman a verilmesi sağlanır. 7 Otomobil, Lastik ve Traktör Komandit Şirketi (T.A.T.K.O.) adı altında kurulan şirketin idare heyeti üyeliğine getirilir (Çankaya 1969:927). Verdiği söz üzerine uzunca bir süre gazeteciliğe ara veren Yalman, 1936 yılında Atatürk ün izniyle yazı hayatına döner. Günlük bir gazete çıkarmak için yeterli imkanı olmayınca, haftalık Kaynak ı çıkarır. Bir şirket kurarak İş Bankası denetimindeki Tan gazetesini Zekeriya Sertel ve Halil Lütfi Dördüncü ile birlikte devralarak 1938 e kadar Tan ın başyazarlığını yapar. Birbirinden apayrı görüşleri savunan Yalman ve Sertel, İtalya da faşist hareketin geliştiği yıllarda Tan da faşizmin eleştirisini yaparlar. Yalman ın 1938 Eylülünde Atatürk ün hastalığının gizli tutulmamasına, bültenler neşredilmesine dair yazdığı bir makale 8 gazetenin üç ay süreyle kapatılmasına sebep olur. Yalman, Tan dan ayrılır yıllarında hükümetçe açılan Newyork taki Türk Sergisi nde Yayın Müdürlüğü yapmak üzere Amerika da bulunur yılında ülkeye dönünce Vatan ı yeniden çıkartır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Dörtlü Takrir ile başlayan DP nin oluşumunda Yalman, partinin kurucularıyla birlikte hareket eder. Cumhuriyet Halk Partisi ni ve politikalarını eleştirir. 7 Goodyear, Dodge Brothers otomobilleri, Caterpillar traktörleri, Sullivan Kompresörleri, Harnischfeger eksvatörleri (Yalman, 1997:Cilt 2 s ). 8 Vatan Daimi Hamleler Gazetesi, 13 yılımızın Hikayesi, , Vatan İlavesi 9 Gazeteci ortaklarımın dahiliye vekili Şükrü Kaya ya: Ahmet Emin, makaleyi bizim haberimiz olmadan neşretmiş tarzında bir söz söylediklerini duyunca böyle arkadaşlarla gazete çıkarılmaz diye düşündüm ve her türlü haklardan vazgeçerek kendimi matbaanın haricine dar attım (Vatan İlavesi, ). 11

17 Liberal düşünce ve siyasetin yaygınlaşması için Avrupa Federasyonu, Manevi Silahlanma Hareketi gibi birçok uluslararası kuruluşun toplantılarına katılan Yalman, Dünya Liberaller Birliği nin bir kolu olarak, Türkiye de 1947 yılında Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti ni kurar. Milletlerarası Basın Enstitüsü nün kurucuları arasında yer alır. Cumhuriyet Halk Partisi iktidarını eleştirirken alternatif olarak ileri sürdüğü liberalizasyon, muhalefetteki DP yanında yer almasına yol açar. Görüldüğü üzere Yalman, kimi zaman İngiltere, kimi zaman Almanya, kimi zaman da Amerika nın adeta Türkiye deki sözcülüğünü üstlenmiş, siyasal ve tarihsel ilişkilerin seyrine göre değişik siyasal davranışlar sergilemiştir. İlk dönemlerde çalıştığı Sabah ve Yeni Gazete de liberal ve İngiliz yanlısı bir politika izlerken, sonraki yıllarda Tanin de Alman yanlısı bir politika izleyen Yalman, 1918 yılından itibaren ise Amerikan yardımını savunarak Türkiye nin kalkınmasında Amerika nın öncü rol üstlenmesinin gerekliliği üzerinde durmuştur. Ancak dönemsel olarak farklı siyasetlerin savunuculuğunu yapmış da olsa bütünsel anlamda bakıldığında her dönem batıcı bir siyaset yanlısı olduğu görülecektir. Batıcı siyasetin savunuculuğunu üstlenmesinin ardında elbette çözülüş yıllarından itibaren siyasal bir tercih olarak yüzünü Batıya çevirmiş bir ülkenin aydını olmasının etkisi büyüktür. Zira basın Batılılaşmanın önündeki engellerin kalkmasında önemli bir misyon yüklenmiştir. Toplum çeşitli inkılaplarla dönüştürülürken basınla kurulacak barış ve dostluğa büyük değer verilmiş ve basının desteğini almak zorunluluğu hissedilmiştir. Dolayısıyla uzmanlık alanı olarak basını 12

18 seçmiş Yalman ın, pek çok çağdaşı gibi Batıyı örnek alan bir siyaset savunusu yapması anlaşılabilmektedir. Ancak bu bağlamda aynı Yalman ın, gazetesi Vatan aracılığıyla, Cumhuriyetin ilk yıllarında Batılılaşmanın uygulayıcısı Ankara hükümetine muhalif İstanbul basını arasında ön sıralarda yer almasını anlamak güçtür. Ayrıca Ahmet Emin in Selanik kökenli oluşu 10, dönmeliği 11 ve masonluğuna 12 ilişkin iddialar da dikkate alındığında, batılı bir yaşam tarzına taraf olmasının gerekçeleri belirginleşmektedir. Nitekim geleneksel-muhafazakar değerlere bağlı çevreler tarafından dönmelerin kozmopolitizmle ve Batıyla özdeşleştirilmesi, Ahmet Emin Yalman özelinde bunu rahatlıkla görebileceğimiz bir zemin oluşturmaktadır. 13 Bu bağlamda kozmopolitanizmi Yalman ın Amerika yanlısı siyaseti çerçevesinde görmek mümkün olmaktadır. Gazetesi Vatan, özellikle yılları arasında dönemde, yalnızca Yalman ın yazdığı başyazılarla değil, tüm içeriğiyle bu özelliğini belirginleştirmektedir. Yalman, Vatan a damgasını vurmuş bir yazardır. Gazete satıcılarının, çıktı... Ahmet Emin Yalman ın Vatan ı çıktı! diye bağırmaları bu damganın 10 Yalman ın küçüklüğünü geçirdiği Selanik, Batılılaşma tarihimiz açısından önemli bir konuma sahiptir. Selanik in bu özel konumu için bkz. Mardin, 1989:57; Tunaya, 1984:Cilt 1 s Ailesinin dönme oluşu hakkında bkz. Karpat, 1996:134; Tunçay, Ahmet Emin Yalman ın masonluğuna ilişkin olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Cem, 1976:492; Gün, 1968:127; Kocabaş, Peyami Safa Milli Düşmanları başlığını taşıyan yazısında Yalman ı kozmopolitlere örnek göstermektedir:... Türkiye de milli nin iki grup düşmanı vardır: komünistler ve kozmopolitler. Gözler hep komünistlerin üzerine çevrili olduğu için kozmopolitler gölgede ve rahat çalışırlar. Milli mücadele davasından bugünün milli kültür ve milli ekonomi hareketlerine kadar ikide bir her milli nin üzerine sinsice baskın yapmışlardır. Mesela 1919 da Türk topraklarının bir bölümünü Ermenilere ve Türk hükümranlık hakkını da o devrin Amerikalılarına teslim etmek için çırpınan ve milli istiklal hareketine saldıran Ahmet Emin Yalman, sıkıyı gördükçe rücu manevraları yapmakla beraber, o tarihten bugüne kadar milli kültüre, milli dile, milli ekonomiye, milli ruh ve şuura fırsat baskınları yapmaktan da geri kalmamıştır (Safa, 1990:110). 13

19 sonucu hasımlarının bile Ahmet Emin Bey Vatan ı kaça satıyor? yollu sataşmaları dahi hep bu damganın esintileridir! (Faik 2001:Cilt 1 s.217). 14 Yaşadığı uzun ömrü boyunca savunucusu olduğu birbirinden farklı siyasetler doğrultusunda çeşitli gazetelerde muhabir, yazar, başyazar ve idareci olarak bulunan Yalman, Türk siyasal yaşamının birçok devresine tanıklık etmiş ve pek çok esere imza atmıştır. 15 Vatan gazetesi, Ahmet Emin Yalman ın sahip ve başyazarlığında, ancak onun siyasal tercihleri doğrultusunda hareket olanağı bulmuştur. 14 Nazım Hikmet ve Neyzen Tevfik in, Ahmet Emin Yalman ın kişiliğine ilişkin şiirleri bulunmaktadır: Selanikli Osman Efendi / keskin muhasebecilerdendi / ama o da yanıldı ömründe bir kere / yanlış bir tohum atıp rahm-i madere. / Bu tohum dünyaya çıkıp insan biçimini aldıysa da, / boyu bir karış kaldıysa da, / öyle haltlar yedi, öyle işler karıştırdı ki / sövdüler kabrinde bile babası Osman Efendiye. / Osman Efendi, Ahmet Emin adını takmıştı tohumuna, / Ahmet Emin, Yalman'lığı kattı buna / ve Ahmet Emin Yalman / önce Alaman oldu sonra Amerikan. / Ona göre her devirde, her zaman / satılacak bir gazeteydi "Vatan" / ve hazret sattı Vatanı. / Hapse atacaklarmış Ahmet Emin Yalman'ı / Amerikana yaranmaktaki rekabet yüzünden. / Hapisteki hırsızlara acıyorum ben, / ahlâkları bozulacak / Emin Beyle aynı damda yaşayarak... (Nazım Hikmet); Şu bizim dönme-dolap Ahmet Emin / Din-ü imanımıza çatmaktadır, / Başımız ağrımaz etsek de yemin, / Vatan ı on kuruşa satmaktadır! (Neyzen Tevfik, şiir için bkz. Küçük, 1992). 15 Başlıca Eserleri: The Development of Modern Turkey As Measured by Its Press, Longman, Green, 1914 (Doktora Tezi) Die Turkei, Pertes, Gotha, 1918 Turkey in the World War, London, Yale University, Press & Oxford University Press, 1930 Gerçekleşen Rüya, İstanbul, Tan Basımevi, 1938 Havalarda Kilometre, 3 Cilt, İstanbul, Vatan Matbaası, 1943 Yarının Türkiye sine Seyahat, İstanbul, Vatan Matbaası, 1944 Dünyadan Haber, 2 Cilt, İstanbul, Vatan Matbaası, 1945 San Fransico da Neler Gördüm, İstanbul, Vatan Matbaası, 1945 Naziliğin İç Yüzü, İstanbul, Tan Matbaası, 1945 Turkey in My Time, Norman, University of Oklahama Press, 1956 Berraklığa Doğru, İstanbul, Vatan Matbaası, 1957 Gazeteciliğin İş Cephesiyle İdeal Cephesi Arasındaki Uçurum ve Muvazene İhtiyacı, İstanbul, 1966 Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim 2 Cilt, İstanbul, Pera Yayınları, Ayrıca Yalman ın bazı çeviri kitapları ve birçok makaleleri de bulunmaktadır. 14

20 1961 yılının Ocak ayında Vatan dan ayrılmak durumunda kalan Yalman 16, aynı yılın Mart ında Hür Vatan gazetesini çıkararak 1963 yılına kadar da bu gazetenin başyazarlığını yapmıştır (Çankaya, 1969:927). Bundan sonra yılları arasında Türk Basın Enstitüsü Başkanlığı yapmıştır. Milletlerarası Basın Enstitüsü, Dünya Liberaller Birliği, İstanbul Büyük Kulüp, Anadolu Kulübü, Sipahi Ocağı ve İstanbul Gazeteciler Cemiyeti daimi üyesidir. Ahmet Emin, çeşitli batı devletleri ve kuruluşları tarafından ödüllendirilmiştir ta basına yaptığı hizmetlerden dolayı kendisine California ve Georgia Üniversitesi tarafından altın plaka üstün cesaret armağanı verilmiştir. Columbia Gazetecilik Okulu mezunları tarafından yılın en fedakar gazetecisi unvanına, Dünya Gazete Sahipleri Federasyonu nun Hürriyet Altın Kalemi ne, Britanya Gazeteciler Enstitüsü tarafından verilen altın madalyaya sahip olmuş, 1967 de Ford Vakfı tarafından üç aylık Amerika daveti almıştır (Yalman, 1997: ). Rezzan Yalman ile evli ve Tunç adında bir oğlu olan Ahmet Emin Yalman, yaşamının son yıllarında yazar olarak çeşitli gazetelerde yazılar yazmış, bu yazılarında da liberalizmi ve Batı tipi demokrasiyi savunmuştur. 19 Aralık 1972 de ardında pek çok eser bırakarak İstanbul da hayatını kaybetmiştir. II. KURULUŞUNDAN 1950 YILINA KADAR VATAN GAZETESİ 1923 yılında ilan edilen Cumhuriyet, siyasi bunalımı çözerken bizzat kendisi yeni bunalımlar yaratmaya adaydır. Memlekette Cumhuriyet taraftarı olanlar ve 16 Sermayemizi altıyüzbinden birmilyona çıkarırken edindiğimiz yeni ortaklarla devamlı surette geçinemedik ta kurduğum ve sütunlarında bunca mücadele yürüttüğüm Vatan Gazetesinden mesleğe girişimin ellinci yılında arkadaşlar tarafından hediye edilen koca kalemi ve kitaplarımı alarak 1961 Ocak ayında çekildim (Yalman, 1997:1730). 15

21 olmayanlar türemişti (Cebesoy 2002:45). Mustafa Kemal için Batılılaşmayı engelleyen her türlü gelenek ve kurumların ortadan kaldırılması yolunda, Türk basını, milletin gerçek seda ve iradesinin kendini belirtmesi şekli olarak Cumhuriyetin çevresinde çelikten bir kale vücuda getirmeli, bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi... olmalıdır (Yalman 1997:920). Oysa henüz 1923 yılının son aylarında Ahmet Emin in imalarıyla Vatan, Mustafa Kemal in diktatörlük kurmak istediğini (Sertel 2001:112), cumhurbaşkanı gibi değil de parti başkanı gibi davrandığını yazmaktadır 17 (Yalman 1997: ). Nitekim 1 Kasım 1923 tarihli sayısında Vatan ın, İstanbul milletvekili ve eski başbakan Rauf Orbay ın, milli hakimiyeti savunan ve son kararları eleştiren yazısını yayımlamasının ardından Rauf Orbay, 22 Kasım 1923 te, Cumhuriyet Halk Partisi grup toplantısında Vatan gazetesindeki rejim konusuyla ilgili demecinden dolayı sert bir şekilde eleştiriye maruz kalmıştır (Cebesoy 2002:41-57). Tunaya (1984:602), Vatan yazarlarından Ahmet Şükrü Esmer in 22 Kasım 1924 tarihli yazısını değerlendirirken, Hücumlar Başvekil İsmet Paşa hükümetine tevcih edilmekle beraber ortada istibdat mevcudiyeti belirtilerek, Gazi ye kadar uzanmaktadır demektedir. İlk çok partili yaşam denemesi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nın kurulma hazırlıkları sırasında Adnan ve Rauf Beylerin, Vatan ın kendilerinin yayın organı olması yolundaki talebi Yalman tarafından reddedilmişse de Vatan, iktidarı eleştirirken bu yeni partiyi destekleyici yazılara yer vermiştir. İlk Siyasi Parti 17 Mustafa Kemal Paşa devlet başkanı olursa, memleket işlerine uzaktan seyirci kalacağına dair bazılarında batıl ve gülünç bir fikir vardır. Halbuki devlet başkanlığı, milli bir rehber rolü oynamak için en uygun ve mükemmel sahadır (Yalman, 1997:897). 16

22 başlıklı yazıda Halk Partisi nin prensiplere sahip ve program sahibi bir parti sayılamayacağı, TCF nin ise Cumhuriyet devrinin ilk siyasi partisi olduğu iddia edilerek yeni partiye destek verilmektedir (Yalman 1997:977). Doğuda meydana gelen Şeyh Sait isyanı sonucunda hükümete iki yıl süreyle geniş yetkiler tanıyan Takrir-i Sükun Kanunu 4 Mart 1925 günü meclisten geçmiş, 6 Mart 1925 te bu kanuna dayanılarak altı gazete, bundan üç gün sonra beş gazete ve 15 Nisan 1925 tarihinde de Tanin kapatılmıştır. Yalman anılarında (1997:999), gazeteler kapatıldıktan sonra Vatan ın beş aydan fazla bir süre tek müstakil gazete sıfatıyla satışının birdenbire den gibi o zaman için çok yüksek sayılacak dereceye çıktığını, ilanların da ona göre arttığını belirtir. Ancak Vatan; yazılarında Mustafa Kemal i diktatör olarak nitelemesi, İstiklal Mahkemesi nce kapatılan TCF nin kapatılmasını onaylayan hükümetin tutumunu haklı gösterir bir makale yayımlamaması ve Cumhuriyet Halk Partisi iktidarını eleştirirken muhalefeti desteklemesi gibi nedenlerden ötürü, Elazığ İstiklal Mahkemesi nin 12 Ağustos 1925 te verdiği bir kararla süresiz olarak kapatılır. Kuruluşundan kapatılmasına kadar geçen bu süre Vatan ın ilk dönemidir yılları arasındaki ilk döneminin ardından 19 Ağustos 1940 tarihinde gazetenin yeniden yayımlanmaya başlamasıyla Vatan ın ikinci dönemi başlamış olur. İlk dönemde olduğu gibi bu ikinci çıkışınca da gazetenin kurucusu Ahmet Emin Yalman dır. Yalman, Kazım Taşkent, Enver Adakan, Ragıp Devres ve Ahmet Kara nın yardımlarıyla çıkarır gazeteyi (Topuz 1996:97). Eski Vatan ı temsil 17

23 eden iki kişiden diğeri Yalman ın deyimiyle fedakar ve feragatli gazeteci örneğinin tam bir timsali olan 18 Enis Tahsin Til dir Eylül ünde çıkan İkinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye karşılıklı propagandanın savaş alanı haline gelmiştir. Gazeteler de aşağı yuları aynı durumdadır (Sertel 2001:200). Tarafsızlığa dayanan Türk dış politikası, basında da aynı dengenin sağlanması yönünde hükümetin çabalarını getirmiş, bu da basına pahalıya mal olmuştur. Gazeteler yayın politikalarını yönetimin iç ve dış politikaya ilişkin direktifleri doğrultusunda ayarlamak durumunda bırakıldıklarından (Toker 1998:19-22), hükümetin hoşuna gitmeyecek yazıları sık sık yayımlayan Vatan, bu dönemde üç gün, on gün gibi tatil cezalarına sık sık uğrar (Yalman 1997:Cilt 2 s.1122). Savaşın gelişimi içinde, Avrupa nın demokrasiler ve faşist yönetimler olarak ikiye ayrılması, Türk basınında da benzer bir cepheleşme yaratır. Bu süreçte Vatan, Tan, Akşam ve Tanin gazeteleriyle birlikte demokratik cepheyi destekler (Gürkan 1998:51). Hitler Almanyasını eleştiren yayınlarıyla dikkati çeken Vatan, müttefiklerden yana olmakla birlikte Sovyetler in ilerlemesini kuşkuyla karşılamaktadır. Uluslararası ortamda savaşı demokrasi cephesinin kazanacağının henüz kesinleşmediği, iç yapılanma açısından da tek parti yönetiminin ağırlığını hissettirdiği bir dönemde siyasal rejimle ilgili tartışmaların ilk gündeme gelişi Vatan da olmuştur yılında Ahmet Emin Yalman ın 23 bölümden oluşan 18 Vatan Daimi Hamleler Gazetesi, 13 yılımızın Hikayesi, , Vatan İlavesi 18

24 Berraklığa Doğru adlı yazı dizisinde yönetimdeki aksaklıkların üstü kapalı da olsa tek partiye dayalı yönetim biçiminden kaynaklandığı belirtilerek, çoğulculuk önerilmektedir. 21 Ekim Aralık 1941 tarihleri arasında yayımlanan bu dizinin ardından gazete 5 Aralık 1941 tarihinden 19 Ocak 1942 tarihine kadar 45 gün süreyle kapatılır. Ancak bu, gazetenin ilk kapatılışı olmadığı gibi en uzunu ve sonuncusu da olmamıştır. 7 Aralık 1942 de Charlie Chaplin in Türk halkı için yaptığı radyo konuşmasının özetiyle, Hitler le alay eden Diktatör filmiyle ilgili fotoğrafları yayımladığı için Vatan iki ay süreyle kapatılır. Yavaş yavaş ve ihtiyatlı bir muhalefeti, güven sübabı olarak gören Vatan (Toker 1998:25) müttefik zaferinin artık kendini belli ettiği 1944 yılında ise eleştirileri daha açıktan yaparak muhalefetini ortaya koyar. Mevcut tek parti rejimine karşı ayrı görüşlere sahip olsa da Serteller in sosyalist görüşlerine uygun yayın politikası güden Tan ile birlikte ortak bir tavır sergileyerek muhalefet eder. Peyami Safa ya göre (1990:111) Tan-Vatan cephesini birleştirici çizgi milli düşmanlığı dır. Falih Rıfkı Atay ise Ulus gazetesindeki yazısında Tan ve Vatan cephesinin doğrudan doğruya rejime karşı savaştıklarını ileri sürmüştür. 19 İkinci bir partinin gerekliliğini öncelikle savunan gazetelerden Tan, başlangıçta Vatan ile aynı safta yer almışsa da Tan ın izlediği sosyalist politika neticesinde Tan-Vatan cephesi bozulmak durumunda kalmıştır. 19 Ulus, 7 Eylül 1945, Başbakan Milletle Konuşuyor 19

25 Metin Toker (1998:27), Vatan gazetesiyle ilgili şu değerlendirmeyi yapmaktadır: Vatan ın bu yayını tabii iktidar yönünden cevapsız kalmıyordu. Ancak iktidar o vakte kadar alışılanın aksine devrin 50. madde kılıcını artık çekmiyordu. 50. madde Basın Kanununun en zorlu maddesiydi ve hükümete gazete kapatmak yetkisi veriyordu... Fakat tabiatında bir gevşeme hissediliyordu. Vatan bu gevşemeden faydalanarak adımlarını atıyordu. Yalman bir adım ilerliyordu. Duruyor sonucu bekliyordu. Tepki yumuşak olursa bir yeni adımı deniyordu. Tekrar duruyor, tekrar bekliyordu. Ancak dönemin başbakanı Saraçoğlu nun iki tane fena kokan gazete vardı, onları susturduk, mesele kalmadı dediği (Nadi 1964:186) iki gazeteden biri olan Vatan yazılarında zaman zaman ölçüyü tutturamayınca hükümete verdiği rahatsızlığın bedelini yine 50. maddeyle ödüyordu. Nitekim Varlık Vergisi hakkında Ahmet Emin in milli şeref ve itibarı korumak için yazdım dediği üç makalenin ardından 20 Vatan 30 Eylül 1944 tarihinde süresiz olarak kapatılmış ve altı aya yakın bir ara ile gazete 22 Mart 1945 gününe kadar kapalı kalmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan hızlı siyasal değişim ve uluslararası ortama hakim olan liberal gelişmeler, Türkiye siyasal yapısında göreli bir yumuşama yaratmış, bu da demokratik gelişmeye basının daha duyarlı yaklaşabilmesini mümkün kılmıştır. Siyasal rejimdeki bu yumuşamanın bir sonucu olarak savaş yıllarında izlediği demokrasi yanlısı politika hükümet tarafından beğenilmediği için kapatılan Vatan 1945 yılının Mart ayında yeniden yayın iznine kavuşmuştur Vatan, 25 Eylül 1944, Berbat Bir Rahatsızlık ; Eylül 1944, Tasfiye Nasıl Olmalı?. 21 San Francisco Konferansı öncesinde 1944 yılı sonbaharında kapatılmış olan ve yönetime karşı muhalefetleriyle tanınmış Tan, Vatan ve Tasvir-i Efkar gazetelerine 22 Martta yeniden yayımlanmaları için izin verildi; bu izin hiç olmazsa basına karşı daha liberal bir tutumu yansıtıyordu (Koçak, 2000:174) 20

26 Gazete arasındaki süreçte de geçmişteki çizgisini devam ettirerek tek parti iktidarına muhalif kalmıştır (Gürkan 1998:104). Yalnız bir farkla ki bu yeni dönemde 22 Vatan muhalefetinden dolayı eskiden olduğu gibi siyasi iktidar tarafından cezalandırılmamıştır. Vatan sütunlarında tek partiye karşı açılan bu isyan hareketi, karşısında Atay ın tek parti destekçiliğini sürdüren yazılarını bulmuş ve bu mücadele tek parti döneminin gözler önüne serildiği bir ortamı yaratmıştır. 12 Temmuz 1945 tarihinde Vatan gazetesi Siyasi Hayatımızın Tahlili adlı sekiz gün süren bir yazı dizisi başlatmıştır. Ahmet Emin Yalman böylelikle Vatan ın çok partili gidişe ait esaslı savaşı açtığını belirtmektedir (Yalman 1997:Cilt 2 s.1306). 2 Ağustos 1945 tarihinde eski Başbakan Rauf Orbay ın beyanatına yer veren Vatan, aynı dönemde meclisteki muhalefetin sesi Adnan Menderes ve Fuat Köprülü ye sütunlarında yazılar yazdırarak muhalefetlerinin kamuoyuna duyurulmasında etkili olmuş ve tek partili sisteme karşı tavrını açıkça ortaya koymuştur. Nitekim Menderes ve Köprülü nün hareket ve faaliyetlerinin parti hedeflerine aykırı görülmesinin ardından her ikisinin partiyle ilişkilerinin kesilmesiyle sonuçlanan gelişmelerde, Vatan da çıkan eleştiri yazılarının 23 önemli payı olduğu görülmektedir. 22 Vatan ile birlikte muhalefetini sürdüren Tan gazetesinin sahibi Zekeriya Sertel dönemi şöyle aktarır: Savaş boyunca Almanya dan yana olan gazeteler ve devlet adamları da şimdi özgürlük ve demokrasiden söz açıyorlardı. Hele bizim ağzımız çözülmüş, sesimiz yükselmişti. Artık açıktan açığa tek şef ve tek parti sistemine son verilmesini, demokrasiye gidilmesini istiyorduk. Her vakit gazetelere emirler vermeye alışmış bulunan Basın Yayın Genel Müdürlüğü, hala bu rolüne devam etmek istemiyor değildi. Ama o dönemin geçtiğini onlar da biliyor ama bu kez emir yerine rica geliyordu. İstekleri yerine getirilmeyince de seslerini çıkarmıyorlardı (Sertel, 2001:216). 23 İşledikleri konular millet denetiminin sağlanması, insan hak ve hürriyetlerinin güvenceye bağlanması, anti demokratik hükümleri ilgası, baskının kaldırılması vs. gibi liberal ve demokratik 21

27 Vatan ın şiddetli eleştirilerine 24 cevap, iktidarın yarı resmi organı Ulus ta Falih Rıfkı Atay tarafından sert bir şekilde gelmiş bu da şiddetli ve devamlı bir gazete çatışmasının başlangıcı olmuştur. Vatan döneminde DP yi desteklemiş, bir kısım Demokrat milletvekilinin partiden ihracının DP yi zaafa düşürdüğünü söyleyenlere karşın bu tasfiyenin partiyi kuvvetlendirdiğini ortaya atmıştır ve 1954 seçimlerinde DP yi destekleyen gazete sonraki süreçte DP ye muhalefet etmiştir. Vatan ın iktidara karşı güttüğü aleyhte yayın, iktidarın ekonomik baskısını getirmiş, ekonomik yönden rahatlamak amacıyla Vatan ın lira olan sermayesi liraya çıkartılarak Naim Tiralı, Özcan Ergüder, Nihat Karaveli, Fazıl Hüsnü Dağlarca, Celalettin Çetin gibi yazarlar ortak alınmıştır (Topuz 1996:170). Ancak bu Vatan ın, yönetiminde gruplaşmaların başladığı ve Yalman ın 1960 yılında kendi gazetesinden ayrılmak durumunda kaldığı yeni ve öncekinden çok farklı bir dönemi olmuştur. Doğruya doğru, eğriye eğri prensibiyle hareket eden ve inkılaplara bağlı, ileri fikirli, uyanık okuyucuların gazetesi 26 olarak kendini tanımlayan Vatan, kurucusu ve baş yazarı Ahmet Emin Yalman ın fikirleri doğrultusunda bir yayın siyaseti yürütmekle beraber geniş bir yazar kadrosuna sahip olmuştur. İhsan Ada, Oktay Akbal, Burhan Arpat, Selami Akpınar, Kemal Aydar, Orhan Azizoğlu, Kemal Bağlum, Şakir Eczacıbaşı, Canan Ergüder, Özcan Ergüder, Atlan Erbulak, Özer Esen, Ecvet Güresin, Nusret Güzelce, Atlan İlkin, Adnan Veli Kanık, Altemur Kılıç, temalardı. Bu yayın üzerine parti divanı toplanıp 21 Eylül de oy birliğiyle bu iki milletvekilinin ihracına karar verdi (Eroğul, 1998:31). 24 Vatan ın Ulus a ve Falih Rıfkı Atay a yönelik yazıları için bkz. Vatan, 20 Ağustos 1945, Savaş Mı Karşılıklı Saygı Mı? ; 25 Ağustos 1945, Köprülü, Fuat, Açık Konuşalım ; 31 Ağustos 1945, Falihe Bir İki Söz ; 26 Ekim 1945, Atay ve Gerçekler. 25 Vatan, 12 Mart 1948, Kin Yolunun Yolcuları. 26 Vatan ilavesi, 19 Ağustos

28 Sinan Korle, Sara Ertuğrul, Sadun Galip Savcı, Sabahattin Sönmez, Sadun Tanju, Enis Tahsin Til, Feridun Fazıl Tülbentçi, Nuri Türen, Rezzan Yalman, Tunç Yalman, Melih Yener gibi pek çok ismi bünyesinde barındırmıştır. İç siyasete ilişkin yazıların hemen hemen tümü Ahmet Emin Yalman a aitken, Enis Tahsin Til Kuşbakışı adlı köşesinde hayat pahalılığıyla mücadele, trafik, sağlık vb. toplumsal konularda muhtelif yazılar yazmıştır. Til, İstanbul Hukuk Fakültesi ni bitirdikten sonra, ilk önce İkdam gazetesinde çalışmış, 1915 e kadar Sabah ta ondan sonra da Vakit, Vatan ve Akşam da yazı işleri müdürlüğü yapmıştır. Gazetenin yazı işleri müdürlüğünde Melih Yener, idare müdürlüğünde ise Nuri Türen bulunmuştur 27. Sabahattin Sönmez ve Kemal Bağlum Vatan ın Ankara muhabirliğini yapmış, polis ve adliye muhabirliğini Yılmaz Çetiner, Londra muhabirliğini Özcan Ergüder ile eşi Canan Ergüder, Amerika muhabirliğini ise gazetenin imtiyaz sahibi Sinan Korle nin eşi Sara Ertuğrul üstlenmiştir. Oktay Akbal, 1951 yılından itibaren Vatan da edebiyat tenkitleri yapmış, Feridun Fazıl Tülbentçi nin Geçmişte Bugün başlıklı yazıları, tarihi fıkraları, tarihi makale ve romanları gazetede önemli bir yer teşkil etmiştir. Ahmet Emin Yalman ın eşi Rezzan Yalman arkası yarın çevirileri ile oğulları Tunç Yalman ise tiyatro tenkitleri ve çeşitli yazılarıyla Vatan da yer almıştır. 27 Vatan ilavesi, 19 Ağustos

29 1. BÖLÜM: VATAN GAZETESİNİN DEMOKRAT PARTİYİ DESTEKLEME DÖNEMİ ( ) 1.1. VATANIN DEMOKRAT PARTİYE DESTEĞİ Basının, tek-parti yönetimine muhalefet etmede öncü gazetesi Vatan, 1946 yılındaki kuruluşundan itibaren Cumhuriyet Halk Partisi iktidarına karşı gelişen Demokrat Parti muhalefetinin, sesi olmuştur. Nitekim dönemin basını da genel eğilim olarak DP yi desteklemiştir (Çavdar 2000:20). Halk kitleleri arasında tek parti yönetimine karşı yıllardır biriken tepkiler ve II. Dünya Savaşı döneminde çekilen yoksullukları hükümetin kötü yönetimine yorma eğilimi (Tunçay 1983: ) yüzünü muhalefete çeviren halkla birlikte, muhalefeti destekleyen basını da yaratmıştır. Hükümete karşı tepkili halkın basındaki sözcülüğünü, CHP ve onun yayın organı Ulus gazetesine karşı, Vatan gazetesinde Ahmet Emin Yalman ve siyasi çerçevede de yeni kurulan Demokrat Parti üstlenmiştir (Bozdağ 1992:181). Demokratlar kısa süre içinde özel girişimin sözcüleri olmuşlar ve liberal aydınların desteğini kazanmışlardır (Ahmad 2002:128). Bu bağlamda Ahmet Emin Yalman ın liberal siyaseti savunan gazetesi Vatan, CHP ye yönelik olarak yapılan ilk eleştirilerin yayımlandığı gazete olmuştur. Nitekim Dörtlü Takrir in ardından

30 Adnan Menderes, Fuat Köprülü, Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu gibi CHP lilerin Vatan sütunları aracılığıyla partiyi eleştirmeye başlamalarına olanak sağlanmış, Karaosmanoğlu CHP iktidarına yönelik aydınların diktatörlüğü adlandırmasını Vatan daki Münevver İstibdat başlıklı yazıyla yapmıştır. 28 Ahmet Emin Yalman, Dörtlü Takrir sahipleriyle Vatan gazetesini tabii bir şekilde bir tek mücadele cephesi olarak görmüş, kendisini de Dörtlerin beşincisi olarak kabul etmiştir (Yalman 1997: Cilt 2 s ). Böylece Vatan, CHP ye karşı muhalefet etmek için muhalifler lehine aktif bir görev almış ve basının gücünü ve desteğini tek parti iktidarına göstermek için DP tarafında yer almıştır. II. Dünya Savaşından zaferle ayrılan tarafın demokrasiler olmasıyla birlikte sütunlarında demokrasi ve liberalizasyonun ateşli savunucusu olan Vatan, bu yolda engel olarak gördüğü CHP iktidarına karşı durmuş, alternatif olarak ortaya çıkan DP nin yanında yer almıştır. II. Dünya Savaşının ardından değişen dünya dengeleri, Türkiye nin dış politikasında tercihini Batıdan yana kullanmasıyla siyasal alanda çok partili sisteme geçilmesi ihtiyacını içeren bir değişimi gerektirmiştir. Bununla birlikte, çok partili siyasal yapının oluşturulmasında savaş sonu dünyasının bir getirisi olarak dış dinamiklerin demokratikleşme üzerindeki itici ve hızlandırıcı etkisi yadsınmamakla beraber, asıl büyük etkiyi Türk toplumunun demokratikleşme arzusunda görme eğilimi vardır (Çavdar 1983:2060). Ancak Vatan ın demokratikleşmeyi önemle ele alışının nedenleri değerlendirildiğinde, siyasal alana yönelik olarak yapılan bu tespitten farklı olarak, iç dinamiklerle dış dinamiklerin önem ve etki sıralarının yer 28 Vatan, 31 Ağustos 1945, Münevver İstibdat. 25

31 değiştirdiği görülmektedir. Ahmet Emin Yalman ın benimsemiş olduğu ABD yanlısı siyaset, gazetesi Vatan ın demokratikleşmeyi ABD ile ilişkileri geliştirecek bir araç olarak görmesini doğurmuştur. Nitekim Vatan, yabancı demokratik devletlerin demokrasiyi destekleme tehdidini kullanmıştır (Ahmad 1976:15). Ayrıca Vatan ın, II. Dünya Savaşı yıllarından itibaren ön planda tuttuğu liberalleşme ve demokratikleşme, Anglo-Sakson demokrasilerine duyulan bir özlemin ifadesini ağırlıklı olarak yansıtmaktadır. Bu Yalman ın benimsemiş olduğu Batıcı siyasetin bir uzantısı olarak değerlendirilmelidir. Ancak sadece Yalman ın başyazıları değil, Vatan da ele alınan konunun, gazetenin diğer yazarları tarafından da kendi alanlarında farklı boyutlarda ele alınıp değerlendirilmesi, Vatan kimliğinin oluşmasında etkili olmaktadır. 29 Nitekim 1950 yılı Mart ayında Vatan daki yazısında DP li Fuat Köprülü, demokrasinin ahlaki esaslarından bahsederken Anglo-Sakson demokrasilerine atıf yapmaktadır. Köprülü ye göre Anglo-Sakson demokrasileri tarzında bir rejime kavuşabilmek için orada hakim olan esasları benimsememiz gerekmektedir. Köprülü, Türkiye nin yapması gerekenleri şöyle aktarır:... Bu esaslar, Türk milletinin ruhunda yaşayan ahlaki prensiplere ve milli mizacımıza çok uygun olduğu cihetle, bu işi memleketimizde muvaffakiyetle tatbik edebileceğimizi ummak, hiç de hayale kapılmak sayılmaz. 30 Geçmişte birbirinden farklı siyasetlerin savunuculuğunu yapmış Yalman ın, 1918 yılından itibaren izlediği Amerikancı siyaset, Vatan ın arasındaki 29 Benim Vatan da en beğendiğim taraf, bir meselenin üzerine gittikleri zaman hemen hemen tam bir kadro olarak, her birinin, kendi alanında o meseleyi sarsıp sallama yükümlülüğünü duyması ve bunu göstermeleriydi (Faik, 2001:Cilt 1 s.217). 30 Vatan, 17 Mart 1950, Demokrasinin Ahlaki Esasları. 26

32 on yıllık dönemine hakim olduğu gibi, DP yle olan ilişkisini de belirlemiştir. Vatan bu süreç içerisinde siyasal alanda demokrasinin, iktisadi alanda ise özel teşebbüsün ve yabancı sermayenin ülkeye getirilmesiyle yabancı uzmanlardan yararlanmanın gerekliliği hususlarında önemle durmuştur. Bu bağlamda DP nin ABD ile ilişkileri geliştirme ve ABD ekonomik ve askeri yardımından daha fazla pay alabilmek adına bu alanlarda attığı adımlar, Ahmet Emin Yalman çizgisinde ilerleyen Vatan ın, ABD ile ilişkileri yeni boyutlarda yürüten DP nin yanında yer almasını doğurmuştur. Zira demokrasiyi yerleştirme ve geliştirme çabasındaki Yalman, bunun önündeki en büyük engel olarak CHP yi görmüş ve... Biz tek bir partinin ve tek bir şefin keyfi bir diktatörlük idaresi altında yaşıyoruz diyerek eleştirmiştir. Bu noktada Vatan gazetesi, Batıyla olan ilişkilerin tek elden yalnızca CHP aracılığıyla gerçekleşebildiği dönemin geride kaldığını görerek, bu ilişkiyi daha sıkı ve çok yönlü hale getireceğine inandığı DP ye destek vermiştir. Vatan ın, DP sözcülüğüne varacak kadar yanlı bir yayın politikası gütmesi, DP ile fikir boyutunda örtüşmelerinden ziyade, mevcut iktidarı yeni düzenin inşasında bir engel olarak görmesinden ve CHP iktidarına duyduğu tepkiden kaynaklanmaktadır. Gazeteci Cüneyt Arcayürek Vatan ın DP yanlısı tavrı için şunları söylemektedir: Tek şeflikten demokrasiye geçişin eşiğindeydik. Fikirlerin liberal olup olmaması bir önem taşımıyordu. Aydın kesimin yeni bir aşamaya varabilmelerini amaçlayan özlemleri, CHP ye karşı DP nin başarı kazanması olasılığına dayanıyordu. Daha doğrusu ana ilke daha yeni fikirlere, eğilimlere gidebilmek için tek engel gibi görünen güçlü CHP nin hiç değilse- güçlü bir muhalefet karşısında dilediğince davranıp egemenliğini sürdürememesine, önüne ciddi bir engelin çıkmasına bağlanıyordu. Ahmet Emin Yalman ın Vatan ı, bu 27

33 doğrultuda ana temalardan kaynaklanan güdülerle, liberal özleyişler için değil, demokratik özgürlüklere atılan adımları güçlü, etken bir biçimde desteklediği için birinci planda bir gazete olarak benimseniyordu (Arcayürek 1983:102). Türk siyasal hayatının ilk muhalefet partisi, 1945 yılının Temmuz ayında kurularak tek partili dönemi resmen sona erdiren Milli Kalkınma Partisi dir. Ancak MKP nin ne iktidar ne de muhalefet tarafından ciddiye alınması (Koçak 2000:177) Vatan ın MKP ye bakışını belirlemiştir. Nitekim muhalefete ancak CHP içinden çıkacak ve devrimleri benimsemiş bir siyasal parti çerçevesinde izin verilmesi 31 Vatan ın (dolayısıyla Ahmet Emin in) Batıyla ilişkileri geliştirecek yeni siyasal parti olarak DP yi görmesinde etkili olmuştur. DP muhalefetinin ilk yıllarında parti yöneticilerinin yazılarını yayımlayan Vatan, DP yi iktidar yıllarında da desteklemiş ve onlara sütunlarını açmıştır. Ancak Vatan DP yi destekleyen bir yayın siyaseti gütmüşse de, DP nin yayın organı Zafer den ve hatta CHP nin yayın organı Ulus tan farklı bir kimliğe sahip olmuştur. Demokrasinin varolabilmesi için muhalefetin gerekliliğine inanan Vatan, CHP ile DP arasında uzlaşma yaratma çabasında olmuştur. DP nin 14 Mayıs 1950 seçimlerinin ardından iktidara gelmesiyle Türk siyasal alanında yeni bir evre başlamış olur. DP iktidarı, ülkenin siyasi, ekonomik ve sosyokültürel olarak Batıyla bütünleşmesini pekiştirir. Hükümet, özel girişimi yaygınlaştırmak, yabancı sermayenin ülkeye girişini sağlamak için bir dizi pakta girecek ya da bu paktları bizzat oluşturacaktır (Çavdar 2000:2069). DP iktidarının 31 Muhalefet partisinin kurulması CHP cephesinde endişe yaratmadı. Partinin önderleri vurgular farklı olmakla birlikte muhalifleriyle aynı temel felsefeyi savunan eski Kemalistlerdi (Ahmad, 2002:127). 28